Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

117) Şübhəsiz Rəbbin, öz yolundan sapanları çox yaxşı bilər. O, doğru

yolda olanları da çox yaxşı bilər.

Dilçilərə görə "əzab" sözü, "min" sözüylə istifadə edilmədiyi

zaman bəzən tafdil (üstünlük) mənasını ifadə edər, bəzən də üstünlük

ünsüründən mücərrədlənmiş tam xüsusiyyət (alimlik) mənasını ifadə edər.

Ayə, hər iki anlama da açıqdır. Əgər pozğunların və hidayətə çatanların

kimlər olduqlarına bağlı gerçək məlumat nəzərdə tutulmuşsa, bu məlumata yalnız

uca Allah malikdir və heç kim bu mövzuda ONA ortaq deyil ki,

bir üstünlük vəziyyəti də söz mövzusu olsun. Əgər nəzərdə tutulan, daha

geniş mənasıyla, həm uca Allahın şəxsən xarakterizə edildiyi, həm də özündən

bir hədiyyə olaraq başqalarını xarakterizə etdiyi mütləq mənada məlumat

isə, bu vəziyyətdə üstünlük mənas(n)ı diqqətə çarpanlaşar. Çünki Allahdan başqaları

də Allahın özlərinə bəxş etdiyi məlumat nisbətində sapanların və

doğru yolda olanların kimlər olduqlarını bilərlər.

"O, doğru yolda olanları da çox yaxşı bilər." ifadəsinin orijinalında

(əzabı bil-muhtedin) "əzabı" sözü, "ba" hərfi cerriyle keçişli qılınmışdır.

Bu da göstərir ki, "sapanı" ifadəsinin orijinalı olan "məhrum

yedillu" ifadəsi, hərfi cerrin ortadan qalxmasıyla cümlə içində, gra-

522 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

madıq baxımdan mansuptur. Bu vəziyyətdə təqdiri açılam belədir:

"ƏLəmi bi-men yedillu." Necə ki az əvvəl nümunə olaraq təqdim etdiyimiz

Nəcm Surəsindəki əlaqədar ayə də bu təqdiri bucaqlımı dəstəklər mahiyyətdədir.

118) Əgər Allahın ayələrinə inanırsınızsa, artıq üzərinə tək ONun

adı xatırlanan (heyvan)lardan yeyin.

Bundan əvvəlki ayədə, uca Allahın hər kəsdən daha çox itaət edilməyi

layiq olduğu dəlilinə işarə edilirdi. Bunun da zəruri nəticəs(n)i

budur: Elə isə Allahın qoyduğu hökmə görə hərəkət etmək -ki təfsirini

təqdim etdiyimiz ayədə buna işarə edilir- Allahdan başqasının,

tamamilə öz hevasına uyğun gələrək və hər hansı bir məlumata söykən/dözmədən

şeytanların özünə yönəltdiyi təlqinlərin məntiqi dəstəyində

möminlərlə mübahisə et/müzakirə edən müşriklərin özlərincə mübah saydıqları şeyləri

rədd etmək -ki buna da, "Üzərinə Allahın adı xatırlanmayan (heyvan)

lardan yeməyin." ayəs(n)i işarə etməkdədir- bir zərurətdir.

Buradan hərəkətlə anlayırıq ki, bu dörd ayədə iştirak edən bir-biriylə əlaqəli

cümlələr içində yalnız iki cümlənin altı çəkilir. Digər cümlələr

isə, yalnız bu iki cümləyə təbii/tabe olmaları və çatılması məqsəd qoyulan

mövzunun dəyişik istiqamətlərinə işarə etdikləri etibarilə zikr edilirlər. Qısaca,

izah edilmək istənən mövzu budur: "Üzərinə Allahın adı xatırlananları

yeyin, üzərinə Allahın adı xatırlanmayanları yeməyin." Yəni boğazlanılan,

şəri üsula görə kəsilən heyvanlarla murdar heyvanları bir-birindən ayırın.

