Az ərbaycan Respublikası Sə hiyy



Yüklə 3 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/4
tarix09.02.2017
ölçüsü3 Mb.
#7962
  1   2   3   4

 

 

 



 

 

 



 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S


əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi


yy

ə v


ə 

İslahatlar M

ərk

əzind


ə haz

ırlanm


ış

r. 



Az

ərbaycan Respublikası Sə

hiyy

ə

 Nazirliyi 

kollegiyasının 25 noyabr 2013

-cü il tarixli 

38 saylı qərarı ilə

 t

əsdiq edilmişdir

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

POSTTRAVMATİK STRESS 

POZUNTUSUNUN DİAQNOSTİKA 

 

VƏ MÜALİCƏSİ ÜZRƏ

 

KLİNİK PROTOKOL

 

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



Bakı 

– 2013 

 

 



 

 

 



 

Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S


əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi


yy

ə v


ə 

İslahatlar M

ərk

əzind


ə haz

ırlanm


ış

r. 



56.14 

P 58 


 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

P 58  Posttravmatik stress pozuntusunun diaqnostika və müalicəsi 

üzrə klinik protokol. –  2013. – 44 səh. 

 

 



Bu klinik protokol ABŞ-ın Beynəlxalq  İnkişaf Agentliyi 

tərəfindən maliyyələşdirilən “Azərbaycanda Səhiyyənin 

Gücləndirilməsi” Layihəsinin dəstəyi ilə hazırlanmışdır. 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

2

 



 

 

 



 

 

Klinik protokol Az



ərbaycan Respublikas

ı S


əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi


yy

ə v


ə 

İslahatlar M

ərk

əzind


ə haz

ırlanm


ış

r. 



Redaktor: 

C.M


əmmədov 

S

əhiyyə Nazirliyi İctimai Səhiyyə və 



İslahatlar Mərkəzinin direktoru, t.f.d. 

T

ərtibçilər: 

R.Salayev 

S

əhiyyə Nazirliyi Psixi Sağlamlıq 



M

ərkəzinin direktor müavini, həkim-psixiatr 

A.Manuçehri-Lalei 

Az

ərbaycan Tibb Universitetinin Psixiatriya 



kafedrasının dosenti, t.f.d. 

O.Zamanlı 

S

əhiyyə Nazirliyi Psixi Sağlamlıq 



M

ərkəzinin Təcili psixoloji yardım şöbəsinin 

h

əkim-psixiatrı 



L.Novruzova 

S

əhiyyə Nazirliyi Psixi Sağlamlıq 



M

ərkəzinin Psixo-sosial reabilitasiya 

şöbəsinin psixoloqu 

L.Orucova 

S

əhiyyə Nazirliyi İctimai Səhiyyə və 



İslahatlar Mərkəzinin Tibbi keyfiyyət 

standartları şöbəsinin həkim-metodisti 



R

əyçi:  

T.Qafarov 

Ə.Əliyev adına Azərbaycan Dövlət 

H

əkimləri Təkmilləşdirmə İnstitutunun 



Psixiatriya v

ə narkologiya kafedrasının 

müdiri, professor, t.f.d. 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 



 

 

 



 

 

Klinik protokol Az



ərbaycan Respublikas

ı S


əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi


yy

ə v


ə 

İslahatlar M

ərk

əzind


ə haz

ırlanm


ış

r. 



Sübutların etibarlılıq dərəcəsi və elmi tədqiqatların tipləri 

Sübutların 

etibarlılıq 

d

ərəcəsi 

Sübutların mənbələri  

(elmi t

ədqiqatların tipləri) 

