Az ərbaycan Respublikası Sə hiyy
F43.1 Posttravmatik stress pozuntusu
Yüklə 3 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Posttravmatik stress pozuntusunun XBT-10 üzr ə diaqnostik meyarları
- Diferensial diaqnostika
- Posttravmatik stress pozuntusunun diaqnostikasında aşağıda göst ərilən müayinə metodlarından istifadə etmək olar
- PTSP ZAMANI İLKİN TİBBİ YARDIMIN ÜMUMİ PRİNSİPLƏRİ Ümumi müdd əalar
|
F43.1 Posttravmatik stress pozuntusu H ər bir şəxsdə dərin stress törədə biləcək, xüsusi ilə təhlükəli və ya faciəli xarakterli stress hadis əsinə (qısa və ya uzunmüddətli) təxirəsalınmış və ya yubanmış cavab kimi meydana çıxır. Meyl etdirici faktorlar, belə ki, şəxsi xüsusiyy
ətlər (kompulsivlik, asteniklik) və ya anamnezdə sinir xəstəliyi sindromun inkişafı üçün qıcıq qapısını azalda və ya onun gedişini ağırlaşdıra bilər,
10
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S əhiyy
ə Nazirliyinin İctimai S əhi yy
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. amma onlar heç zaman onun yaranmas ının izahı üçün vacib və kifayət olmurlar. Tipik əlamətlərə sarışan xatirələrdə (“kadrlar”) travma yetirmiş hadisənin t əkrarlanan təəssüratlarından, təəccübdən donub qalma hissiyyatı fonunda yaranan fikirl ərdən və ya qarabasmalardan, emosional tormozlanmadan, digər insanlardan uzaqlaşmadan, ətrafa reaksiyasızlıqdan və travmanı xatırladan hərəkətlər və situasiyadan qaçmaqdan ibar ət epizodlar daxildir. Adətən həddən artıq oyanıqlıq v ə ifadə olunmuş yüksək ehtiyatlılıq, qorxu və ya yuxusuzluğa yüksək reaksiya mövcud olur. H əyəcan və depressiya çox vaxt yuxarıda göstərilmiş simptomlarla əlaqədar olur və bir çox hallarda özünü öldürmə ideyaları da yarana bilər. Pozğunluq simptomlarından əvvəl travmadan sonra bir neçə həftədən, bir aya kimi d əyişən lent dövr olur. Pozğunluğun gedişi müxtəlifdir, amma əksər hallarda sağalma gözləmək olar. Bəzi hallarda bu vəziyyət bir neçə il davam edəcək, şəxsiyyətin davamlı dəyişilməsinə keçidlə xronik gedişə çevrilə bilər (F62.0). Travmatik nevroz
6,11
PTSP-nin XBT- 10 diaqnostikası pasiyentin ilk növbədə travmatik hadisə ilə üzl
əşməsini, ikincisi isə təkraryaşama simptomlarından əziyyət çəkməsini tələb edir. Bununla yanaşı pasiyentlərdə travmatik hadisənin xatırladıcılarından çəkinmə v ə bəzi yüksək oyanıqlıq, yaxud emosional donma simptomları da müşahidə oluna bil ər. PTSP-nin XBT-10 üzrə meyarları aşağıdakılardır: A. Pasiyent, dem ək olar ki, hər kəsdə dərin distress yarada bilən son dərəcə t əhlükəli və ya fəlakət təbiətli stressogen hadisə və ya vəziyyətlə (qısa və ya uzunmüdd ətli) üzləşməlidir. B. Pasiyentd ə stressoru (travmatik hadisəni) “flashback”lər şəklində davamlı xatırlama və ya təkraryaşama, parlaq (canlı, aydın) xatırlamalar, periodik t əkrarlanan yuxugörmələr və ya stressorla assosiasiya oluna bilən, onu xatırladan mühitlə üzləşdikdə distress reaksiya müşahidə olunmalıdır. C. Pasiyent stressorla assosiativ əlaqədə olan və ya onu xatırladan mühitdən aktual ç
əkinmə davranışı nümayiş etdirməlidir. D. Aşağıdakılardan biri müşahidə olunmalıdır: 1. stressorla üzl əşmə periodunun bəzi əhəmiyyətli aspektlərinin hissəvi və ya tam olaraq unudulması 2. yüks
ək psixoloji həssaslıq və oyanıqlıq - stressorla üzləşməmişdən əvvəl müşahidə olunmayan və aşağıdakılardan hər hansı ikisi ilə biruzə verən: a. yuxuya getm ə və ya yuxuda qalmada çətinliklər
əsəbilik (tez qıcıqlanma) və ya hiddətlənmə c. diqq
ət cəmlənməsində çətinliklər d. ayıqlığın artması e. qorxu hissinin artması E. B, C v ə D meyarlarına stressogen hadisə müddətində və ya o bitdikdən sonra 6 ay ərzində rast gəlinməlidir. Bəzi xüsusi səbəblərdən 6 aydan çox gecikmiş başlanğıc da daxil edilə bilər, amma bu aydın şəkildə, təfsilatı ilə müəyyən olunmalıdır.