Boğazlanılanları yeyin, murdar olanları yeməyin. Siz, boğazlanılmış

heyvanla murdar heyvanı ayırmanızdan ötəri sizinlə mübahisə et/müzakirə edən müşriklərə

baxmayaraq bu ayırıcı rəftarınızı davam etdirin.

Bu səbəbdən, "Üzərinə Allahın adı xatırlanan (heyvan)lardan yeyin." ifadası,

yuxarıdakı şərhləri əsas götürdüyümüzdə, hökmün bir detalı olaraq

diqqətə çarpanlaşmaqdadır. Buna görə dərhal bərabərində, "Əgər Allahın ayələrinə

inanırsınızsa." ifadəsinə yer verilmişdir. Üzərinə Allahın adı

xatırlanandan məqsəd, boğazlanılaraq və şəri üsula görə kəsilən heyvandır.

119) Üzərinə Allahın adı xatırlanmış olanlardan nə üçün yeməyəsiniz?...

Bu ayə, əvvəlki ayədə iştirak edən xülasə detalın üzərinə edilən detallı

bir şərh mahiyyətindədir. Bu vəziyyətdə belə bir məna diqqətə çarpan

Ən'am Surəsi / 114-121 ........................................................................................ 523

leşmektedir: Allah sizə nələrin haram qılındığını detallı olaraq açıqladı.

Bu ümumiləşdirmədən, istisnas(n)ı vəziyyətləri ayırdı. Ancaq sizə detallı

olaraq açıqladığı haramlar arasında, üzərində Allahın adı xatırlanaraq

kəsilən heyvanlar yoxdur. Bu səbəbdən bunları yemənizdə bir qorxu

yoxdur. Nə var ki, insanların çoxu keflərinə uyğun gəldikləri və məlumatsızca

davrandıqları üçün saparlar. Şübhəsiz sənin Rəbbin də azğınları, ilahi

həddləri və sərhədləri aşanları hər kəsdən daha yaxşı bilər. Onlar, "Sizin öldürdüyünüzlə

Allahın öldürdüyü arasında bir fərq yoxdur; ya bütününü

yeyin ya da bütününü yeməyin." deyən müşriklərdir.

Bura qədər edilən şərhlərdən anlayırıq ki, "nə üçün yeməyəsiniz?"

ifadəsinin mənas(n)ı, "Yeməmənizdə sizin üçün nə kimi bir fayda

vardır?" şəklindədir. Bu səbəbdən ifadənin orijinalının başındakı "ma"

ədatı, qarışıqlıq ifadə edən sual ədatıdır. Bəzilərinə görə, ifadənin mənas(n)ı,

"Yeməməniz sizə yaraşmaz." şəklindədir və "ma" ədatı da mənfilik

bildirməkdədir.

Ayənin zahirindən aydın olduğu qədəriylə yeməklərlə əlaqədar haramlara bağlı

hökmlər Ən'am Surəsindən əvvəl enmişdir. Necə ki Məkkə dövründə

Ən'am Surəsindən əvvəl enən Nəhl Surəsində bu xüsusla əlaqədar

şərhlər iştirak etməkdədir.

120) Günahın açığını da, gizlisini də buraxın. Çünki günah qazananlar,

etdiklərinin cəzasını çəkəcəklərdir.

Ayə məzmunu etibarilə ümumidir və gizlisiylə açığıyla bütün günahları qadağan etməyə

istiqamətlidir; ancaq özündən əvvəl və özündən sonra

davam edən kəsilməz axışla əlaqəs(n)i, bir sonrakı ayədə iştirak edən qadağana

hazırlıq xüsusiyyətində olduğunu ortaya qoymaqdadır: "Üzərinə Allahın

adı xatırlanmayan heyvanlardan yeməyin. Çünki o, fısktır (yoldan

çıxmadıyar)." Bu vəziyyət, üzərinə Allahın adı xatırlanmadan kəsilənləri yemənin

günah xüsusiyyətinin obyektiv qarşılığı olmasını tələb etməkdədir.

Beləcə bir əvvəlki hazırlıq ifadəsiylə bunun arasında bir əlaqə qurula bilməkdədir.