Ia 

Sübutlar meta-analiz, sistematik icmal v

ə ya 

randomizasiya olunmuş klinik tədqiqatlardan (RKT) 



alınmışdır 

Ib 

Sübutlar 

ən azı bir RKT-dən alınmışdır 

IIa 

Sübutlar 

ən azı bir yaxşı planlaşdırılmış, nəzarət edilən, 

randomizasiya olunmamış tədqiqatdan alınmışdır 



IIb 

Sübutlar 

ən azı bir yaxşı planlaşdırılmış kvazi-

eksperimental t

ədqiqatdan alınmışdır 

III 

Sübutlar t

əsviri tədqiqatdan (məsələn, müqayisəli, 

korrelyasion t

ədqiqatlar, ayrı-ayrı halların öyrənilməsi) 

alınmışdır 



IV 

Sübutlar ekspertl

ərin rəyinə və ya klinik təcrübəyə 

əsaslanmışdır 

 



 



 

 

 



 

 

Klinik protokol Az



ərbaycan Respublikas

ı S


əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi


yy

ə v


ə 

İslahatlar M

ərk

əzind


ə haz

ırlanm


ış

r. 



Tövsiy

ələrin etibarlılıq səviyyəsi şkalası 

Tövsiy

ələrin 

etibarlılıq 

s

əviyyəsi 

Tövsiy

ələrin əsaslandığı sübutların  

etibarlılıq dərəcəsi 

RKT-l


ərin yüksək keyfiyyətli meta-analizi, sistematik 

icmalı  və  ya nəticələri  uyğun  populyasiyaya  şamil 

edil

ə  bilən, sistematik səhv  ehtimalı  çox  aşağı  olan 



(++) irimiqyaslı RKT. 

Sübutların etibarlılıq dərəcəsi Ia. 



Kohort v


ə  ya klinik hal -  nəzarət tipli tədqiqatların 

yüks


ək keyfiyyətli (++) sistematik icmalı, yaxud 

Sistematik s

əhv  riski  çox  aşağı  olan (++) yüksək 

keyfiyy


ətli kohort və  ya klinik hal -  nəzarət tipli 

t

ədqiqat, yaxud 



N

əticələri  uyğun  populyasiyaya  şamil  edilə  bilən, 

sistematik s

əhv riski yüksək olmayan (+) RKT. 

Sübutların etibarlılıq dərəcəsi Ib və IIa. 

N

əticələri  uyğun  populyasiyaya  şamil  edilə  bilən, 



sistematik s

əhv riski yüksək olmayan (+) kohort və 

ya klinik hal -  n

əzarət tipli və  ya nəzarət edilən

randomizasiya olunmamış tədqiqat, yaxud 

N

əticələri uyğun populyasiyaya bilavasitə şamil edilə 



bilm

əyən, sistematik səhv riski çox aşağı olan və ya 

yüks

ək olmayan (++ və ya +) RKT. 



Sübutların etibarlılıq dərəcəsi IIb. 

Klinik hallar seriyasının təsviri, yaxud 

N

əzarət edilməyən tədqiqat, yaxud 



Ekspertl

ərin rəyi. 

Yüks

ək səviyyəli  sübutların  mövcud  olmamasının 



göst

əricisidir. 

Sübutların etibarlılıq dərəcəsi III və IV. 

 

 

 



 



 

 

 



 

 

Klinik protokol Az



ərbaycan Respublikas

ı S


əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi


yy

ə v


ə 

İslahatlar M

ərk

əzind


ə haz

ırlanm


ış

r. 



İxtisarların siyahısı 

AAP 

atipik antipsixotik 



AVD/MD 

ABŞ-ın  Veteranlarla  İş  üzrə  Departamenti/Müdafiə 

Departamenti  (DVA/DoD  –  Department of Veterans 

Affairs/Department of Defence) 

α1aa 

α1 adrenergik antaqonist 



α2a 

α2 aqonist 



βB 

β blokator 



BDZ 

benzodiazepin 



DST-IV 

Diaqnostik v

ə Statistik Təlimatı (Psixi Xəstəlikləri üzrə, 

4-cü 


baxış) (DSM-IV – Diagnostic and Statistical 

Manual of Mental Disorders) 

GHDR 

göz h


ərəkətləri ilə desensitizasiya və reprosessinq 

 

(EMDR – Eye Movement Desensitization and



 

