Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

92) Bu (Quran), özündən əvvəlkiləri (kitabları) təsdiqləyici olaraq və

sənin şəhərlərin anasını (Məkkəni) və ətrafındakı insanları xəbərdar etməyin üçün

endir idimiz mübarək (feyik qaynağı) bir kitabdır.

Daha əvvəl ilahlığın bir gərəyinin də insanlardan bir qrupa, yəni peyğəmbərlərə

(kolbasa üzərlərinə olsun) vəhy endirmək olduğuna, Musaya

endirilən Tövrat kimi haqq məzmunlu bir kitabın var olduğuna və insanlara

ancaq vəhy və qeybi təhsil nəticəs(n)i öyrədiləcək şeylərin öyrədildiyinə

diqqət çəkildiyi üçün, burada Quranın da ilahi bir kitab olduğuna,

digər səmavi kitablar kimi Allah tərəfindən endirildiyinə işarə

edilər. Bunun dəlili olaraq da, Quranın ancaq səmavi kitablarda

ola biləcək növdən məlumatları ehtiva edər olmasının altı çəkilir.

Bu şərhlərdən sonra sırasıyla bu xüsuslar diqqətə çarpanlıq qazanır:

Birincisi: Ayələrin axışının bu yerində diqqətə çarpanlaşan məqsəd, Quranın Allah

qatından enən bir kitab oluşuyla əlin idilidir; Quranın kimə en idini şəxslə

dəyil. Buna görə, "endir idimiz... bir kitab..." dəyilər, buna qarşı, "sənə

endir idimiz bir kitab" deyilmir. Lakin başqa yerlərdə məqsəd,

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 437

Quranın endirildiyi şəxslə əlin idili olunca, ona da işarə edilmişdir. Bu ayədə

olduğu kimi: "Sənə bu mübarək kitabı endirdik ki ayələrini düşünsünlər."

(Sad, 29) Bunun kimi daha bir çox ayə nümunə verilə bilər.

İkincisi: Kitabın xüsusiyyətləri məzmununda sıralanan, "mübarək (feyik

qaynağı) və... təsdiqləyici" kimi xüsusiyyətlər, onun Allah qatından endirildiyinin

dəlilləri dəyil, dəlilləri mesabesindeki əlamətləridir, əlamətləridir.

Yəni Quranın Allah qatından endirildiyinin əlamətlərindən biri,

onun mübarək olmasıdır. Allah onun içinə bir çox feyik və xeyr qoymuşdur.

O bu xüsusiyyətiylə insanları ən doğru olana yönəldər. Allah onun

vasitəsilə məmnuniyyətinin arxasında olanları sağlamlıq yollarına çatdırar. İnsanlar

onun sayəsində geniş birliklər meydana gətirmələri, güc birlini

etmələri və sözbirliği etmələri surətiylə dünyaları baxımından qazanclı

çıxarlar. Ona uyğun gəlməklə içlərindəki kin və nifrəti təyin edərlər. Ürəklərini əyriliklərdən

təmizləyərlər. Təhlükəsizliyi və barışı yayarlar. Həyatları

bərəkətlənər. Həyatları gözəlləşər. Cəhalət və hər cür hörmətdən çərşənbə axşamıçı

alçaqlıq ortadan qalxar. Onun sayəsində insanlar xoşbəxtlik çətiri

altına girərlər. Axirətdə də böyük mükafat və qalıcı nemətlər əldə etmək

surətiylə qazanclı çıxarlar.

Əgər Quran Allah qatından endirilmiş olmasaydı, insan məhsulu olsaydı,

məsələn insanları aldatmaq, onları tələlərinə salmaq istəyən bir

şəbəkənin ortaya qoyduğu bir əsər olsaydı, yaxud bir könül əyləndirmə

ya da onu gətirən adam elə olmadığı halda bunun, özünə Allah

qatından endirilən səmavi bir vəhymiş kimi göstərilən şeytanı bir təlqin

olsaydı, qalıcı və məskun məlumat xüsusiyyətini al/götürməzdi; bu qədər ilahi feyik,

bərəkət və çox xeyr ondan qaynaqlanmazdı. Çünki pislik yolu,

özünü izləyəni tək pisliyə çatdırar. Təxribatçılıqdan quruluşçuluq

çıxmaz, fəsaddan islah doğululmaz. Necə ki ulu Allah belə buyurmuşdur:

"Allah, çaşdırdığını yola gətirməz." (Nəhl, 37) "Allah, yoldan çıxanları

doğru yola çatdırmaz." (Səff, 5) "Gözəl olan ölkənin bitkisi, Rəbbinin icazəsiylə

çıxar; murdar olandan isə faydasız bitkidən başqa bir şey çıxmaz."