Bu səbəbdən üzərinə Allahın adı xatırlanmadan kəsilən

heyvanların ətini yemək açıq və ya gizli günah şəklində reallaşa bilər.

Lakin, "Çünki o, fısktır (yoldan çıxmadıyar)." ifadəsindəki qüvvətli

vurğu, bunun gizli günah əhatəsinə girdiyini göstərməkdədir. Əksinə

təqdirdə bu qədər sərt bir vurğuya gərək olmazdı.

524 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Bununla anlayırıq ki, açıq günahdan məqsəd; aqibətinin iyrəncliyi üzərində

heç bir örtü ol/tapılmayan, nəticəsinin çirkinliyi barəsində ən/en

kiçik bir bağlılıq söz mövzusu olmayan günah növləridir. Şirk, yer üzündə

təxribatçılıq etmək və zülm kimi. Gizli günahdan məqsəd də,

ilk baxışda belə bir xüsusiyyəti müəyyən olmayan günah növləridir. Leş, qan

və donuz əti yemək kimi. Bu cür günahlar ancaq ilahi təyin etmə ilə

bilinə bilərlər, hərdənbir ağılın da onları qavraması olabiləcəkdir. İşdə açıq

və gizli günah xarakterizə etməsinin ifadə etdiyi məna əsasında ayənin axışından

qəbul etdiyimiz budur.

Lakin təfsir alimləri bu iki anlayışın mənasıyla əlaqədar olaraq fərqli görüşlər

irəli sürmüşlər. Bu fikirlərdən biri belədir: Açıq və gizli günahdan

məqsəd, açıqda və gizlicə işlənən günahlardır. Bəzisinə görə,

açıq günahdan məqsəd, bedensel orqanlarla işlənən; gizli günahdan

məqsəd də, ürəkdə keçən günah xüsusiyyətli duyğulardır. Bəzisinə görə,

açıq günahdan məqsəd, zina; gizli günahdan məqsəd də gizli dost əldə etmək,

aşna tutmaqdır. Bəziləri, açıq günah; adamın atasının arvadıyla

(analıq) evlənməsi; gizli günah da, zina mənasında istifadə edilmişdir,

demişlər. Digər bəzilərinə görə, açıq günahdan məqsəd açıqdan

işlənən zina, gizli günahdan məqsəd də gözlərdən gizli olaraq işlənən

zinadır. Necə ki Cahiliyyə Ərəbləri ortaya çıxmadığı müddətcə zina etməkdə

hər hansı bir qorxu görməzdilər. Onlara görə fahişəlik, adamın açıqdan

etdiyi zina idi. Görüldüyü kimi, bunların hamısı, heç olmasa böyük

bir qisimi hər hansı bir dəlilə söykən/dözmədiyi kimi, ayəs(n)i içində iştirak etdiyi

ayələr qrupunun axışından soyutlamaktadır.

"Çünki günah qazananlar, etdiklərinin cəzasını çəkəcəklərdir." ifadəsi,

qadağan etməyə bağlı bir səbəbləndirmə və çatılacaq pis aqibətə

bağlı bir xəbərdarlıq xüsusiyyətindədir.

121) Üzərinə Allahın adı xatırlanmayan (heyvan)lardan yeməyin. Çünki o,

fısktır. Həqiqətən şeytanlar, sizinlə mübarizə etmələri üçün dostlarına pıçıldayarlar.

Əgər onlara xəbərdar etsəniz, şübhəsiz siz də ortaq qaçanlar olarsınız.

Bu ifadə, daha əvvəl də vurğuladığımız kimi, "artıq üzərinə Allahın

adı xatırlanan (heyvan)lardan yeyin." ifadəsiylə eyni mənas(n)ı ehtiva etməkdədir.

Ən'am Surəsi / 114-121 ........................................................................................ 525

"Çünki o, fısktır (yoldan çıxmadıyar)..." ifadəsiylə başlayan ayənin sonuna

qədərki hissəs(n)i, yuxarıda açıqlanan qadağan etmənin səbəbini,

gerisindəki hikməti şərhə və qadağanı gücləndirməyə istiqamətlidir.