Reprocessing

XBT-10 

Xəstəliklərin Beynəlxalq Təsnifatı, 10-cu baxış 



KAPŞ 

klinisist t

ərəfindən aparılan PTSP şkalası              

(CAPS – Clinician Administered PTSD Scale



KSİD 

kritik stress insident debrifinqi 



KSR 

k

əskin stress reaksiyası 



KSP 

k

əskin stress pozuntusu 



MAO

İ 

monoaminoksidazanın inhibitorları 



NaSSA 

noradrenergik v

ə selektiv serotonergik antidepressant 

NET 

narrativ ekspozisiya t

erapiyası 

PTSP 

posttravmatik stress pozuntusu 



RKT 

r

andomizasiya olunmuş klinik tədqiqat 



SİUSİ 

s

erotoninin intraneyronal udulmasının seçici inhibitoru 



SNİUSİ 

s

erotoninin və noradrenalinin intraneyronal 



 

udulmasının seçici inhibitoru 



TSA 

trisiklik antidepressantlar 



ÜST 

Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı 

 



 



 

 

 



 

 

Klinik protokol Az



ərbaycan Respublikas

ı S


əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi


yy

ə v


ə 

İslahatlar M

ərk

əzind


ə haz

ırlanm


ış

r. 



Protokol 

həkim-psixiatrlar, ilkin səhiyyə xidmətləri səviyyəsində 

çalışan terapevtlər və ailə həkimləri üçün nəzərdə tutulmuşdur. 

Pasiyent qrupu: 

posttravmatik stress pozuntusu olan uşaqlar və 

böyük yaşlı şəxslər. 

Protokol 

sübutlu  təbabətə  əsaslanan  müasir  diaqnostika  və 

müalicə metodlarını tətbiq etməklə posttravmatik stress pozuntusunun:  

 



diaqnostika və müalicəsinin təkmilləşdirilməsi 

 



erkən aşkar edilmə səviyyəsinin yüksəldilməsi 

 



xəstələrin  həyat  keyfiyyətinin  və  sosial  adaptasiyasının 

yaxşılaşdırılması məqsədini daşıyır. 



İzahlı lüğət 

"Flashback"  [fl

əşbək] – bir neçə saniyədən bir neçə saata qədər 

davam ed

ə bilən, travmatik hadisənin çox aydın xatırlamalar şəklində 

qeyri-iradi olaraq t

əkrar  yaşanması.  Bu  zaman  insana  elə  gəlir ki, 

keçmişdəki qorxulu reallığı onların hazırkı həyatına daxil olur. 

"Desensitization" 

[desensitizeyşn] – sinir sisteminin qıcığa adi halda 

olduğundan  daha  zəif və  ya ümumiyyətlə  sıfır-reaksiya verməsi, 

h

əssaslığın azalması, emosional reaksiyaların normasının aşağı düşməsi.  



"Reprocessing" [reprosessinq] – yenid

ən işlənmə. 



"Debriefing"  [debrifinq]  –  ekstremal v

əziyyət və  ya psixoloji 

travma 

yaşamış  insanla  aparılan  az  strukturlaşdırılmış  birdəfəlik 



psixoloji söhb

ət. Çox hallarda  debrifinqin məqsədi nəyin  baş 

verdiyini izah etm

ək və şəxsin fikrinin dinlənilməsi vasitəsilə şəxsə 

vurulmuş psixoloji zərərin azaldılmasından ibarətdir. 

"Narrativ" [narrativ] – r

əvayət, təhkiyə, hekayə, həyatın müəyyən 

aspektinin tarixi v

ə mədəni əsaslandırılmış interpretasiyası. 



"Case manager" [keyz menecer] –

 

yardımın koordinatoru. 



ÜMUMİ MÜDDƏALAR 

K

əskin  stress  reaksiyası  (KSR):  travmatik hadisəyə  cavab 

olaraq  yaranmış  keçici  vəziyyətdir.  Simptomların  meydana  çıxması 

travma il

ə eyni vaxta və ya ondan dərhal sonraya təsadüf edir və bir 

neç

ə saatdan iki günə kimi davam edə bilər. Bu zaman çox hallarda 



depressiya, 

əzginlik, təşviş,  diqqət/yaddaş  zəifləməsi, yüksək 

oyanıqlıq əlamətləri müşahidə olunur

12

.