(Ə'RAF, 58)

Quranın haqq məzmunlu bir kitab olduğunun bir əlaməti də, özündən

əvvəl Allah qatından enən haqq məzmunlu səmavi kitabları təsdiqləyici olmasıdır.

438 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Bunun bir başqa əlaməti də, uca Allahın yaratdığı varlıqların yaranma

məqsədi olaraq təyin ət idini xüsusları əskiksiz bir şəkildə ifa etməsidir.

Allahın varlıq aləmi üçün təyin ət idini hədəf isə, endir idini vəhy vasitəsilə

onları xəbərdar etmək surətiylə dünya və axirət xoşbəxtliliyinə yönəltməkdir.

Bunu, "sənin şəhərlərin anasını (Məkkəni) və ətrafındakı insanları

xəbərdar etməyin üçün." ifadəsindən çıxarırıq. Şəhərlərin anası Məkkədir.

Məqsəd isə Məkkənin xalqıdır. Bunu, "ətrafındakı insanları..."

ifadəsindən çıxarırıq. Məkkənin ətrafından məqsəd, onu

çevreleyen dünyanın digər ölkələri və ya bəzilərinin söylədiyi kimi ona

qonşu diyarlardır. Bu ifadə, ayrıca uca Allahın şəhərlərin anası Məkkəyə

verdiyi əhəmiyyəti əks etdirməkdədir. Ora ilahi toxunulmazlıq

diyarıdır, hərəmi şərifdir. İlahi dəvət oradan başladı, ilahi mesaj oradan

dünyaya yayıldı.

Bura qədər etdiyimik şərhlərdən bunu anlayırıq: Ayələrin axışına

uyğun olanı, "şəhərlərin anasını... xəbərdar etməyin üçün" ifadəsinin, xüsusilə

[gaip sıygası ilə], "li-yünzire=uyarması üçün" şəklində oxunması

vəziyyətində əvvəlki "musaddiku=doğrulayıcı" ifadəsinə ətf edilməsidir.

Çünki hər iki ifadə də, məqsəd bildirməyə istiqamətlidir. [Belə ki, uca Allah

vəhy endirməklə, həm əvvəlki kitabları təsdiqləməyi, həm də insanları

xəbərdar etməyi məqsəd qoymuşdur.] Bu vəziyyətdə, "Özündən əvvəlki

kitabları təsdiqləsin və şəhərlərin anasını xəbərdar edəsin deyə..." şəklində bir

məna çıxır qarşımıza. Necə ki Zemahşeri bu fikiri mənimsəmiş

və ayəs(n)i bu şəkildə şərh etmişdir. Ancaq bəzilərinə görə, ifadə

"mübare-kun=feyiz qaynağı" ifadəsinə matuftur. Bu vəziyyətdə isə, mənas(n)ı

belə diqqətə çarpanlaşmaqdadır: "[Bu mübarək və özündən əvvəlkiləri

təsdiqləyən] kitabı endirdik ki, şəhərlərin anasını və ətrafındakı insanları

xəbərdar edəsin."

Axirətə inananlar, ona inanarlar və onlar namazlarını qoruyarlar.

Bu, bir baxıma uca Allahın qatından endir idini kitaba bağlı olaraq sıraladığı

xüsusiyyətlərə bağlı bir detal mahiyyətindədir. Yəni bizim endir idimiz

bu kitab, feyik və bərəkət qaynağı olduğu, özündən əvvəlki

kitabları təsdiqlədiyi və yer/yeyər üzü xalqını xəbərdar etmək məqsədiylə en idini üçün

axirətə inananlar ona inanarlar. Çünki Quran kəsilməz axirət təhlükəsizliyinə

çağırar, insanları kəsilməz əzabdan çəkindirir.

