Ayiwtabanlilar tuqimlasiniń dárilik tùrleri, biologiyasi, ekologiyasi, areali hám xaliq xojaliǵindaǵi áhmiyeti Joba

Ayiwtabanlilar — Ranunculaceae tuqimlasi wákilleriniń dúzilisi, tarqalıwı, ximiyalıq quramı hám áhmiyeti.

1. Mayda gulli suwurot— Goritsvеt mеlkotsvеtkoviy — Adonis parviflora Bir jıllıq ósimlik. Paqali 50-60 sm, ápiwayı yamasa shaqalanģan jińishke tūksheli, joqarı bólegi tūksiz. Japıraqları tūksiz, baldaqsiz, 2-3 ret pãttãrizli qırqılǵan, bólekleri sızıqlı -lansettãrizli, ótkir ushlı. Tek ǵana tómengi japıraqları 2-3 sm uzınlıqtaǵı baldaqqa iye. Gúldiń tajına jabılǵan kishkene kesesi aq yamasa biynápshe gúli reńde. Kishkene kesejapiraqlari máyektãrizli-lansettãrizli yaki sopaq máyektãrizli topır yamasa ótkir ushlı, tajjapiraqlardan azmaz keltelew. Tajjapiraqlari 5-8 mm. uzınlıqta, tegis, teris máyektãriizli uzınlasqan, qızğish. Tiykarında qaralaw daģ'i bolıp, qurıtılǵanda ayırım waqitları joǵalıp ketedi. Mıywesi 9 -20 mm uzınlıqtaǵı hám 6 -9 mm. enliliktegi shashaqqa jıynalǵan, kishi 4-4, 5 mm ge shekem uzınlıqta, tūksiz, júdá egilgan tumsıqshali, tumsıqshasiniñ ishinde bolǵanında enli tishshesi bar. Talay jetilgen, kóbinese tómengi miyweleriniń tiykarında sheńber taji bar.

Aprel - may aylarında gúlleydi, may - iyun aylarında mıywesi jetiladi. Otlaqlar, putalıqlar, taw aldı zonalar hám olarǵa jaqın tegislikler hám de tawlardıń orta regionlarına shekem ushraydı. Tashkent, Namangan, Andijan, Ferǵana, Samarqand, Namangan, Buxara, Surxondaryo, Qashqadárya wálayatları hám de Qaraqalpaqstan Respublikasında ushraydı. Ulıwma tarqalıwı : Kavkaz, Orta Aziya (Pomir - Oloydan tısqarı barlıq jaylar ) Iran.

2. Gūlizardak (turkistan suwuroti, turkistan adonisi, sarıgul) —Goritsvet turkestanskiy — Adonis turkestanicus Adolf

Kóp jıllıq kõppaqalli òsimlik. Paqaliniñ bálentligi 30 -80 sm.ge shekem, kem shaqalanģan, buyra túkli.Túbir aldı japıraqları hám paqaliniñ tómengi bólegindegi japıraqları gúńgirt qawızqa (qabırshaqǵa ) qısqarģan, paqal japıraqları iri, baldaqsiz, eki ret pãttãrizli qırqılǵan, bólekleri lansettãrizli, ushi ótkir, qırları tegis yamasa bir-eki bõlmeli, astqi tárepi siyrek buyra túkler menen oralǵan. Kishkene kesejapiraqlari tajjapiraqlaridan 1, 5 ret kelte buyra túkleri mol, teris máyektãrizli azmaz ótkirlesken, ushi tishsheli. Tajjapiraqlari 20 -25 mm. uzınlıqta hám 6 -10 mm. enlilikte, uzınshaq, sarı reńli, qurǵaqlay, geyde kógildirlew. Mıywesi 8 -10 mm. enliliktegi shartãrizli shashaqta jaylasqan, uzınshaq, tiykarında tegislesken, tortãrizli sızıqshalı, túkli, egilgan qısqa tumsıqshali. Iyun - iyul aylarında gúlleydi, iyul - avgust aylarda mıywesi jetiledi otlaqlar, arshazarlarda mezofil sharayatlarda, teńiz júzesinen 2000-3500 m biyiklikte ósedi. Tashkent, Namangan, Samarqand, Qashqadárya hám Surxandarya wálayatlarında ushraydı.Ulıwma tarqalıwı : Orta Aziya (Pomir - Oloy).

Áhmiyeti: Ósimlik quramında medicinada júrek iskerligin basqariwshi retinde qollanılatuǵın adonin glikozid . Jerūstki shólkemleri joqarı kardiotonik aktivlikti kóteredi hám de medicinada qóllawǵa ruxsat etilgen. Orta Aziyada demlemesi ısıtpa, hawa jetispewshiligi, gipertoniya hám ayaq isingende qollanıladı. Ózbekstanda bul ósimliktiń úlken rezervi bar. Túrli assotsiatsiyalarda jasıl massasınıń zúráátliligi gektarına 13, 6 -24, 3 Sentnerga jetiwi múmkin. Bir maydanda 2 jılda 1 ret egiw usınıs etiledi.

2. Soziq pufanak — vetrenitsa vo'tyanutaya — Anemone protacta Kóp jıllıq kriptofit ósimlik. Paqali 60 sm ge shekem uzınlıqta, ápiwayı, domalaq, tıǵız bolmaǵan yamasa uzın aq túkler menen oralǵan. Túbir aldı japıraqları talay uzın, túkli baldaqlarda jaylasqan, plastinkası máyektãrizli, ústki tárepi derlik tùksiz yamasa siyrek túkli, astqi tárepi gewek jatıq túkli, ushi keń, rombtãrizlibsegmentke bólingen. Olardıń shettegileri baldaqsiz, ortadaǵılari 2-10 mm uzınlıqtaǵı baldaqqa jaylasqan. Segmentler de óz gezeginde 2-3 bólekke bólingen. Bólekleri, ádetde, tegis qırlı yamasa, ayırım jaǵdaylarda, 2 yamasa 3 tishsheli. Orama japıraqlarınıń sanı, ádetde, tórtew, kishi, yarımıǵa shekem yamasa azmaz tereńrek bóleklerge qırqılǵan.