  

 



 

 

 



 

 

 



Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy


ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v



ə 

İslahatlar M

ərk

əzind


ə haz

ırlanm


ış

r. 



K

əskin  stress  pozuntusu  (KSP):  travmatik hadisəyə  məruz 

qalmış fərd əhəmiyyətli dərəcədə disstress və/və ya sosial məşğulluq və 

h

əyatın digər vacib sferalarında problemlər  yaşaya  bilər. Bu proses 



iki günd

ən çox davam etsə, KSP diaqnozu nəzərə alınmalıdır

12



Posttravmatik stress pozuntusu (PTSP): bir v



ə ya bir neçə son 

d

ərəcə  təhlükəli və  ya  fəlakət  xarakterli stress hadisəsi və  ya 



v

əziyyəti nəticəsində  inkişaf  edir.  PTSP  boşanma,  iş  yerinin 

itirilm

əsi və  ya imtahandan kəsilmə  kimi ümumi disstress 



situasiyalar n

əticəsində, adətən, inkişaf etmir. PTSP-yas istənilən yaş 

qrupuna daxil olan şəxsdə rast gəlinə bilər

12



H

ər  üç posttravmatik psixi pozuntu –  KSR, KSP və  PTSP 

diaqnostik  meyarlarda 

əhəmiyyətli dərəcədə  üst-üstə  düşür.  Bu 

pozuntuları bir-birindən fərqləndirən əsas cəhət simptomların davam 

etm


ə müddətidir. İki günə qədər KSR, iki günlə bir ay arasında KSP 

diaqnostika olunur, bir aydan çox davam etm

ə  müddəti PTSP-yə 

x

asdır. Əgər simptomlar 1-3 ay arası davam edərsə kəskin PTSP, üç 



aydan çox davam ed

ərsə  xronik  PTSP diaqnozu qoyula  bilər. KSP 

üçün 

əsasən dissosiativ simptomlara, PTSP-də  isə  qaçılma 



davranışlarına üstünlük verilir

12



EPİDEMİOLOGİYA 

T

ədqiqatlara  əsasən  əhalinin 39-90%-i ömründə  ən az bir dəfə 



travmatik hadis

ə  yaşayır.  Zərərçəkənlər  arasında  aparılan 

t

ədqiqatlarda  ən  geniş  yayılmış  psixotravmatik  faktorlara  ağır 



somatik travmalar (9,4%), fiziki t

əzyiq  (8,3%),  başqasının  ağır 

yaralanması  və  ya ölümünə  şahid  olma  (7,1%),  yaxınlarının  qəfləti 

ölümü v


ə ya ağır xəstələnməsi xəbəri (5,7%), seksual zorakılıq (2%) 

aiddir.  Kessler

ə  görə  travmatik hadisədən sonra PTSP-nin yaranma 

ehtimalı  kişilərdə  8,1%,  qadınlarda  20,4%-dir. Nisbətən gənc  şəhər 

populyasiyasında  bu  göstərici daha yüksəkdir;  kişilər üçün 13%, 

qadınlar  üçün  30,2%.  Çoxsaylı  araşdırmalardan  aşağıdakı  ümumi 

n

əticələr meydana çıxmışdır



3



 

yetkin  (orta  yaşlı)  kişilər  qadınlara  nisbətdə  daha  az  travmatik 

hadis

ə ilə üzləşirlər 



 

cinsl



ərarası  müxtəlif travmatik hadisələrin müqayisəli analizi 

göst


ərir ki, kişilər daha çox fiziki təzyiq və yol-nəqliyyat qəzası, 

qadınlar isə seksual zorakılıqla üzləşirlər 

 



 



 

 

 



 

 

Klinik protokol Az



ərbaycan Respublikas

ı S


əhiyy

ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi


yy

ə v


ə 

İslahatlar M

ərk

əzind


ə haz

ırlanm


ış

r. 