11
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S əhiyy
ə Nazirliyinin İctimai S əhi yy
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. KL İNİK MƏRHƏLƏLƏR 12
imptomları 6,12
Travmatik hadis ənin təkraryaşanması:
yaşanmış hadisə ilə bağlı arzu olunmayan davamlı xatirələr
“flashback”l ər (hadisələrin sanki gerçəklikdə baş verməsinə b ənzəyən parlaq təəssüratlar)
d əhşətli (qorxulu, kabuslu) yuxugörmələr
yaşanmış hadisəni xatırladan obyekt, yaxud situasiyalara qarşı güclü emosional v ə ya fiziki reaksiyalar (yaşanmış hadisənin xatırlanması zamanı baş verən neqativ reaksiyalar, kədərlilik kimi emosional; t ərləmə, taxikardiya kimi fiziki reaksiyalar) Ç əkinmə və emosional donma:
travma il ə assosiasiya olunan fəaliyyətdən, yerlərdən, fikirlərdən, hiss v ə danışıqlardan (söhbətlərdən) güclü, aşkar, düşünülmüş şəkildə çəkinmə
əvvəllər zövq verən fəaliyyətlərə qarşı marağın itməsi
dig ər insanlardan uzaqlaşma, özünütəcrid
Yüks ək oyanıqlıq:
h ərəkətlərin tormozlanması və ya ajitasiya
ənin, yaxud yuxuda qalmanın çətinləşməsi
tez qıcıqlanma, yaxud hiddətlənmə
diqq ətin cəmlənməsində çətinliklər
qorxu hissinin artması
psixotravmatik hadis ənin unudulması (amneziyası) T əkraryaşama simptomları:
T əkraryaşama simptomları posttravmatik stressin ən mühüm xüsusiyy əti kimi qiymətləndirilir. Bu simptomlara travmatik hadisə
12
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S əhiyy
ə Nazirliyinin İctimai S əhi yy
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. il ə əlaqəli arzuolunmayan fikirlər, xəyallar (fantaziyalar) və dəhşətli (qorxulu, kabuslu) yuxugörm ələr daxildir. Buraya, həmçinin “flashback”l ər (zərərçəkənin ətraf mühitə bələdliyinin itməsi və tamamil ə baş vermiş hadisə ilə bağlı xatirələrə dalması) aid edilir. “Flashback”l ər o qədər canlı ola bilər ki, zərərçəkənə elə gəlir ki, o travmatik hadis əni yenidən yaşayır. İnsanlar özündən asılı olmadan baş vermiş hadisəni xatırlayanda məyus ola, həddən artıq kədərlənə bil
ər və eyni zamanda tərləmə, taxikardiya kimi fiziki reaksiyalar ver
ə bilərlər. Ç əkinmə və emosional donma simptomları: Ç əkinmə və emosional donma simptomları müxtəlif mexanizml ərlə inkişaf edir. Çəkinmə – travmatik hadisə ilə bağlı xatir ələri düşüncədən kənarda saxlamaq üçün edilən məqsədyönlü c əhdlərdir. Disstressə səbəb olan xatirələri oyada biləcək insanlar, m əkanlar və fəaliyyətlərdən uzaq olmaq üçün pasiyentlər öz h əyatlarını məhdudlaşdırmaq məcburiyyətində qalırlar. Donma simptomları əvvəllər zövq verən fəaliyyətlərə marağın itməsi, ətrafdakı insanlardan təcrid olunma, emosional kasadlaşma (məsələn, h əzz və sevgi hissi keçirə bilməmək), gələcəyə ümidsizliklə xarakteriz ə olunur. Çəkinmə simptomları pasiyent üçün böyük enerji s ərfi tələb edir, emosional donma simptomları isə qeyri-iradi baş verir. Emosional donma simptomları əsasən PTSP-nin ağır və xronik formalarına aid edilir və mənfi proqnostik əhəmiyyət daşıyır. Yüks ək oyanıqlıq simptomları: PTSP zamanı simpatik sinir sisteminin travmatik hadisəyə cavabda yerin ə yetirdiyi adaptiv funksiyası ilə bərabər onun aktivliyinin davamlı yüksəlməsi müşahidə edilir. Yüksək oyanıqlıq simptomlarına konsentrasiya və yaddaş zəifliyi, qıcıqlılıq, əsəbilik, yuxuya getm ə və yuxunun gedişində pozuntu, davamlı təşviş hissi aid edil ə bilər (Cədvəl 2).
13
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S əhiyy
ə Nazirliyinin İctimai S əhi yy
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. C ədvəl 2. Travmadan sonra yaranan simptomların ümumi sıralanması 12
Fiziki Koqnitiv Emosional Davranış
titr əmə/əsmə
baş ağrısı
hipertoniya
bayılma
əzginlik
diş qıcama
əzələ tremoru
ür əkbulanma
ağrı
profuz t ərləmə
taxikardiya
z əiflik
qıcolma
başqasını günahlandırma
pozulması
ça şqınlıq
yüks ək oyanıqlıq
t əsəvvürlər
probleml əri
diqq ətin z əifləməsi
kabuslu yuxular
müc ərrəd t əfəkkür, qərar q əbul etmə, probleml ərlə
mübariz ə qabiliyy ətlərinin azalması
t əşviş
inkar etm ə depressiya
əskin emosional reaksiyalar
qorxu
k ədər
günah hissi
qeyri-adekvat emosional cavab
tez qıcıqlanma
emosiyaları idar əetmənin pozulması
alkoqoldan istifad
ənin çoxalması
h ərəkətlər
d əyişməsi
ətdə d əyişiklik (özün ə qapanma, s əbirsizlik, əsəbilik və s.)
seksual sferada d əyişiklik (intim münasib
ətə olan marağın azalması və ya artması)
d əyişməsi
ər
istirah ət edə
bilm əmək
iştahanın d əyişməsi
d əyişməsi
əşmiş qorxular
sosial t əcrid olunma
14
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S əhiyy
ə Nazirliyinin İctimai S əhi yy
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. Diferensial diaqnostika PTSP travmatik hadis ə tərəfindən yaranan yeganə pozuntu deyil. Diferensiasiya edilm əli pozuntulara aşağıdakılar aid edilə bilər 12,13
:
depressiya (aşağı əhval-ruhiyyənin üstünlük təşkil etməsi, enerji çat
ışmazlığı (gücsüzlük, yorğunluq), maraqların itməsi, suisid ideyaları)
əlli situasiyalara yönəlmiş qorxu və çəkinmə)
adaptasiya pozuntuları (nisbətən yüngül stressorlar)
f əlakət hadisəsindən sonra yaranmış şəxsiyyət dəyişiklikləri (uzun müdd ət davam edən kəskin stressorlar)
hadis ə zamanı qazanılmış nevroloji pozuntular
psixoz (hallüsinasiyalar, illüziyalar) N əzərə almaq lazımdır ki, PTSP eyni zamanda bu pozuntuların h ər biri, xüsusilə də depressiya və təşviş pozuntuları ilə komorbidlik d ə təşkil edə bilər. Posttravmatik stress pozuntusunun diaqnostikasında aşağıda göst ərilən müayinə metodlarından istifadə etmək olar 6
1.
Əlavə 1) 9
2.
Əlavə 2) 6,15
3.
Lancashire Travma Skrininq Anketi ( Əlavə 4) 4
Komorbid hallar PTSP-nin xronik gedişli hallarında (3 aydan çox davam edən) öz ək simptomlara ayrı-ayrılıqda nadir hallarda rast gəlinir. Adətən, onlara dig ər əlaqəli problemlər və komorbid psixi pozuntularla yanaşı rast gəlinir. Bu pozuntulara aşağıdakılar aiddir:
depressiya
generaliz ə olunmuş təşviş pozuntusu
panik pozuntu
alkoqoldan sui-istifad ə/asılılıq
psixoaktiv madd ələrdən asılılıq
15
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S əhiyy
ə Nazirliyinin İctimai S əhi yy
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. PTSP- nin xronik forması ilə məşğul olan tibb işçiləri, komorbid v əziyyətlərə əlavə olaraq, tez-tez rast gəlinən saysız-hesabsız psixososial probleml ərlə işləməyə məcbur olurlar 6,13 .