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 439

Sonra uca Allah, bu axirətə inananları, möminlərə bağlı ən xüsusi, ən/en

ayırt edici xüsusiyyətlərlə vasfediyor. Bu da, Rəblərini andıqları bir ibadət

olan namazlarını iddiamlı etmələri, qorumalarıdır. Necə ki uca Allah

Mu'minun Surəsinin başlarında da möminlərə bağlı xüsusiyyətləri sıralarkən

ən sonunda onların namazlarını qoruduqlarını, iddiamlı etdiklərini

ifadə etmişdir: "Onlar namazlarını (vasvasılıqla) qoruyarlar." (Möminin, 9)

Yenə eyni surənin girişində eyni mənas(n)ı ifadə edən bu ayəyə yer verilmişdir:

"Onlar ki, namazlarında huşu içindədirlər." (Mu'minun, 2)

Bu da göstərir ki, təfsirini təqdim etdiyimik ayədə keçən, namazı

qorumaqdan məqsəd, namaz qılarkən hörmətli bir tutum içində olmaqdır,

namazı huşu ilə etməkdir. Bu da qulluq mövqesində ol/tapılarkən

ilahi əzəmət və ululuq qarşısında daxili bir təsirlənmişlik, zəlillik duyğusu

içində olmaq deməkdir. Lakin, bu ayənin təfsiri çərçivəsində bilinən

ən məşhur şərh, namazları qorumaqdan məqsəd, onları vaxtlarında

etməyə diqqət göstərməkdir, şəklindədir.

QURANda BƏRƏKƏT ANLAYIŞININ MƏNAS(N)I

Ragıp İsfahani əl-Tədris planı adlı əsərində belə deyər: "əl-Berku, spikerinin

əsl mənas(n)ı, dəvənin sinəsi olmaqla birlikdə dəvədən başqa

bir canlının sinəsi üçün də istifadə edilər. 'Birke' spikeri də eyni mənada

istifadə edilər. 'Berek'el-bairu' yəni, dəvə çökərək sinəsini yerə qoydu. Ərəblər

bundan stabillik və sarsılmazlıq mənasını qəbul etmiş və 'ibteraku

fil-hərbi' yəni, stabillik etdilər və döyüşdə mevzilerinden ayrılmadılar,

demişlər. 'Beraka'ul-harbi və burukauha', 'Döyüşdə qəhrəmanların

yerləşdikləri və ayrılmadıqları mevziler' deməkdir. 'İbtereket'iddabbetu'

isə, 'Heyvan söykən/dözdü, yerinə çaxılıb qaldı.' mənasındadır. İçində

su tutulan hovuza da 'birke' dəyilər. 'əl-Berekeh (bərəkət)' isə, ilahi

xeyirin bir şeydə sabit olması deməkdir. Uca Allah bir ayədə belə

buyurmuşdur: 'Onların üzərinə göydən və yerdən bərəkətlər açardıq.'

[Ə'RAF, 96] Bu şəkildə adlandırılmasının səbəbi, xeyirin eynilə suyun

hovuzda yığılıb söykən/dözməsi kimi, o şeydə sabit olmasıdır. 'Mübarək'; içində

bu cür xeyr olan şeyə dəyilər. 'Bu mübarək bir zikrdir; onu endirdik...'

[Ənbiya, 50] ayəs(n)i də bu mənas(n)ı ifadə etməkdədir."

440 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Ragıp iddiamla belə deyər: "İlahi xeyr, hiss edilməyən bir yerdən, saysız

və qeydsiz bir şəkildə qaynaqlandığı üçün, içində hiss edilməyən bir

çoxluq olan hər şey üçün mübarək ifadəsi istifadə edilmiş, içində bərəkət

vardır, dəyilmişdir. Bir rəvayətdə bu cür müsbətimlərə işarə edilmişdir:

'Bir mal sədəqə verməklə azalmaz.' Yoxsa bu rəvayətdə konkret azalmağa

işarə edilməmişdir. Necə ki malında zərərə uğrayan birinə

belə bir şey deyildiyində, 'Gedib tərəziyə vuraq...' demişdir."