Bóleklerdiń shetleri tegis yamasa tishsheli. Túbir aldı japıraqları sıyaqlı túkli. Gúlli paqallariniñ sanı besewge shekem, jatiq, aq túkler menen oralǵan. Guli ádewir ulken (2-3 sm), aq. Gulqorğan japıraqları teris mãyektãrizli domalaq, yamasa keń ellipstãrizli, ayqın ajralıp turatuǵın tamırlaniwi sırtqı tárepi júdá kem tūkli.Mıywesi 5-6 mm. uzınlıqta, keń ellipstarizli tūksiz, 2 mm ge shekem uzınlıqta iyilgen.

Iyun - avgust aylarında gúlleydi, iyul - avgust aylarında mıywesi jetiledi.

Tawlardıń joqarı zonalarında, erip atirğan qarlar astında, taslaq jar taslarda, orman hám putalıqlar átirapında, alp hám orman otlaqlarında ushraydı.

Tashkent, Namangan, Samarqand, Qashqadárya hám Surxondaryo wálayatlarında tarqalǵan.

Ulıwma tarqalıwı : Orta Aziya (Tyan-Shan, Pomir-Oloy). Endem.

Mãdeniylestiriliwi: 1961-1963 jıllarda Ózbekstan Respublikası FA Botanika baǵında ósiriw ushın háreket etip ko'rildi. Lekin kutilgen nátiyjeni bermedi. Tashkent sharayatında bul tūrdi ósiriw qıyın.

4. Jilanpeshek (shıǵıs klematisi, jilanot) — Lomonosvostochno'y — Clematis orientalis.

Lianatãrizli shala terek ósimlik. Paqali 12 m ge shekem uzınlıqta, japıraq baldaqlari menen õrmelewshı, qırlı, geyde qızg'ish, gewek kelte jatiq túkler menen oralǵan yamasa derlik tuksiz. Japıraqları pãttãrizli qırqılǵan.

Japiraqtiñ baslanǵısh segmentleri qırqılǵan dárejesi hám forması boyınsha parıq etedi: pútkil yamasa úsh bólekke qırqılǵan, tegis qırlı yamasa tishsheli, topır yamasa ushlı bólekli. Shettegi bólekleri, ádetde, kishi, kelte,ortadaǵısı bolsa uzın. Guli sarg'ish yamasa sarg'ish-jasıl, geyde sırtqı tárepi qızg'ish, japıraq qoltıqlarında kishi sipsetarizli topgulga jıynalǵan. Kishkene kesebarglari máyektarizli nishtertarizli ushlı, eki tárepi (shetleri talay geweklew) kelte túkler menen oralǵan, 13-20 mm uzınlıqta. Shańshı sabaqları tiykarına tárep keńeygen, túkli. Miyweleri 2 mm uzınlıqta, qısılǵan, túkli, uzın (3-8 sm) ústinshali.

Iyun - sentyabrde gúlleydi, iyul - oktyabrde mıywesi jetiledi. Dárya, salma , qumlaq, topıraqlı otlaqlarda, putalıqlar, dárya boyindaģi ormanlarda, toǵayzorlar, shól hám shala shólda tegislikdan tawdıń orta regionlarına shekem ushraydı.

Tashkent, Ferǵana, Namangan, Andijan, Samarqand, Buxara, Xorezm, Surxondaryo, Qashqadárya wálayatları hám Qaraqalpaqstan Respublikasında ósedi.

Ulıwma tarqalıwı : Orta Aziya, Kavkaz, Rossiyanıń batısı, Orta Jer teńizi átirapı, Mo'g'o'liston, Tibet, Kitay.

Túbiri Orta Aziyada untaqı suyek sınǵanında qollanıladı. Bakteriotsid aktivlikti kórinetuǵın etedi. Jer ústki shólkemleri jańa terip alınǵanda teri keselliklerin emlewge isletiledi, jilan shaqqanda. Paqali murınniń isiwinde qollaniladi. Japiraqtiñ ekstrakti repelent hám akaritsid ayrıqshalıqlarǵa iye, shirasi fungastatik tásir kórsetedi. Guli, mıywesi osteomielitlarda. Bakteritsid aktivlikti kórinetuǵın etedi.

5. Uzın gúlbaldaği isfarak — Jivokost dlinnotsvetkonojkovaya —Delphinium longipedunculatum Rgl. Kóp jıllıq kriptofit ósimlik. Paqali 30 -70 sm, shaqalanģan, tómengi bóleginde gewek kalta túkli, tóbe bólegi tuksiz. Japıraq baldaģi uzın, gewek túkli, keńeygen. Tómengi japıraqları domalaq búyrektarizli besew máyektarizli 2-3 bo'lmeli segmentke qırqılǵan, joqarıǵı japıraqlardıń plastinkası talay jińishke segmentlerge tereńrek qırqılǵan. Guli keń gewek shashaq topgulge jıynalǵan. Jantas japıraqları nishtertarizli, ushlı, 5-6 mm uzınlıqta, tuksiz, gúlbáldaģidan bir neshe ret kelte.Gúlbaldaģi 2-6 sm uzınlıqta, tuksiz, yamasa joqariģa taǵa tárizlı kóterilgen.