ETİOLOGİYA 

Tarix boyu PTSP daim mübahis

ələr mövzusu  olmuşdur. Bir 

çoxları  üzvi  səbəbdən  şübhələnirdilər.  Başqaları  ümumiyyətlə, 

simptomların  həqiqiliyini  şübhə  altına  alır  və  simulyasiya yaxud 

kompensasiya  axtarışını  (kompensasiya  nevrozu)  bir  çox  hallarda 

s

əbəb kimi göstərirdilər. Nəticədə bir müddət belə fikir hakim oldu 



ki, travmatik hadis

ə ötəridir və yalnız emosional davamsız şəxsiyyət 

tipin

ə malik olan, premorbid nevrotik konflikt və psixi xəstəliyi olan 



şəxslərdə davamlı simptomlar yarana bilər. Lakin müharibə veteranı, 

t

əcavüz, işgəncə, zorlama qurbanı olmuş bir çox insanlarda mövcud 



uzunmüdd

ətli psixoloji problemlərin olması bu nəticəni dəyişdi. Bu 

gün  artıq  qəbul olunur ki, psixotravmatik hadisə  PTSP-nin  başlıca 

s

əbəbidir.  Tədqiqatçılar  əmin oldular  ki, hətta  psixoloji cəhətdən 



sağlam  olan  şəxslər belə  dəhşətli,  fəlakət  stressorlarla üzləşdikdə 

onlarda n

əzərə çarpacaq PTSP-yə uyğun olan simptomlar yaranır

12



DST-IV-

ə  görə  stressor  yalnız  əsas  meyarlara  uyğun  gəldikdə 

travmatik stressor hesab oluna bil

ər. Travmatik stressor üçün əsas 

meyar  is

ə  şəxsin özünün və  ya  yaxınının  üzləşdiyi  təhlükə  və  ona 

qarşı  olan  subyektiv cavab hesab olunur.  Bu  zaman  şəxs müstəsna 

qorxu, köm

əksizlik və dəhşət hissi keçirməlidir (Cədvəl 1). XBT-10 

is

ə  hadisənin “müstəsna təhlükəli və  fəlakət  təbiətli”  olmasını 



vurğulayır.  

C

ədvəl 1. Posttravmatik stress pozuntusuna səbəb ola biləcək  

stressogen yollar

6

 



 

Stress növü 

Nümun

ələr 

B

ədbəxt hadisə 



Yol-n

əqliyyat qəzaları, yanğın 

T

əbii fəlakət 



Qasırğa, daşqın, zəlzələ, subasma 

Cinay


ətkar əməllər  Soyğunçu hücum, oğurluq, soyuq və ya odlu silahlardan 

istifad


ə və ya istifadə edilməsi ilə bağlı real təhlükə 

H

ərbi əməliyyatlar 



At

əş altında qalma, bombalanma, aktiv hərbi 

toqquşmalar, qaçqın düşmək və məcburi köçmə halları 

Seksual xarakterli 

əməllər 

Zorlama, yaxud zorlamaya c

əhd, uşaqlara qarşı seksual 

əməllər 


Uşaqlıqda 

zorakılıq 

Döyülm

ə, qulluğun olmaması, uzunmüddətli təcrid 



olunma 

 



 

 

 



 

 

 



Klinik protokol Az

ərbaycan Respublikas

ı S

əhiyy


ə Nazirliyinin 

İctimai S

əhi

yy

ə v



ə 

İslahatlar M

ərk

əzind


ə haz

ırlanm


ış

r. 



XBT-10 

ÜZRƏ TƏSNİFAT

2

 



F43 

Ağır stressə və adaptasiya pozuntusuna qarşı reaksiya  

Bu  pozğunluqlar  qrupu  digər qruplardan onunla fərqlənirlər ki, bu qrupa təkcə 

simptomatika v

ə  gedişin  xarakteri  əsasında  deyil,  həmçinin  bir və  ya bir neçə 

s

əbəbin:  -kəskin  stress  reaksiyasına  səbəb  olmuş  həddindən  artıq  xoşagəlməz 



h

əyat hadisəsi və  ya uzunmüddətli  xoşagəlməz  şəraitə  və  adaptasiya 

pozğunluğuna  səbəb  olmuş  həyatda  baş  vermiş  əhəmiyyətli dəyişikliklərin 

t

əsirinin  aşkar  görünməsi  əsasında  təsnif  olunan  pozğunluqlar  daxil  edilib. 