Ardından Ragıp bunu əlavə etmişdir: "Uca Allahın mübarək olmasından

məqsəd də, onun xeyrlərin qaynağı olmasıdır." (əl-Tədris planıdan alınan

götürmə burada sona çatdı.)

Buna görə, "bərəkət"; bir şeydə xeyirin qalıcı, iddiamlı olması, ondan ayrılmaması

deməkdir. Məsələn: Nəsildə bərəkət, insanın soyunun çox

olması və ya insanın adının onlar vasitəsilə qalıcılıq qazanmasıdır.

Yeməkdə bərəkət, bir çox insanın onunla doymasıdır. Vaxt baxımından

bərəkət, bir vaxtın tutumundan çox bir işin edilməsinə çatmasıdır.

Nə var ki, dini məqsəd və məqsədlər, tam mənəvi xoşbəxtliklər və ya

nəticə etibarilə mənəvi xoşbəxtliyə gətirib çıxaran maddi xoşbəxtliklərlə əlin idili

olduğu üçün, o xoşbəxtliklərlə əlaqədar faktlardakı bərəkətdən məqsəd,

sözünü etdiyimik bu mənəvi xeyrdir və ya bu mənəvi xeyirə gətirib çıxaran

şeydir. Eynilə İbrahimə enən mələklərin sözlərində olan bərəkət

kimi: "Allahın rəhməti və bərəkəti siz ev xalqının üzərindədir." (Hud,

73) Bundan məqsəd, din və Allaha yaxınlıq kimi müxtəlif mənəvi xeyrlər

və mal ilə nəsil çoxluğu, gələcək qurşaqlar arasında adın xatırlanması

kimi maddi xeyrlərdir. Ki bu cür maddi xeyrlərin bütünü mənəvi xeyrlərlə

əlaqəlidir.

Buna görə, bərəkət, yəni bir şeyin istənən xeyiri əhatəsi; eynilə nisbi

bir fakt kimi məqsədlərin dəyişməsi ilə birlikdə dəyişiklik ifadə edər.

Çünki bir şeyin hayırsallığı, özüylə əlin idili məqsəd qoy əlaqəlidir.

Məsələn yeməyin məqsədi; aç insanın doyması və ya yeyənə zərər verməməsi

ya da şəfa təmin etməsi, yeyənin mizacıyla uyğunlaşma təmin etməsi,

xəstəliyini aradan qaldırıb yaxşılaşdırması yaxud yeyənin içində Allaha qulluq

təqdim etməyə müqtədir olmasını təmin edəcək bir nura qaynaqlıq etməsi

vs. ola bilər. [Nəticə etibarilə tək bir iş olan yemək yemə hərəkəti

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 441

nin fərqli məqsədləri ola biləcəyindən, onunla əlin idili olan "bərəkət" anlayışı

də güdülən məqsədə mütənasib olaraq fərqli məna ifadə edəcək.]

Bu səbəbdən bu yerlərdə istifadə edilən bərəkətdən məqsəd, uca Allahın

səbəblər və faktorlar arasında bir uyğunlaşma meydana gətirməsi və maneələri

ortadan qaldırması nəticəs(n)i bunlardakı xeyirin [və güdülən məqsədin]

bu şəkildə davamlılıq ifadə etməsidir.

Bundan da anlayırıq ki, ilahi bərəkətin bir şey üzərinə enməsi və o

şeydə xeyirin yerləşib davamlılıq qazanması, digər faktorların iş görməsini

və səbəblərin bir araya gəlməsini olumsuzlamaz. Bu səbəbdən

Allahın bir şeylə əlaqədar olaraq bir xüsusiyyəti və ya bir vəziyyəti diləməsi, o

şeyi tələb edici digər səbəb və xəstəlikləri etibarsız etməsi demək dəyil.

-Bu gerçəyi bundan əvvəlki hissələrdə dəfələrlə təkrarladıq.- Buna

görə, ilahi iradə digər səbəblərin üstündə iştirak edən bir səbəbdir, onların

yanında iştirak edən bir səbəb dəyil. Məsələn uca Allahın bir yeməyə

bərəkət endirməsi, insanda bu yeməyi yeməsi vəziyyətində zərər

verəcək mizaci bir keyfiyyəti tələb etməyən, pozulmasına, itməsinə,

çalın/oğurlan/oğurlanmasına ya da talan edilməsinə səbəb olmayan dəyişik səbəbləri

bir araya gətirməsi deməkdir. Yoxsa bunun mənas(n)ı, uca Allahın

digər səbəbləri etibarsız edərək, onda səbəblərin vasitəçiliyi söz

mövzusu olmadan xeyr meydana gətirməsi dəyil. Bunun üzərində

yaxşıca düşün!