"Çünki o, fısktır (yoldan çıxmadıyar)." cümləsi isə təkliyində əvvəlki qadağan etmə

hökmünün səbəbidir və təqdiri bucaqlımı belədir: Bu, yoldan

çıxmadıyar; hər yoldan çıxma xüsusiyyətli şeydən də qaçınmaq lazımdır.

O halda, üzərinə Allahın adı xatırlanmayan heyvanlardan yemə hərəkəti də,

uzaq dayanılması lazım olan bir davranışdır.

"Həqiqətən şeytanlar, sizinlə mübarizə etmələri üçün dostlarına pıçıldayarlar."

ifadəsi, müşriklərin möminlərin zehinlərini bulandırmaq üçün

yaydıqları şübhələrə bir cavab xüsusiyyətindədir. Şeytanların dostlarından

məqsəd, müşriklərdir. Bu səbəbdən ifadənin mənas(n)ı bu şəkildə diqqətə çarpanlaşmaqdadır:

Müşriklərin sizinlə mübahisə et/müzakirə edərkən söylədikləri, "Siz öz əllərinizlə

öldürdüklərinizi yeyirsiniz, amma Allahın öldürdüyünü -

bununla murdar olmuş heyvanı nəzərdə tuturlar- yemirsiniz." şəklindəki

sözləri şeytanın pıçıldadığı batil bir sözdür. Halbuki arada böyük bir

fərq vardır. Çünki murdar heyvanın ətini yemək yoldan çıxmadıyar, kəsilən

heyvanın ətini yeməksə elə deyil. Allah murdar heyvanın edinin

məğlub et/yeyilməsini haram etmişdir, ancaq kəsilən heyvanın ətini haram

etmişdir. Çünki uca Allahın haram etdiyi yeməklər arasında, üzərinə

Allahın adı xatırlanan heyvanların ətləri iştirak etmir.

"Əgər onlara xəbərdar etsəniz, şübhəsiz siz də ortaq qaçanlar olarsınız." ifadəsi

isə bir təhdid, imandan çıxmaqdan qorxutma məqsədlidir. Bununla

vurğulanan məna budur: Əgər müşriklərin çağırışına uyğun gəlib murdar

heyvanların ətini yersinizsə, siz də onlar kimi müşrik olarsınız. Ya müşriklərin

həyat sistemlərinin bir qanununu tətbiq etdiyiniz üçün ya da onlara

itaət etmək surətiylə onların dostları olduğunuz, bu səbəbdən onlardan

olduğunuz üçün. Necə ki uca Allah bir ayədə belə buyurmuşdur:

"...Sizdən kim onları özünə vəli etsə, o, onlardandır." (Maidə, 51)

"Əgər onlara xəbərdar etsəniz..." ifadəsinin, üzərinə Allahın adı xatırlanan heyvanların

məğlub et/yeyilməsinə bağlı əmri ehtiva edən ifadənin ardından deyil də, üzərinə

Allahın adı xatırlanmadan kəsilən heyvanların məğlub et/yeyilməməsinə bağlı

qadağanı ehtiva edən ifadənin ardından iştirak etməsi göstərir ki, müşriklər

möminlərlə murdar heyvanların ətini yeməkdən imtina etməmələri

526 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

üçün mübahisə et/müzakirə edirdilər, şəri üsula görə kəsilən heyvanların ətini yeməkdən

imtina etmələri üçün deyil.

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

et-Dürr'ül-Mensur adlı təfsirdə belə deyilir: İbni Mürdeveyh, Əbul-

Yeməyin Cabir b. Abdullahdan belə rəvayət etdi: "Peyğəmbərimiz

(s. a. a) Məkkənin fəth edildiyi gün əlində bir əsa olduğu halda Məscidi

Harama girdi. Hər qəbilənin ibadət etdiyi bir bütü vardı. Peyğəmbərimiz

o bütlərin hər birinə yaxınlaşdığında əsasıyla onu aşırdar, yanından

keçərdi. Rəsulullahın arxasıtərəfindən hərəkət edən insanlar da yerə aşan o

bütü əllərindəki baltalarla parçalayır, məscidin xaricinə atırdılar. Peyğəmbərimiz

(s. a. a) da belə buyururdu: Rəbbinin sözü, düzgünlük və

ədalət üzərinə tamamlanmışdır. ONun sözlərini dəyişdirə biləcək heç

kimsə yoxdur. O, eşidəndir, biləndir." [c. 3, s. 40]

Yenə eyni əsərdə İbni Mürdeveyh və İbni Neccar Ənəs b. Malikdən, o

də Peyğəmbərimizdən (s. a. a), "Rəbbinin sözü, həm düzgünlük və ədalət

üzərinə tamamlanmışdır." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə rəvayət edər:

"Bundan məqsəd, Lailaheillallah (Allahdan başqa ilah yoxdur) sözüdür."

[c. 3, s. 40]

el-Kafidə müəllif öz rəvayət zənciriylə Məhəmməd b. Mervandan

belə rəvayət edər: İmam Cəfər Sadiğin (ə.s) belə dediyini eşitdim:

"İmam, anasının qarınındaykən danışılanları eşidər. O doğulduğunda

iki kürək sümüyünün ortasında belə yazılar: 'Rəbbinin sözü, düzgünlük

və ədalət üzərinə tamamlanmışdır. ONun sözlərini dəyişdirə biləcək

heç kim yoxdur. O, eşidəndir, biləndir.' İmamlıq vəzifəsini həqiqətən boynuna götürməsinin

zamanı gəlincə, uca Allah nurdan bir sütun ona bəxş edər;

o nur sayəsində hər məmləkətin xalqının etdiklərini görə bilər."

[c. 1, s. 387, h: 40]

Mən deyərəm ki: Bu mənas(n)ı ehtiva edən başqa rəvayətlər, başqa kanallardan

və bizim məzhəbimizə mənsub alimlər vasitəsilə İmam Cəfərdən

(ə.s) rəvayət edilmişdir. Kummi1 və Ayyaşi1 də təfsirlərində ondan (ə.s)

1- [Tefsir'ul-Kummi, c. 1, s. 214-215]

Ən'am Surəsi / 114-121 ........................................................................................ 527

bu ifadələri rəvayət etmişlər. Bu rəvayətlərin bəzisində, ayənin İmamın

iki gözünün arasında yazılı olduğu ifadə edilər; bəzisində də sağ

bazusunun üzərində yazılı olduğu ifadə edilər.

Rəvayətlərdə ayənin yazılı olduğu yerlə əlaqədar ixtilaf göstərir ki, bundan

məqsəd, ilahi hökmün İmamın (ə.s) vasitəsilə zahir olması, üstün

qılınmasına qərar verilmiş olmasıdır. Əslində rəvayətlərdə ayənin

yazıldığı yerin fərqliliyi, yanaşmaların fərqliliyindən qaynaqlanmaqdadır.

Belə ki, ayənin İmamın iki gözünün arasında yazılı olduğu ilə

onun İmam üçün yönelinecek, izləniləcək bir mərci qılınması izah edilir.

İki kürək sümüyünün arasında yazılı olduğu ilə məsuliyyətin ona

yüklənməsi, vəzifəs(n)i boynuna götürdüyünün açıqlanması və onun dəstəklənilməsi

ifadə edilir. Ayənin sağ bazusunun üzərində yazılı olması ilə də

onun etdiklərinə ayənin damğa vurduğunun açıqlanması, onunla

gücləndirilməsi və onunla dəstəklənilməsi nəzərdə tutulur.

Bu və bundan əvvəlki iki rəvayət daha əvvəlki bu qiymətləndirməmizi

dəstəklər mahiyyətdədir: Ayənin zahiri ifadəsi göstərir ki, sözün

tamamlanması ilə İslam çağırışının imtina edilməz gərəkləri olan Hz.

Məhəmmədin (s. a. a) peyğəmbərliyi və Quranın endirilməsi ilə birlikdə

ortaya çıxması, üstün qılınması nəzərdə tutulmuşdur. İmamlıq missiyas(n)ı da

bunlardan biridir.

Tefsir'ul-Ayyaşi'de, "Üzərinə Allahın adı xatırlanan (heyvan)lardan yeyin."

ayəsiylə əlaqədar olaraq Məhəmməd b. Müslimdən belə rəvayət edilər:

"İmam Sadiğə (s. a) bir heyvanı kəsərkən 'La ilahə illəllah' və ya

'Subhanallah' yaxud 'Əlhəmdülillah' ya da 'Allahu əkbər' deyən adamın

kəsdiyinin məğlub olub məğlub olmayacağını soruşdum. 'Bunların hamısı da Allahın

adlarıdır.' dedi." [c. 1, s. 375, h: 85]

Eyni əsərdə İbni Sinandan, o da İmam Cəfərdən (ə.s) belə rəvayət

edər: "İmama qadınların və buluq çağına çatmamış uşaqların kəsdiklərinin

məğlub olub məğlub olmayacağını soruşdum. Buyurdu ki: Bəli, qadın Müsəlman

isə və heyvanı kəsərkən Allahın adını xatırlayırsa kəsdiyi halaldır.

Uşaq heyvanı kəsməyə güc çatdıra bilirsə və kəsərkən Allahın

adını xatırlayırsa kəsdiyi halaldır. Adam Müsəlmansa, heyvanı kəsərkən

1- [Tefsir'ul-Ayyaşi, c. 1, s. 374, h: 82]

528 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Allahın adını xatırlamağı unutsa, o heyvanın ətini yemənin bir qorxusu

yoxdur. Ancaq adamın bu barədə [Allahın adını qəsdli olaraq xatırlamamaq

istiqamətində] bir şübhələndirici tutumunun olmaması lazımdır."

[c. 1, s. 375, h: 86-87]

Mən deyərəm ki: Eyni mənas(n)ı dəstəkləyən rəvayətlər Ehlisünnet kanallarından

də köçürülmüşdür.

Eyni əsərdə, Hamranın belə dediyi ifadə edilər: "İmam Cəfərdən (ə.s)

Nəsibi (Ehlibeytə düşmən olan kimsə) və Yəhudinin kəsdiyi heyvanla

əlaqədar olaraq bu sözləri eşitdim: "Allahın adını xatırladığını duy/eşitmədikcə

onun kəsdiyini yemə. Allahın bu ayəsini duy/eşitmədinizmi: Üzərinə Allahın

adı xatırlanmayan (heyvan)lardan yeməyin." [c. 1, s. 375, h: 86-87]

et-Dürr'ül-Mensur adlı təfsirdə yazıldığı üzrə Əbu Davud,

Beyhaki (Sünenində) və İbni Mürdeveyh, İbni Abbasdan belə rəvayət

edərlər: "Üzərinə Allahın adı xatırlanmayan (heyvan)lardan yeməyin.

Çünki o, fısktır (yoldan çıxmadıyar)." ayəs(n)i neshedilmiş və ondan bu

ayənin məzmunu istisna edilmişdir: "Özlərinə kitab verilənlərin yeməyi

sizə halaldır. 1" [c. 3, s. 43]

Mən deyərəm ki: Bu ayənin neshedildiği barəsində bəzi şərhlər

Əbu Xatəm kanalıyla Mekhuldan da köçürülmüşdür. Ancaq Maidə

Surəsinin girişində belə demişdik: Əgər ayə neshedilmişse, ancaq

kisənin Müsəlman olması şərti baxımından neshedilmiş olar, heyvanı

kəsərkən üzərinə Allahın adının xatırlanmasının lazımlılığı baxımından

deyil. Çünki ayənin bu xüsusa istiqamətli bir şərhi

ol/tapılmır. Bu barədə iki ayə arasında ziddiyyət də yoxdur. Məsələ

fiqh elminin sahəsinə girməkdədir.

-------------------

1- [Maidə, 5]

Ən'am Surəsi / 122-127 ........................................................................................ 529