Baxmayaraq  ki,  az  ağır  psixososial  stress  (həyat  şəraiti) bu sinifdə  göstərilmiş 

x

əstəliklərin  başlanmasını  sürətləndirə  bilər və  ya  geniş  spektr  pozğunluqların 



yaranmasına səbəb ola bilər, onun etioloji əhəmiyyəti həmişə aydın deyil və hər 

bir halda f

ərddən  asılılıq,  tez-tez onun yüksək həssaslığından  və  zəifliyindən 

asılılıq etiraf olunacaq (başqa sözlə, həyat hadisələri pozğunluğun yaranmasını və 

formasını  izah  etmək üçün vacib və  kifayət deyildir). Bu  rubrikada  toplanmış 

pozğunluqlara, əksinə, həmişə bilavasitə kəskin ağır stressin və ya uzunmüddətli 

travmanın səbəbi kimi baxılacaq. Stress hadisələri və ya uzunmüddətli əlverişsiz 

şərait birincili və ya üstünlüyə malik səbəb faktoru olurlar və pozğunluq onların 

t

əsiri olmadan yarana bilməz. Beləliklə, bu rubrikada təsnif olunan pozğunluqlar 



ağır və ya uzunmüddətli stressə qarşı uyğunlaşma reaksiyası kimi baxıla bilər, bu 

zaman onlar stressin öhd

əsindən gəlməyə mane olurlar və nəticə etibarı ilə sosial 

funksiya yerin

ə yetirmə problemlərinə səbəb olurlar.  

F43.0  Stress

ə qarşı kəskin reaksiya 

İnsanda qeyri-adi fiziki və ya psixi stressə qarşı cavab olaraq pozğunluqların digər 

əlamətləri olmadan yaranan adətən bir neçə  saatdan və  ya gündən sonra sönən 

keçici 


pozğunluqdur. Stress reaksiyalarının yaranmasında və ağırlığında, fərdi tez 

t

əsirlənmə  və  özünü idarə  etmək qabiliyyəti böyük əhəmiyyətə  malikdir. 



Simptomlar  tipik  qarışıq  və  dəyişkən mənzərəyə  malik olurlar və  bir qədər 

düşüncə  və  diqqət  sferasının  daralması  ilə,  qıcıqlandırıcıları  tam  dərk etməyin 

qeyri-mümkünlüyü il

ə dezorientasiya ilə ilkin “heyrət” halından ibarət olurlar. Bu 

hal növb

əti  ətraf  situasiyadan  “uzaqlaşma”  ilə  (dissosiativ  stupor  halına qədər  – 

F44.2) v

ə  ya yüksək aktivliklə  (uçuş  və  ya fuqa  reaksiyası)  ilə  müşayiət  oluna 

bil

ər. Adətən vəlvələ  pozğunluğunun  ayrı-ayrı  əlamətləri mövcud olur 



(taxikardiya, h

əddən  artıq  tərləmə,  qızarma).  Simptomatika  adətən stress 

stimullarının  və  ya hadisənin təsirindən bir neçə  dəqiqə  sonra  yaranır  və  2-3 

günd


ən sonra (çox vaxt bir neçə saatdan sonra) sönür. Stress hadisəyə qarşı hissəvi 

v

ə  ya tam amneziya (F44.0) mövcud ola bilər.  əgər  yuxarıda  göstərilmiş 



simptomatika davamlıdırsa, diaqnozu dəyişmək lazımdır. 

K

əskin: 



 

krizis reaksiyası 



 

stress



ə qarşı reaksiya Hərbi xidmət dövrünün nevrozu 

Krizis halı 

Psixi şok 


Yüklə 3 Mb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin