Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

97) O, qurunun və dənizin qaranlıqlarında özləri ilə yolu tapasınız deyə

sizin üçün ulduzları yaradandır...

Bu ayədə nəzərdə tutulan məna son dərəcə açıqdır. Ayələrin geniş geniş

452 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

açıqlanmasından məqsəd isə, universal yaradılış nizamı baxımından detallandırılması

və ya şifahi izahat baxımından açıqlanması nəzərdə tutulmuşdur.

İnsanın dünya həyatındakı həyatında lazımlı olan məsləhətlərinin

bu böyük cisimlərə və bir-birini çəkən bu göy cisimlərinə bağlı olmasını

diləməklə, bu cisimlərin hər birinin müstəqil ilahi bir iradənin

istiqamətində hərəkət edir olmaları, özüylə elin idili olan,

şəxsinə xas qılınan bir diləməklə yaradılmış olmaları arasında bir ziddiyyət

yoxdur. Çünki bu iki alan/sahə, mövqe etibarilə bir-birlərindən fərqlidir.

Bu sahələrdən birinə bağlı bəzi inkişafların yaşanması,

digər sahələrdə bəzi inkişafların meydana gəlməsinə maneə

meydana gətirməz. Çünki kainatın bütün cüzləri arasında bütünlük və bağlılıq

suverendir. [Bu səbəbdən kainatın cüzləri arasındakı bağlılıq, bu

cüzlərin hər birinin müstəqil və özünə xas bir iradəylə bədənə

gəlməsinə maneə təşkil etməz.]

98) O, sizi bir tək nəfsdən (Adəmdən) yaradandır. Kiminiz sabitliyə qovuşmuş,

qalma yerinə (dünyaya) yerləşmişdir; kiminiz də əmanət olaraq

(sulplere və rəhmlərə) qoyulmuşdur...

Ayənin orijinalında keçən "müstakarr" sözcüyü, "müstakırr" şəklində

də oxunmuşdur. İlk okuyuşa görə, adı məkan (yer/yeyər adı), bu səbəbdən

sabitlik qazanılan, qalınan yer/yeyər mənasını ifadə edər. Bu vəziyyətdə,

"müstevda'" da yer/yeyər adı olaraq qəbul edilir, yəni əmanət buraxılan yer/yeyər

mənasını ifadə edər. Bir şeyin əmanət buraxıldığı yer/yeyər yəni. "Müstekarr"

və "müstevda'" sözləri başqa bir ayədə də keçmişdir: "Yer üzündə

heç bir canlı yoxdur ki, ruzis(n)i Allaha aid olmasın. Allah onun

dayandığı və əmanət buraxıldığı yeri bilər. Bunların hamısı açıq-aşkar bir kitabdadır."

(Hud, 6)

İfadədə hazf və xülasə bir izahat əsas alınmışdır. Bu vəziyyətdə ayənin

bucaqlımı belədir: "Kiminiz dayandığı yerdədir, kiminiz də əmanət buraxıldığı

yerdədir."

İkinci okuyuş tərzini əsas al/götürdüyümüzdə isə, ki bu daha çox seçimə layiqdir,

"müstekırr" adı fail olar. Eyni şəkildə "müstevda'" da zəruri

olaraq adı mef'ul qəbul edilir. Bu vəziyyətdə cümlənin bucaqlımı belə

qəbul edilir: "Kiminiz sabitliyə qovuşmuş, qalıcı olaraq bir yerə yer/yeyər

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 453

leşmişdir; kiminiz də hələ sabitliyə qovuşmamış, əmanət olaraq qoyulduğu

yerdədir."

"O, sizi bir tək nəfsdən yaradandır." ifadəsindən aydın olduğu qədəriylə

olanca çoxluğu və məşhurluğuyla insan soyunun Hz. Adəmə gəlib söykən/dözdüyü

nəzərdə tutulmaqdadır. Quran mövcud insan nəsilinin Adəmlə başladığını

ifadə edər. Bu səbəbdən "müstekarr" ifadəsiylə insan soyunun doğum

yoluyla yer üzünə gəlmiş olan fərdlərinə işarə edilmişdir.

Çünki bir ayədə yer üzü, insan nəsilinin "müstekarr"ı, qalma yeri olaraq

xarakterizə edilmişdir: "Sizin yer üzündə qalıb/qəlib bir müddət yaşamanız lazımdır."

(Bəqərə, 36) "Müstevda'" ilə də kişilərin sulbüne və anaların

rəhminə əmanət buraxılan və hələ doğulmayan, amma irəlidə doğulacaq

olan insan fərdləri nəzərdə tutulmaqdadır. Ayənin bütün insan fərdlərinin

bir tək nəfsdən yaradıldıqlarına bağlı şərhinə uyğun olanı da

budur. Kənar yandan "müstekarr" və "müstevda"nın mimli məsdər olaraq

qəbul edilmələri də mümkündür.

Burada yaratma mənasında "xalq" və bənzəri ifadələr yerinə "inşa"

ifadəsi istifadə edilmişdir. Bu ifadə isə bir dəfədə olması izah edər, mərhələliliyi

deyil. Ayə üçün bizim verdiyimiz bu mənas(n)ı az əvvəl təqdim etdiyimiz bu

ayə də son dərəcə dəqiq bir şəkildə dəstəkləməkdədir: "Yer üzündə

heç bir canlı yoxdur ki, ruzis(n)i Allaha aid olmasın. Allah onun dayandığı və

əmanət buraxıldığı yeri bilər." (Hud, 6) Yəni Allah, onlardan həqiqətən meydana gəlmiş

və yer üzünə yerləşmiş olanları bilər. Həqiqətən meydana gəlməmiş və yer üzünə

yerləşməmiş, bu səbəbdən meydana gəl mərhələsində olanları da bilər.

Bu vəziyyətdə təfsirini təqdim etdiyimiz ayənin mənas(n)ı bu şəkildə diqqətə çarpanlaşmaqdadır:

"Ey insanlar birliyi, Odur sizi bir tək adamdan yaradan,

sizi müəyyən bir müddət üçün yer üzündə yaşadan. Siz top yekun yox edilmədiyiniz

müddətcə yer üzü sizinlə dolu olacaq. Hər vaxt bir qisiminiz

orada yerləşmiş olacaq və bir qisiminiz də yer üzünə yerləşmə hədəfinə

istiqamətli olaraq kişilərin sulbünde və qadınların rəhmində emaneten

dayanacaq."

Təfsir alimləri ayənin mənasıyla əlaqədar olaraq başqa şərhlər/şərh edər də gətirmişlər.

Bəziləri demişlər ki: İnsanların bir tək nəfsdən yaradılmalarından

məqsəd, onların tək bir nəfs növündən yaradılmış olmalarıdır.

Bu nəfs də insan növünün nəfsidir. Ya da məqsəd, insanların

454 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

ruhi və bedensel bileşimden ibarət olan/yaranan bir tək növdən yaradılmalarıdır.

O da insan nəfsindən və bədənindən ibarət olan/yaranan insan gerçəyidir.

Bəziləri də demişlər ki: "Müstekarr"dan məqsəd, qadınların rəhmləri,

"müstevda"dan məqsəd də kişilərin sulbüdür. Bəziləri isə belə

demişlər: "Müstekarr" yer üzü, "müstevda'" da qəbirdir. Bəziləri

də; "müstekarr" rəhm, "müstevda'" isə, yer üzü və ya qəbirdir, demişlər.

Digər bəzilərinə görə isə, "müstekarr" ruh, "müstevda'" isə,

bədəndir. Bunun kimi daha bir çox şərhə yer vermişlər ki, bunları

təqdim etmənin çox bir faydas(n)ı yoxdur.

99) O, göydən su endirəndir. Onunla hər növ bitkini bitirdik...

Ayədə keçən "əssəmə", yuxarı tərəf deməkdir. Bu səbəbdən insanın

yuxarısında olan və insanı yuxarıdan gölgeleyen hər şey "səma" adıyla

xatırlanar. Bəzilərinin dediyinə görə, "Onunla hər növ bitkini bitirdik."

ifadəsindən məqsəd budur: Biz göydən endirdiyimiz su ilə bitkiləri

və bitkilik (bitki olma) gücü, qabiliyyəti olan bütün inkişaf edənlərdəki inkişafı

gizlilikdən açıqlığa çıxardıq. Yəni inkişafla diqqətə çarpanlaşan hər

şeyi bitirdik; bitki, ağac, insan və digər heyvan növləri kimi.

Ayədə keçən "hazıren" sözü, sanki "əl-hazır" sözünün qısaldılmışı

və "əl-ahzar", yəni yaşıl deməkdir. "Dənələrin bir-birinin üzərinə

minməsi", başaqda olduğu kimi, üst üstə müəyyən bir nizam içində düzülmələri

mənasındadır. "Tal'" sözü, xurma meyvəsinin budaqdakı ibarət olan/yaranan

ilk mərhələsi, yəni tumurcuq deməkdir. "əl-Kınvan", "kunv"un çoxluqdur

və xurma salxımı deməkdir. Üzümün salxımı (ungud) olduğu kimi,

xurmanın da salxımı vardır. "etdəniyə", bir-birinə yaxın deməkdir.

"əl-Müştebih və gayr'il-müteşabih", növ və şəkil olaraq bir-birinə bənzəyən

və bənzəməyən mənasındadır. "Yen'us-semeri", meyvənin yetkinləşməsi

deməkdir.

Burada uca Allah yaratdıqlarından bəzilərini zikr etmişdir ki, görən

gözü və açıq bəsirəti olanlar bunlara baxsınlar, bunlardan hərəkətlə

Allahın birliyi gerçəyini qavrasınlar. Bunların bir qisimi yer üzündə

olub bitən faktlardır; dənənin və nüvənin yarılması kimi. Bir qisimi

də göksel faktlardır; gecə, səhər, günəş, ay və ulduzlar kimi. Bir qisimi

də insanın özünə istiqamətlidir; insan növünün bir tək nəfsdən inşa

Ən'am Surəsi / 91-105 ................................................................. 455

edilməsi, bir yerə yerləşdirilməsi və ya bir yerdə əmanət olaraq tutulması

yəni. Bəziləri isə, bunların hamısını birdən saxlamaqdadır;

yağışın göydən yağması, yer üzündə bəzi qidaların, dənələrin,

meyvələrin və özündə inkişaf gücü olan bitki, heyvan və insan

kimi növlərin yaşıllaşması, inkişafı kimi.

Art arda gələn bu üç ayə sıralamasında ulduzlar, bilən (alim) bir

birliyə xas bir ayə olaraq təqdim edilmiş, insan nəfslərinin yaradılması,

qavrayan və dərin düşünə bilən (tefekkuh) bir birliyə xas

bir ayə olaraq təqdim edilmiş; bitkilərin yaşıllaşdırılması nizamı üzərində

düşünmə isə, inanan bir birliyə istiqamətli bir ayə olaraq təqdim edilmişdir.

Ayələrlə istiqamətli olduqları qruplar arsındaki münasibət

son dərəcə açıqdır. Çünki bir nizamın işləyişi üzərində dayanıb düşünmək

sadə bir işdir, əlavə bir səyi və mütəxəssisliyi tələb etməz; əksinə

sıravi bir anlayış da/də/dahi bunu qavrayar. Bunun üçün lazımlı olan tək

şərt, zehinin imanın təmin etdiyi insaf duyğusuyla işıqlanmasıdır; inad

və tik başlılıq çirklərinə bulaşmamasıdır.

Ulduzlar və səmavi varlıqların hərəkətlərinə suveren olan sistemin işləyişi

üzərində müşahidə etmək isə, ancaq bu işdə mütəxəssisləşən alimlərin

öhdəsindən gələ biləcəkləri xüsusdur. Bunlar bir ölçüyə qədər ulduzları,

orbitlərini və digər göy cisimlərinin hərəkətlərinə suveren

olan sistemi belə bilərlər. Sıravi insanların ümumi anlayışları, ancaq

xüsusi bir səy [və alimlərin şərhləri] nəticəs(n)i bu cür xüsusları qəbul edə bilər.

İnsanların nəfslərində konkretləşən ayəyə gəlincə, bunları və

bunların şəxsində konkretləşən yaradılış sirlərini qəbul edə bilmək üçün

nəzəri müşahidələrə əlavə olaraq içə dönük yoxlamaya (murakabe), güclü

bir dərinləşmə əməliyyatına və davamlı bir sıxlaşma fəaliyyətinə

ehtiyac vardır. Bunun adı da tefekkuh (fiqh)dövr, elmdə dərinləşmədiyər.

100) Cinləri Allaha ortaq etdilər. Halbuki onları O yaratmışdır. Bir də

heç bir məlumata söykən/dözmədən ONA oğullar və qızlar yaraşdırdılar. O isə, onların

xarakterizə etdikləri şeylərdən uzaq və ucadır.

Ayədə keçən "əl-cinn" sözü ya "cealu=yaptılar" hərəkətinin mefulüdür

və bu hərəkətin digər mefulü də "şüreka=ortaklar"dır və ya "əl-cinn" sözü,

"şüreka" ifadəsindən əvəzdir. "Halbuki onları O yaratmışdır."

ifadəsi də cümlə içində hal kimidir. Lakin bəzi dilçiləri bunu doğul-

ru tapmazlar; amma onların da dəlilləri çox dəqiq deyil. Artıq cümlə

içində gramatik baxımdan hansı funksiyas(n)ı icra edirsə, ifadə onlara

istiqamətli bir cavab xüsusiyyətindədir. Buna görə belə bir məna əldə edirik:

"Tutdular, cinlərdən Allaha ortaqlar qaçdılar. Halbuki cinləri Allah

yaratmışdır. Yaradılan bir şeyin yaradıcısının mövqesinə ortaq olması

doğru deyil."

Burada cinlərdən məqsəd, şeytanlardır. Necə ki Atəşpərəstlər Ehrimen

(pislik tanrısı=şeytan) və Yezdan (yaxşılıq tanrısı) şəklində iki tanrıya

inanardılar. Bənzəri bir inancı İblisin (Mələki Tavus/Şahı Pe-riyan)

tanrılığına inanan Yezidilər arasında görürük. Ya da nəzərdə tutulanlar

bildiyimiz cinlər birliyidir. Bunu söyləyərkən Qureyşlilərə izafə edilən

belə bir inancı əsas al/götürürük: Onlar deyirdilər ki: "Allah cinlərlə

evlilik yoluyla qohumluq qurdu. Bu qohumluqdan mələklər meydana

gəldi." Bu şərh bu ayənin axışına daha uyğundur: "Cinləri Allaha ortaq

etdilər. Halbuki onları O yaratmışdır. Bir də heç bir məlumata söykən/dözmədən

ONA oğullar və qızlar yaraşdırdılar." Bu vəziyyətdə burada sözü

edilən oğullar və qızların bütünü mələklərdən meydana gəlməkdədir. Ayənin

orijinalında keçən "haregu" sözü, "Bunları özləri uydurdular,

icad etdilər və Allaha böhtan ataraq ONA izafə etdilər, yaraşdırdılar." mənasındadır.

Allah onların qaçdıqları ortaqlardan uca və münəzzəhdir.

Əgər [oğullar və qızlardan] nəzərdə tutulan, mələklərdən daha ümumi bir

məna isə, bununla Müsəlman olmayan digər cəmiyyətlərin sahib olduqları

inancların nəzərdə tutulmuş olması uzaq bir ehtimal deyil. Məsələn

Brahmanistler və Budistler İsanın Allahın oğulu olduğunu söyləyən

Xristianlara bənzər iddialar irəli sürməkdədirlər. Buna, təfsirimizin

üçüncü dərisində toxunduq. Eyni şəkildə digər qədim bütpərəst cəmiyyətlər

də qulluq təqdim etdikləri bəzi saxta ilahların Allahın oğulları

və qızları olduqlarına inanardılar. Bunu arxeoloji qazıntılar nəticəs(n)i

ortaya çıxarılan əsərlərdən anlayırıq. Necə ki Ərəb müşrikləri də,

mələklərin Allahın qızları olduqlarını söyləyirdilər.

101) O, göyləri və yeri bir nümunə əldə etmədən yaradandır... Hər şeyi O

yaratmışdır və O, hər şeyi biləndir.

Bu ifadə ilə müşriklərin Allahın oğulları və qızları olduğuna bağlı

sözlərinə cavab verilməkdədir. Cavabın mahiyyəti budur: Oğulun

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 457

olması üçün bərabər/yoldaşın olması lazımdır. Uca Allahın bərabər/yoldaşı olmadığına görə,

uşağı necə olar?!

Eyni şəkildə uca Allah hər şeyin yaradıcısı, bir nümunə əldə etmədən

yoxdan var edicisidir. Uşaq da, yaradılmış olan bu hər şeydən bir parçadır.

Ki o şey onu bir növ peyvənd etməklə inkişaf etdirər. Bir şeyin parçası və

bənzəri də, qətiliklə o şeyin özü tərəfindən yaradılmış ola bilməz.

[Bu səbəbdən, əgər uca Allahın uşağı olsaydı, o uşaq Allahın bir

cüzü olduğundan qətiliklə onun yaradıcısı Allah ola bilməzdi. Çünki bir

şey öz cüzünü və ya bənzərini yarada bilməz. Halbuki aləmdəki bütün

hər şeyin yaradıcısı Allahdır.]

Bütün bunlar göstərir ki, Allah göyləri və yeri yoxdan var etmişdir.

Belə ki, varlıq aləminin heç bir parçası heç bir şəkildə ONun bənzəri və

tayı ola bilməz. Belə olunca uca Allahın mahiyyət və növ olaraq özünə

bərabər olan bir bərabər/yoldaşla evlənməsi və ya oğullar və qızlar əldə etməsi

necə mümkün ola bilər?! ["Yaxşı yeddi qat göyləri və yer üzünün hər tərəfini

gəzdiniz dəmi ONun belə bir bərabər/yoldaş və övladlara sahib olmadığını

bildiniz?" sualının cavabında deyərik ki:] Bu, uca Allahın xəbər verdiyi

bir geçektir; ki ONun bilməməsi mümkün deyil. Çünki O, hər

şeyi bilər. Daha əvvəl təfsirimizin üçüncü dərisində, "Heç bir insana

yaraşmaz ki, Allah özünə kitab, hökm və peyğəmbərlik versin..."

(Al/götürü İmran, 79) ayəsini araşdırarkən bura üçün də faydalı olan şərhləri

etdik.

102-103) İşdə Rəbbiniz olan Allah Odur. ONdan başqa ilah yoxdur; hər

şeyin yaradıcısıdır. Elə isə ONA qulluq edin; O hər şeyə vəkildir. Gözlər ONU

görməz, O gözləri görər. O, lətif və (hər şeydən) xəbərdar olandır.

"İşdə Rəbbiniz olan Allah Odur." cümləsi, əvvəlki ayələrin ehtiva etdiyi şərhlərin

bir nəticəsidir. Buna görə belə bir məna diqqətə çarpanlaşır:

"Gerçək sizə açıqlandığı kimi olduğuna görə, bizim xüsusiyyətlərini saydığımız

Allahdır sizin Rəbbiniz, başqası deyil." "ONdan başqa ilah yoxdur."

cümləsi də əvvəlki cümlənin zımnen əhatə etdiyi tövhid qanununu açıqca

vurğulamağa istiqamətlidir. Bunun yanında səbəbləndirmə və

səbəbi vurğulama məqsədli də olduğu görülür. Yəni Rəb Odur, ONdan

başqa Rəb yoxdur. Çünki O, özündən başqa ilah ol/tapılmayan

Allahdır. ONdan başqası ilah ola bilməyəcəyinə görə, necə Rəb ola bilər?

458 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

"Hər şeyin yaradıcısıdır." ifadəsi, "ONdan başqa ilah yoxdur." ifadəsinin

məzmununu səbəbləndirmə məqsədinə istiqamətlidir. Yəni, ilahlığın ONun

təkəlində olmasının səbəbi, ONun istisnasız hər şeyin yaradıcısı olmasıdır.

ONun xaricində hər hansı bir şeyi yaradan bir kimsə yoxdur ki,

ilahlıqda ONA ortaqlığı söz mövzusu olsun. Hər şey ONun tərəfindən

yaradılmışdır, ONun qarşısında qul olaraq ONA boyun əyməkdədir. Bu səbəbdən

heç bir şey ilahlıqda ONA bərabər deyil.

"Elə isə ONA qulluq edin." ifadəsi, "İşdə Rəbbiniz olan Allah Odur."

ifadəsinə bağlı sanki detal xüsusiyyətli bir nəticə mövqesindədir. Yəni,

başqası deyil, yalnız uca Allah sizin Rəbbiniz olduğuna görə, yalnız

ONA qulluq edin. "O hər şeyə vəkildir." Yəni, O hər şeyin qoruyucusu,

hər şeyə suverendir; hər şeyi bir plan daxilində istiqamətləndirməkdədir,

hər şeyin varlığını təşkil etməkdədir. Belə olunca, insanların

qorxub çəkinmələri və heç bir məlumata söykən/dözmədən ONA heç kimi

ortaq qaçmamaları lazımdır. Bu vəziyyətdə, cümlənin, "'Ona qulluq edin."

ifadəsinə istiqamətli bir təkid, gücləndirici bir cümlə kimi olduğunu

söyləyə bilərik. Yəni ONA qulluq etməkdən qaçınmayın. Çünki O, sizin

üzərinizdə vəkildir; işlərinizin hansı nizam içində inkişaf etdiyindən xəbərsiz

deyil.

"Gözlər ONU görməz." ifadəsi, "O hər şeyə vəkildir." sözündən ötəri

ayənin həmsöhbəti olan müşriklərin primitiv zehinlərində meydana çıxa biləcək bir

vəhmi aradan qaldırmağa istiqamətlidir. [Çünki, "O hər şeyə vəkildir." deyildiyində,]

müşriklərin primitiv zehinləri belə bir təsəvvürə yönəlməyə

əlverişlidir: "Allah hər şey üzərində vəkil olduğuna görə, cismani əməllər

sərgiləyən digər cismani varlıqlar kimi cismani bir varlıqdır." Bu

vəhmə cavab olaraq belə deyilir: "Gözlər Allahı görə bilməz. Çünki O,

cismanilikdən və cismaniliyin gərəklərindən münəzzəhdir, ucadır."

"O gözləri görər." ifadəsi də, müşriklərin maddi bir təmələ söykən/dözərək

düşünməyi vərdiş halına gətirmiş, buna görə duyul/eşidilərin və konkret

varlıqların sərhədləri içində kalakalmış zehinlərində meydana çıxa biləcək bir

qurun idini aradan qaldırmağa istiqamətlidir. Müşriklər bu təməldən yaxınlaşınca

belə düşünürdülər: "Allah gözlərin qəbul etmə sahəsindən uca

olunca, duyul/eşidilərin və konkret hisslərin sahəsinin xaricinə də çıxmış olar.

Belə olunca şüur və məlumatın imtina edilməz şərti olan varoluşsal bağ

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 459

lantı da etibarsız olar. Bu səbəbdən Allah yaratdığı varlıqlardan qopmaq

vəziyyətində qalar. Heç bir şey ONU bilmədiyi kimi, O da heç bir şeyi bilməz;

heç bir şey ONU görmədiyi kimi, O da heç bir şeyi görməz."

Buna cavab olaraq uca Allah belə buyurmuşdur: "O gözləri görər."