Dini terminologiyada bərəkət anlayışı çox istifadə edilər. Qurani Kərimdə

dəyişik ayələrdə fərqli lafızlarla bu anlayışa yer verilmişdir.

Eyni şəkildə hədislərdə də tezis-tezis istifadə edilmişdir. Köhnə və Yeni Əhdlərdə

[Tövrat və İncil] də bərəkət anlayışı dəyişik mövzular məzmununda təkrarlanar.

Orada uca Allahın filan peyğəmbərə və ya filan kahinin

başqa insanlara bərəkət verməsi izah edilər. Hətta Köhnə Əhddə bərəkət

faktı, qüvvədə olan universal bir qanun olaraq təqdim edilər.

Bura qədər etdiyimik şərhlərdən, Ragıpdan etdiyimik götürmədən

də aydın olduğu üzrə bərəkətin var olmadığını söyləyən və bir şey

üzərində təsirli olan təbii səbəblərin, başqa bir şeyin təsirli olmasına

ya da onların fəaliyyətlərini etibarsız etməsinə icazə vermədiklərini müdafiə edən

kəslərin tezisləri də çürümüş olar. Bunlar bu gerçəyin fərqində

deyildirlər: Uca Allahın əşyalar üzərindəki təsiri, digər səbəb-

442 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

lerin iddiamında iştirak edən səbəblər zəncirindən bir xalqa/halqa mövqesindədir;

onların xəttində iştirak edən bir səbəb dəyil. Bu səbəbdən iki paralel

səbəbin qarşıdurması, bir-birini ləğv etməsi və ya bunlar kimi bir vəziyyət

söz mövzusu dəyil.

* * *

93) Allaha qarşı yalan uydurandan (ortaq qaçandan) ya da özünə heç bir

şey vəhy edilməmişkən, "Mənə vəhy olundu." deyəndən yaxud, "Mən də yaxında

Allahın endir idininin bənzərini endirəcəyəm." deyəndən daha zalım kim

ola bilər?

Bu ayədə uca Allah zülmün əks olunduğu üç sahəyə işarə edər. Bunlar

zülmün ən ağır olanlarıdır. Normal bir ağıl bunların çirkinliyindən, yüz/üz/üz

qızardıcılığından şübhə etməz. Bu səbəblə bir sual cümləsi tərzində

bunlara işarə edilmişdir.

Bununla [məqsədi sual şəklində ifadə etməklə] güdülən məqsəd, həmsöhbətləri

möhkəm fikirin hökmünü qəbul etməyə, obyektiv davranmağa

və açıq gerçəyi qəbula yanaşmaya dəvət etməkdir. Sanki belə dəyilər:

"Onlara da ki: Mənim də, sizin də haqqa qarşı böyüklük kompleksinə

qapılmamamız və zülmün ən şiddətlisi, ən iyrənci, ən üz qızardan

və murdarı olan Allaha qarşı zülm işləyərək Allaha qarşı böyüklənməməmiz

lazımdır. O halda siz necə Allaha böhtan atıb yalan söyləyə bilər,

ondan başqasına qulluq təqdim edərək onları şəfaətçilər əldə edə bilərsiniz?

Mən də əgər Allah tərəfindən vəhy mesajlan bir peyğəmbər deyilsəm,

necə peyğəmbərlik iddiasında ol/tapınılıb, 'Mənə vəhy endirilir.'

deyə bilərəmmi? Bir insan, 'Mən də Allahın endir idininin bənzərini

endirəcəyəm.' deyərək Allahın hökmünü lağ/alaya al/götürə bilərmi, onlarla əylənə bilər

mi? Belə bir şeyə necə cürət edə bilər?"

O halda bu çağırışın nəticəs(n)i, peyğəmbərliyin hökmünə uyğun gəlmələridir.

Çünki əgər müşriklər şirk qaçmaq surətiylə Allaha böhtan atma cinayət/günahından

qaçınarlar, "Mən də yaxında Allahın endir idininin bənzərini endirəcəyəm."

deyən kimsə bu iddiasından imtina edər və Hz. Peyğəmbər

(s. a. a) da özünə vəhy en idinini israrla vurğularsa, artıq Peyğəmbərin

peyğəmbərliyi kimsənin müxalifətiylə qarşılaşmaz.

Ayədə zülmlərin ilki olaraq sayılan Allaha böhtan atmaq, hər nə qədər

ayədə işarə edilən ikinci zülmdən, yəni birinin özünə

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 443

vəhy enmədiyi halda vəhy en idi iddiasında ol/tapınılmasından daha ümumi

və qabsanıçıdırsa da və buna görə də bəziləri: "Birincidən sonra ikincinin

zikr edilməsi, ümumi bir faktdan sonra xüsusi bir faktın zikr edilməsi

qabilindəndir və bununla vəhyin əhəmiyyətinə vurğu edilmək və ona

göstərilən diqqət xatırladılmaq istənmişdir." demişlərsə də, ayələrin

axışı üzərində düşünülüb hədəf kilidlənin də müşriklər olduğu göz qarşısında

saxlanıldığı zaman, ayədə nəzərdə tutulan böhtanın Allaha ortaq

qaçmaq olduğu aydın olar.

Ümumi bir xüsusdan sonra xüsusi bir xüsusu zikr etmək ehtimalını aradan qaldıracaq

şəkildə, bunun [Allaha böhtan atmanın, ONA ortaq qaçmaqdan ibarət

olduğunun] açıqca ifadə edilməməsinin səbəbi isə, ayənin məqsədi

və üzərində söykən/dözdüyü mesajla əlin idilidir. Çünki burada güdülən məqsəd,

daha əvvəl də söylədiyimiz kimi, insafa və cahiliyyə mühafizəkarlığından

uzaqlaşmağa çağırışdır. Buna görə əsl məqsəd açıq bir şəkildə ifadə edilməmiş,

tək üstü bağlı olaraq işarə edilmişdir. Ki cahiliyyə mühafizəkarlığı

təhrik edilməsin, seçməçilik və böyüklük göstərmə duyğuları

hərəkətə keçməsin.

Buna görə, "Allaha qarşı yalan uydurandan..." ifadəsiylə, "ya da özünə

heç bir şey vəhy edilməmişkən, 'Mənə vəhy olundu.' deyəndən" ifadəsi,

xarici görünüşləri itbariyle ümumi və xüsusi kimi meydana çıxmaqla birlikdə,

məqsəd etibarilə bir-birlərindən fərqlidirlər.

Sözünü etdiyimik bu xüsusun dəlili, ayənin sonundakı ifadədə əzab

təhdidinin və Allaha ortaq qaçışlan saxta ilahlarla və sözdə şəfaətçilərlə

əlaqədar bir problemin iştirak etməsidir.

Bəzilərinin, "ya da özünə heç bir şey vəhy edilməmişkən, 'Mənə

vəhy olundu.' deyən" ifadəsinin, peyğəmbərlik iddiasında olan Müseyleme

haqqında en idinini söylemelerine1 gəlincə; daha əvvəl

açıqladığımız kimi, ayələrin axışı belə bir çıxarsamağa əlverişli

dəyil. Tam tərsinə ayənin zahiri, məqsədin Hz. Peyğəmbərin (s. a. a)

özü olduğunu göstərməkdədir. Bunun yanında bu xüsusu göz ardı

etdiyimizdə də ayənin daha ümumi bir məna ifadə ət idinini görərik.

----------------

1- [əl-Menar, c. 7, s. 624]

444 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Qaldı ki, Ən'am surəsi Məkkədə enmişdir; Müseylemenin peyğəmbərlik

iddiasında ol/tapınılması isə hicrətdən sonra meydana gəlmişdir.

Bu da var ki, ayənin Müseyleme haqqında en idinini söyləyənlər, bu ayənin

Məkkədə dəyil, surənin ümumisindən ayrı olaraq Mədinədə en idinini

söyləməkdədirlər. İnşaallah irəlidəki hədislər hissəsində bu xüsus

üzərində dayanacağıq.

"Mən də yaxında Allahın endir idininin bənzərini endirəcəyəm, deyəndən"

ifadəsinə baxdığımız zaman ifadənin zahirindən, bu sözün həqiqətən

biri tərəfindən deyildiyi aydın olmaqdadır. Bu deməkdir ki biri,

"Mən də yaxında Allahın endir idininin bənzərini endirəcəyəm." demişdir.

Bunu söyləyərkən də Quran ilə lağ/alay etməyi məqsəd qoymuşdur. Belə

ki, Quranın indirilişini Allaha izafə etmiş, sonra da özünün də bunun

kimi bir vəhy endirəcəyini ifadəyə həyasızlığında ol/tapınılmışdır.

Onun üçün də, ["Mən də, yaxında Allahın endir idini kimi bir vəhy endirəcəyəm."

demiş,] "Mən də Məhəmmədin söylədiklərinə bənzər şeylər

söyləyəcəyəm." və ya "Sizə onun gətirdiyi şeylərə bənzər sözlər gətirəcəyəm."

şəklində bir ifadə istifadə etməmişdir.

Bəzi təfsir alimləri, "Burada müşriklərdən, 'İstəsək biz də bunun kimisini

söyləyərik. Bu əvvəlkilərin nağıllarından başqa bir şey dəyil.'

[Ənfal, 31] deyənin sözlərinə işarə edilmişdir." söyləmişlər.

Digər bir qrup təfsirçi də, "Burada Abdullah b. Sad b. Əbi Qucaqlaya-hın,

'Mən də Allahın endir idini kimisini endirirəm.' şəklindəki sözlərinə işarə

edilmişdir." Ayə isə Mədinədə endirilmişdir." demişlər.

İnşaallah ayələrin hədislər işığında şərhi hissəsində toxunacağımız

kimi bundan başqa şeylər söyləyən də olmuşdur. Ancaq ayənin

zahirindən bu çıxarsamalarla uyğun gələn bir ipucu əldə etmək və zahirini

bu mənalardan hər hansı birinə uyğunlaşdırmaq mümkün görünmür.

Çünki ayə, gələcəyə bağlı ["Mən də yaxında Allahın endir idininin bənzərini

endirəcəyəm." şəklində] bir vəd ehtiva etməkdədir. Halbuki müşriklərin,

"İstəsək biz də bunun kimisini söyləyərik..." şəklindəki sözləri isə [gələcəyə

istiqamətli bir vəd ehtiva etməməkdə, "Əgər istəsək biz də söyləyə bilərik."

şəklində] şərtə bağlı bir sözdür. Yenə əgər rəvayət səhihsə, Abdullah-

'ın sözləri də o əsnada olub bitən bir vəziyyətdən xəbər vermə xüsusiyyətlidir.

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 445

Hər nədirsə. Bütün bunlara baxmayaraq qəti olan bir şey vardır ki, o da,

"Mən də yaxında Allahın endir idininin bənzərini endirəcəyəm, deyəndən"

ifadəsi, bəzi Ərəb müşriklərinin, Allahın ayələrinə qarşı böyüklük

göstərərək söyləmiş olduqları bir sözü köçürməyə istiqamətlidir. İfadənin

orijinalında "məhrum" adı mevsulunun təkrarlanmasına qarşı

"ya da özünə heç bir şey vəhy edilməmişkən, 'Mənə vəhy olundu.'

deyəndən" ifadəsində təkrarlanmamasının səbəbi, ayədə sıralanan

zülmlərin üç dənə olmaqla birlikdə başqa bir baxımdan iki qisimdə qiymətləndirilə bilər

olmalarıdır. Belə ki, birinci və ikinci zülm; uca Allaha

qarşı boyun əymə və onun əmrlərinə uyğun gəlmə görünüşündə ortaya

çıxan bir zülm ikən, üçüncü zülm, ONA qarşı böyüklük göstərmə,

onun ayələrinə qarşı lovğalanma şəklində təzahür edən bir zülmdür.

O zalımları, ölümün şiddətləri içində, mələklərin əllərini uzadaraq onlara,