əbii gediş və proqnoz Simptomlar, ad ətən, travmatik hadisənin birinci ayında yaranır, çox az hallarda simptomların meydana çıxmasında aylarla, hətta ill
ərlə gecikmə müşahidə oluna bilər. Travmatik hadis ənin ilkin ay və ya illərində PTSP təbii davamlı sağalma göstərə bilər. Həmçinin ilk vaxtlarda xəstəlik simptomları inkişaf edən zərərçəkənlərin çox böyük qismində belə növbəti illər ərzində təbii sağalma müşahidə olunur. Bununla yanaşı, başlanğıcda x əstəlik simptomları meydana çıxan fərdlərin 1/3-də növbəti 3 il ərzində bu simptomlar qalır və onlarda maddə (narkotik, psixoaktiv, alkoqol) sui-istifad əsi kimi ikincili problemlər yarada bilər. Bu v əziyyət travmatik hadisənin hansı dövründə müalicə təklif olunmalı v ə spontan sağalma baş verməyən şəxslər necə müəyyən olunmalıdırlar kimi suallar doğurur. Bu suallar travmadan sonra ilkin müdaxil
ə və PTSP üçün skrininq bölmələrində cavablandırılmışdır 6
( Əlavə 1). Travmadan sonrakı ilk 2-4 həftə boyunca kəskin PTSP əlamətlərinin olması müalicənin başlanılması üçün vacib göst
əricilərdən biridir. Bununla yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, travmadan sonrakı ilk 1 həftəyə qədər olan müddətdə simptomatikanın ağırlığı xronik PTSP üçün göstərici sayıla bilməz. D əlillər sübut edir ki, PTSP-dən əziyyət çəkənlərdə travmatik hadis ədən keçən vaxt müalicənin effektivliyini azaltmır 6
Əlavə 3). PTSP ZAMANI İLKİN TİBBİ YARDIMIN ÜMUMİ PRİNSİPLƏRİ Ümumi müdd əalar
İlkin tibbi yardım heyəti tərəfindən xüsusi nəzərə alınmalı olan əsas məqam ondan ibarətdir ki, PTSP təkcə yol-nəqliyyat qəzası, fiziki travmalar kimi bir d əfə baş verən hadisələrdən yox, həm də t əkrarlanan seksual zorakılıq, məişət zorakılığı və ya qaçqın h əyatı ilə bağlı psixotravmalardan sonra da yarana bilər.
16
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S əhiyy
ə Nazirliyinin İctimai S əhi yy
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r.
PTSP geniş spektr simptomlarla (təkraryaşama, çəkinmə, yüksək oyanıqlıq, depressiya, emosional donma, alkoqol və psixoaktiv madd
ələrin sui-istifadəsi, əsəb gərginliyi) müşahidə olunur deyə, ilkin tibbi yardım heyəti tərəfindən belə pasiyentlərin müayinəsi zamanı onların həyatında travmatik situasiyaların olub-olmaması, misallar göst ərilərək (məsələn, fiziki təcavüz, yol-nəqliyyat q əzası, seksual xarakterli zorakılıq, travmatik doğuş) dəqiq araşdırılmalıdır 12
(Alqoritm 1). K əskin stress pozuntuları zamanı ilkin tibbi yardıma tövsiyələr
Yuxu pozuntuları zamanı relaksasiya texnikaları (məsələn, proqressiv əzələ relaksasiyası və ya onun kultural ekvivalentləri) və yuxu gigiyenası haqda məsləhətlər vermək (kofe, nikotin və alkoqol kimi psixostimulyatorlar barədə informasiya vermək) 6,12,13
.
Həyat fəaliyyətinin travma ilə əlaqədar baş vermiş kobud pozuntuları zamanı travma fokuslu koqnitiv-davranış terapiyası tövsiy ə olunmalıdır 6,12,13 . Kəskin travmatik stress simptomlarını azaltmaq və yuxu pozuntularının müalicəsi üçün benzodiazepin və antidepressantlar təklif olunmamalıdır 6, 12, 13 .
ə ilə üzləşmiş uşaqlarda enurez tez-tez rast g əlinən şikayətdir. O, özünü qiymətləndirmənin enməsi, təşviş, valideynl ər tərəfindən sərt cəzalandırılma da daxil olmaqla, z ərərli psixi və sosial nəticələrə gətirib çıxara bilər. Bu hallarda valideynl ərlə cəza tədbirlərinin mənfi effektləri haqda psixi maarifl əndirmə aparılmalıdır. Əlavə olaraq, valideynlik qabiliyy ətlərini aşılayan treninqlər və sadə davranış müdaxilələri (m əsələn, yuxudan əvvəl tualetə getmə, “quru” gecələri mükafatlandırma və s.) və zəngli saat (enurez alarm) vasitəsilə x əbərdaretmə tətbiq oluna bilər 6 .
göst ərişlər olmasa belə, ÜST-nin tövsiyələrinə görə populyasiyanın digər nümayəndələri kimi onlarla da ilkin psixoloji yardımın göstərilməsi məsləhət görülür. Yüklə 3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|