Gúl aldı japıraqları mayda, 3 mm uzınlıqta, gúlbáldaģiniñ tóbe bóleginde jaylasqan. Gulqo'rg'on japıraqları teris máyektsrizlinyamasa máyektairizli,9 -11 mm uzınlıqta hám 5-6 mm enlilikte, topır, tuksiz. Pixi tuwrı, topır ushlı, 10 -12 mm uzınlıqta, qıya tómenge jónelgen. Japiraģi tuksiz, 1 sm uzınlıqta, kishkene jińishke tumsıqshali.

May - iyun aylarında gúlleydi, iyun - iyul aylarında mıywesi jetiledi. Qurǵaqlay lyoss, maydalanǵan taslı hám taslaq janbawırlarda taw aldından orta taw regionlarına shekem ósedi.

Tashkent, Ferǵana, Namangan, Surxondaryo hám Qashqadárya wálayatlarında ushraydı.

Ulıwma tarqalıwı : Orta Aziya. Endem.

Áhmiyeti: Guli jotelge qarsı, tamaq isiwinde awrıw qaldıratuǵın, tıs awirıwında qollanıladı. Jún, jipek hám paxtanı kúlreńjasil, kúlreń-hawarang, kók hám biynápshe gúli reńlerge boyawda isletiledi.

Urıwı tımawǵa qarsı qural (malham) retinde qollanıladı. Domalaq bargli isfarak (ovcho'p) — Jivokost kruglolistaya —Delphinium rotundifolium Afan.

Kóp jıllıq genikriptofit ósimlik. Poyasi ápiwayı yamasa bólekan shoxlangan, 30 -70 sm, tómengi bólegi eki xildagi uzın (1-2 mm) aq hám kalta, (0, 3-0, 5 mm) hasası qalınlasqan sarı túkler menen oralǵan, joqarı bólegindegi gewek túkleri arasında sarıları ayqın ajralıp turadı. Túbir aldı japıraqları uzın (30 sm ge shekem ), poyadaglarisi bolsa talay qısqa. Barlıq japıraqları sertuk bandli, plastinkası domalaq, hasası ponasimon, ortasıǵa shekem úsh bólekke bólingen, ústki tárepi derlik tuksiz, siyrek túkleri, tiykarınan, japıraq tamırlarında jaylasqan, toq jasıl reńli, tómengi tárepi bolsa talay sertuk, ash jasıl reńli. Tómengi japıraqları plastinkasınıń bólekleri teris máyeksimon, shettegi bólekleri ortadagisidan talay iri, bólekleri, kóbinese, yarımıǵa shekem qosparraksimon, joqarıǵı japıraqlardıń bólekleri bolsa domalaq rombsimon yamasa keń domalaq rombsimon, orta bólek shettegilerinen úlkenlew. Topguli ápiwayı yamasa azmaz shoxlangan, siyrek bolıp, odaǵı kem sanlı kók guller talay uzın gúlbántda jaylasqan. Gúlbánti aq hám sarı túkler menen tıǵız oralǵan. Tómengi gullerdiń gúl aldı japıraqları betsimon, joqarıǵı gulleriniń gúl aldı japıraqları bolsa nishtersimon yamasa ensiz nishtersimon, tegis qırlı, aralasǵan aq hám sarı túkler menen oralǵan, shetleri bolsa tek aq túkli. Yondosh bargchalari tuwrı nishtersimon, 10 mm ge shekem uzınlıqta, gewek aq hám sarı túkler menen oralǵan. Gulqo'rg'on japıraqları enli teris máyeksimon yamasa teris máyeksimon, 15 -18 mm uzınlıqta hám 8-12 mm enlilikte, úshleri azmaz ótkirlashgan, sırtqı tárepi uzın aq hám kalta sarı túkler menen gewek oralǵan, ishki tárepi tuksiz. Pixi tuwrı yamasa azmaz qayırılǵan, 12-14 mm uzınlıqta hám 3-4 mm diametrli, qıya jónelgen yamasa geyde gorizontal, derlik cilindrsimon, topır ushlı. Bargagi gewek túkli, tig'simon ótkirlashgan.

Iyun - iyul aylarında gúlleydi, avgust - sentyabr aylarında mıywesi yetiladi.

Tawlardıń arqa janbawırlarında, arsha aǵashızorlarda, orta hám joqarı taw regionlarınıń qumli hám maydalanǵan taslı jaylarında topar -topar bolıp ósedi.

Ferǵana, Samarqand, Namangan, Qashqadárya hám Surxondaryo wálayatlarında ushraydı.

Ulıwma tarqalıwı : Orta Aziya (Pomir - Oloy). Endem.

Áhmiyeti: Jer ústki shólkemleri nerv keselliklerinde tınıshlantıratuǵın retinde qollanılatuǵın elatin alkaloidini alıw ushın isletiledi. As qazan keselliklerinde, antigelmint retinde, talma, sifilis, suw sheshek keseli, sarg'ayma hám onkologik keselliklerdi emlewde paydalanıladı. Ekstrakt hám demlemesi baǵ, tóbeorqa zarakunandalari hám úy shıbın-shirkeylerine qarsı insektitsid bolıp tabıladı. Xalıq veterinariyasida qurt túsiriwshi retinde qollanıladı.

6. Burıwǵan isfarak — Jivokost morhinistaya — Delphinium rugulosum Boiss.

Bir jıllıq terofit ósimlik. Poyasi 6 -30 sm, ápiwayı yamasa tiykarında kem shoxlangan, gewek aq hám sarı túkler menen, hasası bolsa pufanaksimon keńeygen sarı túkler menen oralǵan. Túbir aldı hám poyaning tómengi japıraqları kalta bandli, ush segmentke qırqılǵan. Olardıń ortadaǵısı ush 2-3 mm enliliktegi qálemi bóleklerge bólingen, shettegileri orta daǵı segmentke uqsas yamasa eki párikli bólekke bólingen. Joqarıǵı yondosh japıraqları bandsiz, qalǵan qásiyetleri tómengi japıraqlarǵa uqsas, biraq kem qırqılǵan, guli hám mevasiga salıstırǵanda talay iri. Gúl aldı japıraqları júdá kishi, gúlbántning tiykarında jaylasqan. Gúlbánt 2-4 mm, gewek aq túkler menen oralǵan. Guli ash qızg'ish, iri, poyaning derlik tiykarından baslap japıraq qo'ltig'ida birden jaylasadı. Gulqo'rg'on japıraqları topır, tómengi qaptal bargchalari jińishke nishtersimon, 3-4 mm enlilikte, joqarıgilari talay keń (5 mm ge shekem ), uchki toq bargcha tómengileri kabi bolıp tabıladı. Pixi joqarıǵa qıya qayırılǵan, azmaz egilgan, 2 sm uzınlıqta. Bargagi cilindrsimon, 1, 5-2 sm uzınlıqta hám 3-4 mm qalıńlıqta, tegis, júdá tirish, gewek aq túkler menen oralǵan. Urıwı 1 mm uzınlıqta, ash gúńgirt, qabırshaqlı.

Aprel - may aylarında gúlleydi, may ayında mıywesi yetiladi. Taw aldı regioniniń lyoss penen janbawırlarında, shól regionlarındaǵı otırıqshı topraqlar hám mayin topıraqlı substratlarda, saksovulzorlarda, shor suwlı dárya ózenleri, salma boyida, tegisliklerden tawlardıń orta regionlarına shekem jalǵız -jalǵız hám topar bolıp ósedi.

Tashkent, Namangan, Andijan, Ferǵana, Samarqand, Namangan, Buxara, Surxondaryo hám Qashqadárya wálayatlarında ushraydı.

Ulıwma tarqalıwı : Orta Aziya, Kavkazorta, Iran.

Áhmiyeti: Demlemesi júrek keselliklerin emlewde qollanıladı.

7. Sarıgulli isfarak — Jivokost poluborodataya — Delphinium semibarbatum Bienert. ex Boiss.

Kóp jıllıq kriptofit ósimlik. Túbiri shala shól hám ádirlerde o'suvchi barlıq delfiniumlar sıyaqlı túyneksimon. Poyasi ósiw sharayatına kóre 30 sm den 150 sm ge shekem, ápiwayı yamasa shoxlangan, tuksiz yamasa tómengi bólegi júdá kalta tukchalar menen oralǵan. Túbir aldı japıraqları uzın bandli, plastinkası besew kalta segmentke bólingen. Segmentleri da óz gezeginde uzın, jińishke, tuksiz yamasa siyrek túkli, 1-2 mm li ush bólekke bóleklengen. Guli sarı, sipsesimon topgulga tıǵız bolıp jıynalǵan. Gúl aldı bar glari lantsetsimon, tuksiz, gúlbántdan keltelew. Gúlbánti 8 -15 mm, gúl aldı bargchalarigacha tuksiz, olardan joqarıda bir tárepi tillerang-sarı tukchalar menen oralǵan. Gulyon japıraqları gúlbántining joqarı bóleginde jaylasqan, qálemsimon, tuksiz, ushlı. Gulqo'rg'on japıraqları teris-máyeksimon, topır, uzınlıǵı 15 mm, eni 8 mm átirapında. Pixi tómenge qıya egilgan, tuwrı yamasa azmaz egilgan, sal ótkirlew. Bargagi tuksiz, uzınlıǵı 10 mm ge shekem, ush ayqın qorınatuǵın bóylama qırlı hám olar arasında to'rsimon tamırlanǵan. May - iyun aylarında gúlleydi, iyun ayında mıywesi yetiladi. Taw aldı zonalardan tawlardıń orta less penen qatlamlarına shekem, teńiz júzesinen 1200 m ge shekem ósimlikler oramınıń tipik wákili bolıp tabıladı. Qurǵaqlay taw janbawırları hám dárya ózenlerinde, tegislik hám tóbeliklerde, tómen tegisliklerde, ayırım jaǵdaylarda toǵay hám arsha aǵashızorlarda, partawlar, baǵlarda ósedi. Tashkent, Namangan, Andijan, Ferǵana, Samarqand, Namangan, Qashqadárya, Buxara hám Surxondaryo wálayatlarında ushraydı.

Ulıwma tarqalıwı : Orta Aziya (Pomir-Oloy, Tyan-Shan, Kopetdog'), Iran, Afganistan

Áhmiyeti: Ósimliktiń gulida qımbat bahalı sarı boyaw element bar. Ol bekkem o'rnashadi, paxta, jún hám jipek shúbereklerdi hám de svetofiltrlarni sarı hám qońır kóriniske boyawda isletiledi. Sarıgulli isparakning Maqpal hám Zomin rayonlarındaǵı keń otlaqları olardan sanaatda paydalanıwǵa múmkinshilik jaratadı. Delsemin alkaloidi kurarega uqsas tásir etedi, delsin bolsa gipotenziv ózgeshelikke iye. Jer ústki shólkemleri teriniń irińli jaralarında isletiledi. Gulining demlemesi ısıtpada qollanıladı.

Materiallıqlashtirilishi: 1887 jıldan berli egiledi. Bul ósimlik suwıqqa shıdamlı (qishda -200 S penen ge shekem ), lekin artıqsha ızǵarlıqtı kótere almaydı.

8. Baldjuan ayiqtovoni — Lyutik baldjuanskiy — Ranunculus penenbaldshuanicus penenRgl. ex Kom.

Kóp jıllıq kriptofit ósimlik. Túbirpoyasi qalın, gúmbezimon bo'g'imli, gorizontal, janında qalın o'simtali, yotiq turpayı túkli, qabırshaqlar (qawızlar ) menen oralǵan, shashaq túbirleri qalınlasqan, cilindrsimon. Poyasi kóp gulli, 35-70 sm, tóbe bóleginde shoxlangan hám derlik pútkil boyınsha barglangan. Poyasini qoplab turǵan gúmisrang túkler yotiq, ipaksimon, turpayı. Barlıq japıraqları beshburchak formasında bolıp, ush máyeksimon rombsimon segmentke bólingen. Segmentler de óz gezeginde ush tereńrek, uchiga tárep qalınlasqan, bir tishli bóleklerge bólingen. Shettegi segmentler bandsiz, ortadaǵısı ayırım jaǵdaylarda bandchaga birikkan. Bandi siyrek yotiq yamasa derlik yotiq túkler menen oralǵan. Gúlli poyasi qarıqsız, jińishke, yotiq túkli, 2-3 bolıp ósip chtqadi. Guli kóp sanlı, 1, 4-2 sm enlilikte, dizbek topgulga jıynalǵan. Kishkene kesebarglari uzın aq sarı túkli, qayırılǵan. Tojbarglari teris máyeksimon, tiykarına tárep ponasimon jińishkelashgan. Gulo'rni qısqa, cilindrsimon, uchi enlilashgan, tuksiz. Mıywesi jıyekli, uchida qısqa, úshmúyeshlik, to'g'r i, ótkirlashgan tumsıqshası bar. Tumsıqshası tiykarına tárep qalınlasıp, uyań -aste sheti menen qosılıp baradı.

May - iyul aylarında gullep, mıywesi yetiladi.

Salma hám dárya jaǵasındaǵı ızǵar otlaqlarda, ayırım jaǵdaylarda suwǵarılatuǵın egislikler shetinde, xalıq jasaw jayları átirapındaǵı batıl jerlerde, dárya ózenleri, taw aldı zonalardan tawlardıń orta regionlarına shekem ósedi.

Qashqadárya, Surxondaryo, Tashkent, Ferǵana hám Samarqand, Namangan wálayatlarında ushraydı.

Ulıwma tarqalıwı : Orta Aziya.

Ximiyalıq quramı : Túbirinde saponinlar. Jer ústki shólkemlerinde alkaloidlar, kumarinlar. Poyasi, bargi hám gulida alkaloidlar.

Áhmiyeti: yerustki shólkemlerinen tayarlanǵan demleme bas penenhám qarın awrıwın emlewde isletiledi.

9. Ótkir mevali ayiqtovon — Lyutik ostroplodno'y — Ranunculus penenoxyspermus penenMB. Kóp jıllıq kriptofit ósimlik. Poyasi kóp gulli, 20 -35 sm, tepasida shoxlangan, gewek aq túkleri tómenge egilgan. Túbir aldı japıraqları bandli, plastinkası máyeksimon, hasası ponasimon yamasa domalaq, ortasıǵa shekem yamasa odan tereńrek ush keń rombsimon yamasa uzınchoq rombsimon bólekke bólingen. Bólekleri páriksimon qırqılǵan yamasa domalaq tishchali. Poya japıraqları talay jińishke, páriksimon hám tishchali ush bólekke bólingen, poya tepasidagilari bolsa tegis qırlı ush bólekke bólingen. Guli 2 -3 sm enlilikte. Kishkene kesebarglari sarg'ish-jasıl, tómenge egilgan, túkli, 6 -8 mm uzınlıqta. Tojbarglari cho'ziq ellipssimon yamasa cho'ziq teris máyeksimon, 9 -15 mm uzınlıqta. Mıywe gellegi tıǵız, uzınchoq yamasa cilindrsimon. Mıywesi gulo'rniga tıǵız ósip ketken, 3-3, 5 mm uzınlıqta, máyeksimon, qaptal táreplerinde kishi bo'rtmachali hám, kóbinese, siyrek túkli, tepasida tuwrı, ótkirlashgan tumshiqchasi bar.

Aprel - may aylarında gullep, mıywesi yetiladi.

Salma boyi, jol jaǵaları, egislikler átirapında, baǵlarda, dárya háwizlerinde, tegislikler hám taw aldı zonalarında ósedi. Teńiz júzesinen 400-500 m ge shekem biyiklikke kóteriledi.

Tashkent, Samarqand, Namangan, Qashqadárya hám Surxondaryo wálayatlarında ushraydı.

Ulıwma tarqalıwı : Orta Aziya, Rossiya, Ukraina, Moldova, Kavkaz, Oraylıq Evropa, Bolqon yarım atawı, Kishi Aziya, Iranda.

Áhmiyeti: Pal hárreleri ushın azıqa bóliwshi shań — perga payda etedi.

10. Patsimon ayiqtovon — Lyutik peristorazdelno'y — Ranunculus penenpinnatisectus penenM. Pop

Kóp jıllıq genikriptofit ósimlik. Poyasi 15-35 sm, yotiq túkli, ortası yamasa odan tómenlewden shoxlangan, kem gulli, gúlli poyalari shıǵıp turadı. Túbiroldi japıraqları uzın, máyeksimon yamasa cho'ziq máyeksimon, bir yamasa eki ret patsimon qırqılǵan, baslanǵısh segmentleri bandli, 2-3 ta kalta qálemi bólekke tereń kesilgen. Poyaning tómengi japıraqları ush úsh bo'lmali segmentke, joqarıǵı bargi ush pútin segmentke bólingen. Guli 1 -1, 2 sm enlilikte. Kishkene kesebarglari cho'ziq ellipssimon, topır, tarvaqaylagan, 4 mm ge shekem uzınlıqta. Tojbarglari 7-10 mm uzınlıqta, tiykarına tárep toraygan.

Gulo'rni cho'ziq cilindrsimon. Urıw gellegi cilindrsimon, 1, 4-2, 2 sm uzınlıqta hám 5-6 mm enlilikte. Mıywesi 2, 5 sm uzınlıqta, qaptal táreplerinen kúshli qısılǵan, nadurıs domalaqlasqan, túkli, tegis yamasa qayırılǵan tumsıqchasining uchi tuwrı yamasa azmaz egilgan.

Mart - may aylarında gullep, mıywesi yetiladi.

Taw aldı lyoss penen qatlamlarında efemer ot arasında, salmalar boyı, qumlaqlarda ósedi, teńiz júzesinen 400-800 m ge shekem biyiklikke kóteriledi. Tashkent, Namangan, Samarqand, Buxara, Surxondaryo hám Qashqadárya wálayatlarında ushraydı.

Ulıwma tarqalıwı : Orta Aziya (Batıs Tyan-Shan). Endem.

Áhmiyeti: Túbiriniń untaqı suw menen tımawda, jer ústki shólkemleri demlemesi bas penen hám qarın awrıwların emlewde qollanıladı.

11. Uwlı zatlı ayiwtaban (tuymebosh, qoyano't) — Lyutik yadovito'y —Ranunculus penensceleratus penenL.Bir jıllıq terofit ósimlik. Poyasi 20 -45 sm, tuksiz, kem jaǵdaylarda yotiq túkli, tegis, sızıqlı, shoxlangan, kóp gulli. Tómengi japıraqları qalıń etli, plastinkası búyreksimon domalaq, úsh bólekke bóleklengen yamasa qırqılǵan, bólekleri enli, uzınchoq yamasa rombsimon, topır, iri tishchali. Poyadagi japıraqları da úsh bólekke bóleklengen yamasa qırqılǵan, bólekleri qálemsimon yamasa nishtersimon, uzınchoq párik formasında. Gúlli poyasi túkli. Guli 7 -10 mm enlilikte. Kishkene kesebarglari tómenge egilgan, tojbarglari uzın, 5-6 ta, shańshılarına teń yamasa derlik teń, tig'simon. Mıywesi 1 -1, 3 mm uzınlıqta, júdá kóp, uzınc hoq cilindrsimon gellekke jıynalǵan, qaptal tárepleri qısılǵan, búrmeli, kalta, uchi ótkir tumsıqchali. Aprel - iyun aylarında gullep, mıywesi yetiladi.

Salma hám dárya boyidagi ızǵar qumlaqlarda, batpaq hám suwǵarılatuǵın jerlerde, tegislik hám tawlarda ósedi, teńiz júzesinen 1800 m ge shekem biyiklikke kóteriledi. Namangan, Tashkent, Ferǵana, Samarqand, Buxara hám Surxondaryo wálayatlarında ushraydı. Ulıwma tarqalıwı : Orta Aziya, Rossiya, Kavkaz, Batıs Evropa, Iran, Arqa Indiya, Mo'g'o'liston, Yaponiya, Arqa Afrika, Arqa Amerika.Áhmiyeti: Tuberkulyoz, bas penen awrıwı, hawa jetiwmasligi, júrek tınıshsızlıǵı, astsit, ish qatıwı, teri keselliklerinde, saratonda isletiledi. veterinariyada atlardıń irińli hám nekrotik jaralarında qollanıladı. Antifungal hám antibikteriostatik ózgeshelikke iye. Jer ústki shólkemleri gomeopatiyada — teri keselliklerinde, revmatizmda, grippda, tibet shıpakerlik kásibiinde — isiklerde, astsitda, gastroenteritlar, bas penen awrıwı, ginekologik keselliklerdi emlewde, hind shıpakerlik kásibiinde — laktogen hám menstruatsiyani mekeme qılıw yamasa toqtatıw ushın, jurtımızda — bas penen awrıwı, churra, as qazan keselliklerin emlewde isletiledi. Antibakterial ózgeshelikke iye. Kavkazda túrli kebirvalarga solinadi. Bargi hind shıpakerlik kásibiinde — teri irińli keselliklerin, tibet shıpakerlik kásibiinde — jaralardı emlewde, jurtımızda —teri isiwi, revmatizm hám bas penen awrıwın emlew ushın qollanıladı. Antibakterial ózgeshelikke iye. Guli tibet shıpakerlik kásibiinde — jaralardı emlewde isletiledi. Bul ósimlik eń uwlı zatlı ayiqtovonlardan biri esaplanadı. Onıń jańa úzip alınǵan bólimleri terini kuydirib, ol jaǵdayda kóbikler ónim etedi.

12. Alp sanchiqo'ti — vasilistnik alpiyskiy — Thalictrum alpinum L.

Kóp jıllıq kriptofit ósimlik. Poyasi 5-15 sm, ápiwayı, ádetde bargsiz, tuksiz. Japıraqları poyaning tiykarında jaylasqan, bir yamasa eki ret patsimon qırqılǵan, bandli, tuksiz. Shettegi bólekleri domalaq teris máyeksimon, 3 -5 mm uzınlıqta hám 2-5 mm enlilikte, perdeli, hasası keń ponasimon, uchi 2-3 párikli, topır ushlı. Guli kem sanlı, egilgan, júdá siyrek shingil topgulga jıynalǵan. Gúlbánti taǵa tárizlı egilgan, tiykarında cho'ziq ovalsimon gúl aldı bargchalari bar. Gulqo'rg'on japıraqları ellipssimon, topır ushlı, 2-3 mm. uzınlıqta, qızg'ish. Shańshısı uzın, jińishke qızg'ish ipli hám tuwrı, ótkirlashgan shańlatqıshlı. Shańlatqısh shań ipidan, shama menen, eki teńdey keltelew. Túynek sanı 3-6 ta, otırıqshı. Mıywesi 3 mm átirapında uzınlıqta, cho'ziq teris máyeksimon, azmaz egilgan, bóylama sızıqlı. Iyun - iyul aylarında gúlleydi, iyul ayında mıywesi yetiladi. Jar taslarda, mızlıqlar janında, alp otlaqlarında teńiz júzesinen 2000-3300 m biyiklikte o'sad. Namangan, Qashqadárya, Surxondaryo hám Tashkent wálayatlarında ushraydı.

Ulıwma tarqalıwı : Orta Aziya, Rossiya, Ukraina, Kavkaz, Batıs Evropa, Mo'g'o'liston, Himolay hám Arqa Amerika.

Áhmiyeti: gernandezin alkaloidi gipotenziv ózgeshelikke iye. Mayda tuyaqlı buyımlar ushın ot-jem. Tábiyat kórinisili ósimlik.

13. Teń mevali sanchiqo't — vasilistnik ravnoplodnikovo'y —Thalictrum isopyroides penenCAM.

Kóp jıllıq kriptofit ósimlik. Poyasi 10 -40 sm, ápiwayı, bólekan shoxlangan, tuksiz. Japıraqları poyaning tiykarında jaylasqan, sanı eki -ush, tuksiz, úsh-tórt ret patsimon qırqılǵan, keń úshmúyeshliksimon, qısqa yamasa uzın bandli. Shettegi bólekleri ortasıǵa shekem yamasa tiykarıǵa shekem eki-ush nishtersimon yamasa máyeksimon-nishtersimon, topır ushlı, tegis chetli bólekshelerge bólingen. Bóleksheler 3-8 mm uzınlıqta hám 0, 75-3, 5 mm enlilikte. Guli júdá siyrek sipsesimon topgulga jıynalǵan, uzın (1 -5 sm), mıywe tugganda 10 sm ge shekem uzayadigan tuksiz gúlbántda jaylasqan.

Gulqo'rg'on japıraqları máyeksimon, 3 mm uzınlıqta hám 1-1, 5 mm enlilikte, jasıl, tuksiz. Shańshısı bawırrang-jasıl, 4-6 mm uzınlıqta, sızıqlı cho'ziq, ótkirlashgan shańlatqıshlı hám odan eki ret uzınlaw jińishke ipli.

Sanı 2-6 danege shekem jetetuǵın túynekleri otırıqshı. Miyweleri súyri-sopaq máyeksimon, 4 -5 mm uzınlıqta hám 1-2 mm enlilikte, hár tárepinen úsh qırlı, uchida azmaz qayırılǵan, 0, 75 mm uzınlıqtaǵı tumsıqchali.

Aprel - may aylarınıń basında gúlleydi, may - iyun aylarında mıywesi yetiladi. Jar taslar, maydalanǵan taslı hám taslaqlı taw janbawırları, taslaq ádirler, shól, taw aldı zonalardan tawlardıń orta regionlarına shekem tarqalǵan. Qashqadárya, Surxondaryo, Namangan, Samarqand, Tashkent, Andijan hám Ferǵana wálayatlarında ushraydı.

Ulıwma tarqalıwı : Orta Aziya, Kavkazorti, Rossiya, Iran, Siriya, Afganistan.

Áhmiyeti: ―Talizopin‖ preparati adaptiv hám antiaritmik ózgeshelikke iye, nerv kesellikleri klinika sida jańa antiepileptik qural retinde sınaqlar ushın ruxsat etilgen.

14. Kishi sanchiqo't — vasilistnik maloy — Thalictrum.

Kóp jıllıq kriptofit ósimlik. Paqali 30 -100 sm, tūksiz, tik yamasa buwınlı qayırılǵan, bir tegis . Japıraqları baldaqli, tek eń joqarıdaģilari baldaqsiz, báldaqlari kem jaǵdaylarda qaptal japiraqli.Japıraq platinkasi keń pãttãrizli qırqılǵan. Japiraqlari topır ushlı yamasa ótkir tishsheli. Guli sopaq, yamasa piramida kórinisindegi sipse topgulge jıynalǵan, qızg'ish, kóp sanlı, salıstırǵanda uzın (1-2 sm, miywelerinde 3 sm ge shekem ) gúlbaldaği ádetde tómenge iyilgen, kem jaǵdaylarda tuwrı. Gulqorğan japıraqları máyektãrizli, 3-4 mm uzınlıqta hám 1, 5-2 mm enlilikte. Shańshısı 7-8 mm uzınlıqta, tuwrı ushlı shańlatqıshlı hám odan 2-2, 5 ret uzın jińishke inpchali. Túynekleri 4-8. Mıywesi máyeksimon yamasa súyri-sopaq, 4 mm uzınlıqta hám 2 mm enlilikte, qırlı, tuwrı yamasa azmaz egilgan tumsıqchali.

Iyun - iyul aylarında gúlleydi, iyul - avgust aylarında mıywesi yetiladi.

Dárya ózenleri, siyrek ormanlarda, otlaqlarda, putalıqlar jalǵızyakka hám topar -topar bolıp ósedi.

Qashqadárya, Surxondaryo, Tashkent, Ferǵana hám Samarqand wálayatlarında ushraydı.

Ulıwma tarqalıwı : Orta Aziya, Rossiya, Kavkaz, Batıs Evropa, Kishi Aziya, Siriya, Iran, Mo'g'o'liston, Yaponiya, Tibet, Kitay hám Arqa Amerika.

Áhmiyeti: Tibet shıpakerlik kásibiinde — ótkir hám sozılmalı infektsiyalarda, mo'g'o'l shıpakerlik kásibiinde — suw jıynalısı, ish ketiwi, qızılsha, sheshek gúl, ish súzek, buwma (xo'razak), kuydirgi keselliklerinde, Uzaq Shıǵısda —qorason, sifilis, ısıtpa, qarın awrıwında qollanıladı. Demleme hám tındırmalari ginekologik keselliklerde, nerv keselliklerinde, talma, tımaw, bezgek, awqat as sińiriw qılıw shólkemleri kesellikleri,

sarg'ayma hám tanosil aǵzaları keselliklerinde qollanıladı. Klinikalıq izertlewler júrek-qan tamır keselliklerin emlewde hám akusher-ginekologik ámeliyatda usınıs etiliwi múmkinligin kórsetdi. Antibakterial ózgeshelikke iye. Jer ústki shólkemleri onkologik keselliklerin, quwıqtıń papillomatozi hám anatsid gastritlerdi emlewde

Zdrenko qospası tarqibiga kiredi. Tibet shıpakerlik kásibiinde isiklerde, suw jıynalısı, ginekologik keselliklerde hám júrek-qan tamır keselliklerinde qollanıladı. Jurtımızda quwatlantiruvchi, elementlar almasinuvi buzılǵanda, nerv keselliklerinde, talmada, as qazan -ishek kesellikleri hám ginekologik keselliklerde, tuberkulyoz, tımawda hám de burıwtiruvchi, jaralardı dúzetuvchi, sidik aydawshı hám ish yumshatuvchi retinde isletiledi. Antibakterial tásir etedi. Talikarpin o'smaga qarsı qural esaplanadı. Jas putaqları kebirvalarga tatımlıq retinde solinadi. Bargi jaralardı dúzetuvc hi qural bolıp tabıladı Awıl xojalıǵı buyımları ushın ot-jem. Tábiyat kórinisili ósimlik

Juwmaq

1. 2018-2019 jıllarda Ayiwtabanlilardiń tuqimlasina tiyisli dárilik ósimlikler ústinde alıp barǵan ilimiy izertlew jumısımız nátiyjesinde tómendegi juwmaqlarǵa keldik.

2. Namangan wálayatı Ayiwtabanlilardiń tuqimlasina tiyisli dárilik ósimlikleri derlik úyrenilmegen wálayatlardan esaplanadı.

3. Namangan wálayatı Ayiwtabanlilardiń tuqimlasina tiyisli dárilik ósimliklerge bay úlkelerden esaplanıp, bul aymaqta olardıń 13 gruppaǵa tiyisli 42 túri tarqalǵan.

4. Ayiwtabanlilardiń tuqimlasina tiyisli dárilik ósimliklerdiń geografiyalıq, ekologiyalıq hám fitotsenotik tárepten bir qıylı emesligi anıqlandi. Olardıń shól zonasında 10 túri, bálent jerler zonasında 23 túri, taw zonasında 31 túri hám jaylaw zonasında 11 túri tarqalǵanlıǵı anıqlandi.

5. Ekologiyalıq tárepten Ayiwtabanlilardiń tuqimlasina tiyisli dárilik ósimliklerdiń kópshilik bólegi (31 túri) taw zonasınıń jumsaq topıraqlı, maydalanǵan taslı, taslaq hám erneklerinde ushraydı. Sol tárepten dárilik ósimliklerge shól (10 túri) hám jaylaw zonaları (11 túri) jarlı ekenligi anıqlandi.

6. Namangan wálayatında Ayiwtabanlilardiń tuqimlasina tiyisli dárilik ósimlikler arasında 27 alkaloidli, 6 uwlı zatlı, 3 boyaw beretuǵın, 10 saponinli túri bar ekenligi hám olardıń geografiyalıq tarqalıwı haqqında maǵlıwmatlar jıynaldı.

7. Biz ilimiy izertlew jumısı alıp barǵan túrler arasında alkaloidli túrlerden Adonis penen parviflora Adonis turkestanicus Adolf, Ceratocephalus Moench. falcatus,Ceratocephalus ortoceras, Clematis asplenifolia Schrenk, Clematis orientalis,Delphinium biternatum h.t.b keń tarqalǵanlıǵı hám olardıń ayırımlarınan farmacevtika sanaatında qollaw múmkin degen juwmaqqa keldik. 8.Namangan wálayatı, ulıwma dárilik ósimliklerge bay úlkelerden esaplanadı hám olardı biologiyalıq, ekologiyalıq, ximiyalıq tárepten úyreniw xalq xojalıǵı ushın zárúrli áhmiyetke iye esaplanadi

Paydalanılǵan ádebiyatlar

1.Жизнь растений.М. «Просвещение» Т.5,4.1-2,-1976-1978.

2. Тахтаджян А.Л.Систематика магнолиофитов -Л. 1978. 439 стр

3. Гранитов И.И Полезные растения Узбекистана Т. 1980 г.

4.Жизнь растений 5 том II часть

5. НабиевМ.М- Ботаника атлас лугат Т.1969

6. Павлов Н.В Полезные растения средней Азии1979г

7. Попов А.А Влияние условий выращивания способ переработки и хранения на качество различных сортов растений.

8.Пратов У, Жумаев К. Юксак усимликлар систематикаси.-Т 2003 144б