Азад нябийев



Yüklə 3,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə28/53
tarix14.01.2017
ölçüsü3,54 Mb.
#5544
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   53

ЯфсунларШифащи поезийамыздакы яфсунлар халг арасында овсунлар 

кими дя таныныр. Тцрк тайфаларынын илкин маэик тясяввцрляринин мящсулу 

олан  яфсун-овсунлар  мцяййян  мярщялядя  еркян  инсанын  эцндялик 

мяишят щяйатында, дяркетмя, щяйаты юз билдийи кими ифадя етмя вя онун 

цзяриндя  там  щюкмранлыьа  наил  олма  просесиндя  мцщцм  мювге 

тутмушдур.  Маэик  дцшъя  сонракы  йцксяк  поетик  йарадыъылыг  цчцн 

ъошьун  вя  тцкянмяз  гайнаг  олмушдур.  Заман  кечдикъя,  тябиятин 

сирляри инсан цчцн ачылдыгъа яфсун-овсун тясяввцрляри зяифлямиш, бир жанр 

кими  архаикляшмишдир.  Лакин  яфсун  йаддашдан  силинмямиш,  мцстягил 

жанр  кими  йашамыш,  шифащи  йарадыъылыьын  мцхтялиф  цслубларында  вя 

нювляриндя мотив, елемент, цнсцр вя с. шякилдя галмышдыр.  

Яфсун  сюзцн  эцъцня  инамы  якс  етдирян  бир  жанрдыр.  Бу  жанрда 

охшар сясляр, сюзляр васитясиля инсан психасына, тябият гцввяляриня тясир 

эюстярилир, сюзцн эцъц, тясири инамын тянтянясиня чеврилир. 

Бязян  яфсун  мянасында  ишлянян  сещр  мцстягил  жанр  дейил,  айры-

айры илкин жанрлар цчцн яняняви олан йарадыъылыг цслубу щесаб олунур. 

Сещр,  яфсунун  бир  атрибутудур.  Сещр  яфсунда  да,  фалда  да,  тилсимдя 

дя  иштирак  едир.  Лакин  сещирлямяк  яфсунун  фяал  цнсцрцдцр,  бцтцн 

башга  жанрлардан  даща  чох  о,  яфсунда  иштирак  едир.  Сещрин  беля 

фяаллыьы  бир  дя  тилсимдя  нязяря  чарпыр.  Ибтидаи  инсан  эюрцб  мцшащидя 

етдийи  щадисялярин  гаршылыьыны  тякрар  етмякля  илкин  сещрляри 

йаратмышдыр. Мясялян, гядим инсанлар М.Щ.Тящмасибин дедийи кими, 

«чахмаг  дашыны  бир-бириня  сцртмякля,  йаьышын  мцждячиси  олан 

илдырымын  сцни  бянзярини  йарадыр,  башга  сюзля,  сещр  едир,  ейни 

заманда щям дя: 

«Чах дашы, 

Аллащ версин 

Чахмаг дашы, 

Йаьышы. 


- дейя хцсуси бир овсун йарадыр вя охуйур» (11, 43). 

Яфсунларын 

йаранмасында 

халг 


инанъларындан 

истифадя 

едилмишдир.  Бир  сыра  яфсун  илк  бахышда  инанъа  бянзяр  хцсусиййятиня 

эюря ондан сечилмир. 

Халг арасында бу эцн мцхтялиф мязмунлу яфсунлар йайылмышдыр. 

Онлары  ашаьыдакы  кими  груплашдырмаг  олар:  Тябият  гцввялярини  рам 



етмяк цчцн йаранан яфсунлар; Инсанын щяйат вя йашайышыны тямин едян 

битки  вя  щейванлары  горумаг  мягсяди  иля  йаранан  яфсунлар;  Инсанын 

эцндялик мяишяти вя саьламлыьы иля баьлы йаранан яфсунлар. 

 

287


Яфсунларда  халгын  шифащи  йарадыъылыьында  конкрет  йеря,  цнвана 

маликдир.  Щяр  бир  яфсунун  ня  мягсядля  йарандыьы  мялум  олмалыдыр. 



Конкрет  обйектдян  кянарда  яфсун  йохдур.  Одур  ки,  яфсунлары 

топлайаркян  вя  йа  груплашдыраркян  мцяййян  принсипляр  ясас 

эютцрмялидир. Бу принсипляр ися яфсунларын юзцндя ъямлянир. Щяр щансы 

бир  яфсун  охунаркян  онун  ня  мцнасибятля  сюйляндийи  айдынлашарса, 

онун  мяна  вя  мязмунуну,  хцсусиййятлярини,  тясир  обйектини  бир  о 

гядяр асан мцяййян етмяк олар.  



Тябият  гцввялярини  рам  етмяк  цчцн  йаранан  яфсунлар  нисбятян 

даща илкин тясяввцрлярля баьлыдыр. Бу яфсунлар инсанын гаршысында аъиз 

галдыьы  гцввя  цзяриндя  щюкмран  олмаг  арзусу  иля  йаранмышдыр. 

Инсанлар  эцнцн  чыхмасы,  йаьышын  йаьмасы,  кцляйин  ясмяси,  йаьышын 

кясмяси вя с. иля баьлы щадисяляр щаггында яфсунлар йаратмышлыр. 

Халг арасында йаранан яфсунлар ики щиссяйя бюлцнцр: биринъиси, яряб-

фарс  тяркибли  сюзляр  йыьынындан  ибарят  олуб,  дини  адлар,  инамларла 

чарпазлашан,  йарыфарс,  йарыяряб  сюзляри  иля  ифадя  едилян,  бюйцк  тящрифляря 

уьрадыьына эюря аз баша дцшцлян, мянасы тящриф едилян, бязян дя мянасы 



анлашылмайан  яфсунлар.  Онлар  шярти  олараг  йаланчы,  йахуд  алдадыъы 

яфсунлардыр.  Тябии  ки,  онлар  мцяййян  мягсядлярля  хцсусян  эялир  ялдя 

етмяк,  тамащ  мягсядиля  иъра  олунур.  Тез  бир  заманда  да  щягиги 

мащиййяти ачылыр. 



Икинъи  гисми  ися  мцяййян  поетик  юлчцлярдя  йаранан,  сюйлянян 

конкрет ойбекти вя йери мялум олан яфсунлардыр. Онларын ялдя олан 

мцяййян гисми шифащи нитгдян йазыйа алыныб чап едилмишдир (13, 26). 

Тябияти юзцня таб етмяк мягсядиля сюйлянмиш яфсунлар ичярисиндя 

икинъи  гисм  яфсунлар,  онларын  еркян  типи  кими  йадда  галан,  йаьышла 

баьлы яфсунлар юз орижиналлыьы иля сечилир. 

Яфсунун  ритуал  мятни  олуб,  вя  йаддашда  ашаьыдакы  шякилдя 

галмышдыр. 

Бир  дястя  адам  ялиндя  су  долу  габ  эютцрцр,  овъуну  су  иля 

долдуруб суйу эюйя атыр. Су йеря йаьыш шяклиндя тюкцлцр, яфсунчу ися 

дейир: 

Су сяпдим, 



Даьдан эялян 

Суйу сяпдим, 

Селди що. 

Арана суйу 

Су сяпдим. 

Сяпдим. 


Суйу сяпдим. (13, 26) 

Дярялярдя  

 

Эюлдц що.  



Яфсунун нягяраты ися хорла охунур. Сонра ися яфсун давам едярди. 

 

288


Мцяййян мцгяддяс оъаглардан эютцрцлмцш дашлары тян ортадан 

дялиб  суйа  салардылар.  Мясялян,  Губа-Гонагкянд  зонасында  Баба 

даьындан эятирилмиш йедди дашы ортадан дялиб бир ипя дцзяр вя ананын 

илки  олан  гыз  ушаьы  ону  суйа  салыб,  ипин  башыны  сащилдяки  аьаълардан 

бириня  баьлайарды.  Ипин  баьландыьы,  адятян,  гараьаъ  вя  йа  фындыг 

аьыъы  олмалы  иди.  Дашлар  суйа  салынаркян  бир  дястя  ада  хорла 

охуйарды: 

Даш башым, 

Йаш башым, 

Йаш олду 

Цст-башым. 

Сонра суйа даш салырдылар. Бу вахт ися ясас яфсунчу дейярди: 

Суда дашым 

Эяляр, 


Гуда дашым 

Эетмяз, 


Баба дашым 

Йаьышым. 

Сонра ися дашы суйа саланлар хору тякрар едярдиляр: 

Даш башым, 

Йаш башым, 

Йаш олду, 

Цст-башым. 

Сящяр  щамы  дуруб  эюрярди  ки,  йаьыш  йаьыр.  Баба  дашыны  судан 

чыхармайынъа йаьыш кясмязди (13, 26). 

Щяля  чох  гядимлярдян  арасы  кясилмяз  йаьыш  заманы  эцняш 

Чаьырыш няьмяляри дя халг арасында эениш йайылмышдыр. Еркян инсанлар 

бу  эюрцшля  баьлы  мцхтялиф  яфсунлар  да    йаратмышлар.  Онлардан  бири 

белядир: Эцняшин чыхмасыны арзулайан шяхс Баба даьындан эятирилмиш 

дашы  оъаьын  кцлцндя  басдырыр  вя  оъагда  хямирашы  биширилир.  Хямири 

ананын илки чалмалыдыр. Яфсуну гуран басдырылан кюзляри дашын цстцня 

йыьа-йыьа яфсунун сещр щиссясини охуйур:  

Году дашы, 

Оду дашы. 

Году кяссин 

Йаьышы. 


Сонра  ися  яфсунчу  оъаг  башына  йыьышанларын  мцшайияти  иля 

охуйур: 


Оду дашы,  

Гонаг эялсин 



 

289


Буду дашы, 

Щодубашы, 

Булутдарын  

Эятирсин  

Эуду дашы. 

Гызыл эцнц. 

Биширмишям 

Апарсын, 

Хямирашы. 

Йаьышы. 


Оъаг башына йыьышанлар хору йенидян тякрар едярдиляр: 

Году дашы, 

Оду дашы. 

Году кяссин 

Йаьышы (13, 41). 

Халг  арасында  йелля,  кцлякля,  оду  горумаг,  сели  сахламаг, 

илдырымы  хятасыз  ютцрмяк  вя  с.  мягсядиля  сюйлянян  чохлу  яфсунлар 

вардыр. Бунларда тябиятин кортябии гцввяляринин гаршысында аъиз галан 

инсанын  сещр,  яфсун  эцъцня  бюйцк  инам  якс  олунмушдур.  Бу 

нцмуняляр халгымызын илкин мифик эюрцшлярини юйрянмяк бахымындан 

да ящямиййятлидир. 

Инсанын  щяйат  вя  йашайышыны  тямин  едян  битки  вя  щейванлары 

горумаг мягсяди иля йаранан яфсунлар да халг йарадыъылыьында мцщцм 

йер  тутур.  Бунлар  ичярисиндя  инсанын  эцндялик  йашайышында  мцяййян 

рол ойнайан мейвя, мейвя аьаълары, мцяййян биткиляр–буьда, арпа, 

чялтик, еляъя дя гойунчулуг вя малдарлыг щяйаты иля ялагядар йаранан 

яфсунлар да вардыр. 

Бунлардан  бири  дя  инсанлара  зяряр  верян  вящши  щейванларын 

зярярсизляшдирилмясиля баьлы йаранан “Гурдаьзы” яфсунудур. 

“Гурдаьзы” яфсуну йаддашларда ашаьыдакы шякилдя галмышдыр:  

Аслан аьызлы 

Тушладым 

Гурд, 


Гара эцлляни 

Гафлан аьызлы 

Сяня, 

Гурд, 


Бабам кириш 

Аь гурд, 

Пай эюндяриб мяня, 

Гара гурд, 

Няняни киришлядим, 

Боз гурд, 

Чяняни киришлядим. 

Эюзцвя 


Йараларыву 

Пярдя эялсин, 

Баьладым. 

Дилин дярдя  

Ъянэляривц 

Эялсин. 


Даьладым. 

Ъянэлярин 

Эюзцня дярдя 


 

290


Гурусун. 

Эялсин. 


Аьзын гапансын. 

Дилин пярдя 

Аьзына гара 

Эялсин. 


Гыфыл вурдум. 

Йаьладым. 

Йолунда 

Даьладым. 

Тяля гурдум 

Гурдун аьзын! 

 

Баьладым. 



Халг  арасында  мал-гараны  мцхтялиф  хястяликлярдян  горумаг, 

онларын няслини артырмаг, мал-гарадан даща чох мящсул ялдя етмяк, 

онлары  гурд-гушдан  горумаг  мягсяди  иля  дя  яфсунлар  йаранмышдыр. 

Мясялян,  М.И.Ъяфярзадянин  йаздыьына  эюря,  ритмик  щярякятлярля 

охунан “Табаг овсуну” дабагы саьалдармыш: 

Табаг эялди 

Дабаг гач. . .  

Бу  гябилдян  олан  башга  яфсунлар  бу  эцн  дя  халг  арасында 

йашамагдадыр.  

Инсанын  эцндялик  мяишяти  вя  саьламлыьы  иля  ялагядар  йаранан 

яфсунлар щяля гядимлярдян ювладсызлыг, доьум, шярин говулмасы, евдян, 

оъагдан  узаглашдырылмасы,  йедди  баъыйа  бир  гардаш  арзуланмасы 

истякляри  вя  с.  иля  баьлы  йаранмышдыр.  Инсанда  горху,  нязяр,  узаг 

сяфярдян  саламат  гайытмаг  арзусу  вя  с.  иля  ялагядар  да  яфсунлар 

вардыр. 

Эцндялик  мяишят  щяйаты – итгапма,  атвурма,  нязяряэялмя, 

горхуйа  гаршы  яфсунлар  даща  эениш  йайылмышдыр.  Мясялян,  итляр  олан 

щяйятя, мящялляйя эедянляр габагъадан беля яфсун охуйардылар: 

Ит цстц 

Тцстц... 

Итин цстц. 

Цфц, цфц, 

Итин эюзцня 

Цфц, цфц... 

Нязярля  баьлы  яфсунларда  пис  эюз  лянятлянир,  цзярлик  нязяр 

сындыран  битки  кими  вясф  олунар.  Яфсун  ващид  бир  систем  тясири 

бахышларды: 

Голтуьунда цзярлик 

Торпаьа 

Асдырмышам. 

Ащын торпаьа, 

Кцряйиндя гаратикан 

Уфун торпаьа. 

Басдырмышам. 

Галхан сындыран 

Галхан сындыран 

Эюзцня, 


 

291


Эюзцня 

Кял чатдадан 

Кял чатдадан 

Сюзцня, 


Сюзцня, 

Тфу, тфу, тфу 

Тфу,тфу...   

Тфу, тфу, тфу...  (5, 21) 

Эюзцнцн оху 

 

Мятндян  эюрцнцр  ки,  нязяр  чох  эцълц  бир  шяр  гцввяйя  маликдир. 



“Галхан сындыран”, “Кял чатдадан” бу эцъ щардадыр, о нядян йараныр, 

тушладыьы  обйекти  неъя  мящв  едир.  Мятндя  бцтцн  бунлар  ачыгланмыр, 

садяъя  онун  зярярверян  гцввя  пислянир,  лянятлянир.  Мятндя  штрих 

шякилиндя нязяря чарпан “Ащун торпаьа”, “Уфун торпаьа”, “Эюзцнцн 

оху  торпаьа”  ифадяляриндян  эюрцнцр  ки,  нязяр  дейилян  вя  хцсуси  эцъя 

мяхсус  олан  бу  гцввя  гейри-маддидир,  шцадыр,  ох  шякилиндя  истига-

мятлянян  эцълц  енержидир,  няйя  тохунса  ону  мящв  едир.  Она  эюря  дя 

яфсундан бу енержинин торпаьа истигамятляндирилмя истяйи иля йанашы, ейни 

заманда о, йаманланыр. Бу шцаны парчалайан, эцъцнц сындыран, йахуд 

истигамятини  дяйишян  васитяляр,  конкрет  мятндя  ися  цзярлик  она  гаршы 

гойулур. Нязярля баьлы башга бир яфсунда ися нязяря цмуми бахыш, онун 

сцрятли, эцълц тясирини зярярсизляшдирян цзярлик абстрактизми мювъуддур.    

Чыхдым щиъран даьына, 

Цзярликсян щавасан, 

Чаьырдым кюмяк ет, ай аьа, 

Щяр бир дярдя давасан 

Сорду няди, де, гара 

Бяднязярдян бяла эялиб, 

Дедим ейля дярдя чара... 

Ону да сян совасан. 

Деди эет цзярлик ат оъаьа 

Цзярликляр чыртдасын, 

Цзярлик щяня-щяня, 

Йаман эюзляр пыртдасын. 

Тюкцлдц щярзи сяня, 

Атын аьды цзярлик, 

Дост ола, дцшмян ола, 

Щяр дярдин дярманысан 

Нязяри бу одда йана. 

Щов эцнцдц цзярлик. 

 

Гара чавыш, 



Гада савыш. 

Гядим инсанларын эцндялик мяишят щяйатында горху тясяввцрц эениш 

йайылмышдыр. Ону даим мцхтялиф эюзяэюрцнмяз гцввялярля – ъин, шейтан, 

ал,  албас,  Ал-арвады  вя  с.  иля  ялагяляндирмишляр.  Горхунун  гаршысыны 

алмагда  аъиз  олан  инсанлар  сюзцн  эцъцня  тапынмыш,  психи  дцшцнъядя 

горхуйа  гаршы  горхусузлуг  йаратмагла  ону  дяф  етмяйя  чалышмышдыр. 

Маэик поезийанын, еляъя дя яфсун вя овсунун инсан тякамцлцндяки ян 

башлыъа  хидмятляри  мящз  горху  ващимясини  арадан  галдырмагда, 

инсанда  горхусузлуг  дцшцнъясиня  инамы  бярпа  етмякдя,  ъянэавяр, 



 

292


мцбариз вя вятянпярвяр няслин йаранмасындакы ящямиййяти иди: 

Щяъъини 


Айаг алтындан  

Налладым, 

Торпаг алдым, 

Щцъъцнц 


Башын цстя 

Налладым. 

Кюлэя салдым. 

Йол эедяндя 

Йурд йериня, 

Йолун айдын, 

Мыхча чахдым. 

Саьын айдын, 

Щяъъи эюз, 

Солун айдын. 

Щцъъц эяз. 

Кцряйивя 

Сяня хятяр 

Гырмызы тахдым.      

Йетяммяз. 

Яфсунларын бир чоху мцяййян хястяликлярля баьлы иди.   

Яски  дцнйада  вящшилик  вя  хястяликлярля  цз-цзя  дайанан  инсанын 

ялиндя  саьлам  мяишятя  говушмаг  цчцн  цч  васитя  вар  иди – битки  вя 



отлар,  сюз  вя  нештяр.  Айры-айры  от  вя  биткилярдян  дцзялдилмиш 

дярманларла  йанашы,  сюзцн  эцъц  иля  инсан  психикасына  тясир  етмяк 

мцмкцн  иди.  Яфсунларын  бир  чохунда  бу  ъящят  башлыъа 

мязиййятлярдяндир.  Сюзцн  эцъц  иля  адамы  инандырмаг,  ондакы 

хястялийин арадан галхдыьыны, кечдийини инандырмаг вя беляликля дя 

щягигятян  хястялийи  саьалтмаг  яфсун  дцнйасынын  мюъцзяляриндян 

олмушдур.  Бу  група  дахил  олан  “Диш  аьрысы”, “Эюз  аьрысы”, 

“Гулаг  аьрысы”, “Боьазэялмя”, “Гыздырма”, “Дямиров”  вя  с. 

яфсунлары  мараг  доьурур.  Бу  яфсунларда  еркян  тясяввцрлярля 

йанашы,  илкин  йарадыъылыг  цслубу  да  мцщафизя  едилмишдир. 

“Дямиров” яфсуну бу ъящятдян мараг доьурур: 

Кящяр атдан дцш, гызым 

Дырнагда гайыт. 

Евиня сцрцш, гызым. 

Кюкцнц газдым, бах, бах, 

Кюкцнц газдым, бах, бах, 

Дюшцнц йаздым, бах, бах... 

Дюшцнц йаздым, бах, бах... 

Дямиров бабаны 

Нянянин бармаьында эялмисян  

Налладым 

Бармагда гайыт 

Кящяр атдан салладым 

Косанын дырнаьында 

 

Эялмисян 



 

Мятндя  дямиров  юзц  шяхсляндирилир,  она  анимист  мцнасибят 

бяслянир.  Мифоложи  тясяввцрдя  “Кящяр  ат  цстцндя  эедян  вя  гадын 

либасында тясяввцр едилян” бядии образ чох сцрятля мятндя “Дямиров 



 

293


баба” шяклиндя реконструксийа едилир. Бу ися мящз маэик поезийайа 

мяхсус  бир  хцсусиййят  кими  бир  сыра  диэяр  нцмунялярдя  дя  юзцнц 

эюстярир. 

Халг  арасында  дямиров  йарасы  яфсунларын  кюмяйи  иля  мцалиъя 

едилирди.  Беля  ки,  онун  цстц  йазылыр  вя  бу  заман  психикайа  тясир 

эюстярян  сяс  вя  сюз  комплексляриндян  истифадя  олунурду. “Кюкцнц 

газдым,  дюшцнц  йаздым”  ифадяляри  дя  дямирову  дяринин  цстцндян 

силиб  атмаг  етигады  иля  баьлы  йаранмышдыр.  Бу  гябилдян  олан 

яфсунларда  башлыъа  мягсяд  инсанда  сюзцн,  яфсунун  эцъцня  инам 

йаратмагла  хястялийи  саьалтмаг  башлыъа  янянядир.  Ейни  хцсусиййят 

“Боьазэялмя” яфсунунда да нязяря чарпыр: 

Аллы гыз,  

 

Эеъя эялмисян, 



Шаллы гыз,  Эеъя гайыт!.. 

Йелпиъ йараглар сяни. Эцндцз эялмисян, 

Дядян сораглар сяни. Эцндцз гайыт!.. 

Гайаны неъя дялдин,  

Гайыт, гайыт, гайыт, 

Эеъя эялдин, эцндцз  Гайыт, гайыт, гайыт,   

                  эялдин?  

Анан дизиня дюйяр,  

Азарын, безарын йеря, 

Нянян додаьын яйяр,  

Йерин саьламлыьы сяня! 

Яфсун  охундугъа  хястянин  боьазы  овушдурулур,  саьламлыьа 

бяслянян инамын эцъц хястялийи арадан галдырыр. 

Яфсун  йарадыъылыьы  юзцнямяхсус  позулмаз  тяркибя  маликдир. 

Онун поетик системини позмаг, тящриф етмяк олмаз. Чцнки о дягигя 

мятн сюкцлцр, ащянэ вя ритми позулур, ейни заманда мязмуна хялял 

эялир. 

Йада  няьмяляри.  Тябият  щадисяляриня  тясир  эюстярмяк,  бу 

мягсядля мцхтялиф васитялярдян, хцсусян дашлардан, истифадянин тарихи 

кюкц  даща  гядимляря  эедиб  чыхыр.  Бу  дашлар  юз  типиня  эюря 

мцхтялифдир.  Онларын  бир  гисми  оъаглардан,  чай  дашлары  ичярисиндян, 

йахуд  мцгяддяс  щесаб  едилян  йерлярдян  эютцрцлмякля  йанашы, 

мцяййян  гисми  дя  гейри-мцяййян  мяканла  баьланыр,  бязи  щалларда 

сяма  мяншяли  щесаб  едилир.  Бу  барядяки  мянбяляр  ичярисиндя 

Ъ.Фрейзерин мялуматы сонракы мянбялярдя дейилянляря мцяййян ясас 

верир.  Онун  мцгяддяс  щесаб  етдийи  даим  сещркарлыг  хцсусиййяти  иля 

йанашы, даща эениш тяфяккцр щцдудуну ящатя едир вя еркян халгларын 

мярасим  дцшцнъясиндя  юзцнямяхсус  бир  йеря  малик  олдуьуну 

эюстярир. 



 

294


Йада  дашы,  мцхтялиф  етигад  вя  ритуаллар  йаратмышдыр.  Ону 

мцхтялиф мярасим вя ойунларла баьлылыг яняняси дя вардыр. Йада дашы 

вя халг арасында йайылан даща архаик моделли йада няьмяляри барядя 

О.Й.Малов,  Л.Н.Гумилйов,  еляъя  дя  бир  чох  диэяр  сяййащ  вя 

сялнамячиляр  мялумат  вермишляр.  Тябии  ки,  бу  даш,  онун  кейфиййяти, 

хцсусиййяти барядя ялдя еля дярин мялумат йохдур. Йада няьмяляри 

иля баьлы мятнляр топланыб няшр едилдикъя бу мятнлярдя ейни заманда 

йени  фактлар  ачыгланыр.  Мцхтялиф  мянбяляр  йаданын  “инам,  етигадла 

баьлы ад олмасы” эцман едилир. Щятат ещтимал олунур ки, “Йадачы бу 

мцгяддяс  адын  кюмяйи  иля  сещр  эюстярир,  овсун  охуйур”.  Бу 

мцшащидялярдян беля чыхыр ки, Йадачы овсун охуйан, тилсим гуран бир 

шяхсдир.  Мясялянин  башга  ъящятиня  диггят  йетириляндя  айдын  олур  ки, 

цмумиликдя  йаьыш  йаьдырмаг  мягсядиля  кечирилян  мярасимдя 

мярасим  иъра  едян  яслиндя  еля  бир  овсцнкар  эцъя  малик  дейилдир. 

Онун  ики  функсийасы  вардыр.  Биринъи  функсийасы,  йаьыш  йаьдырмаг 

гцдрятиня малик олан дашы суйа салмагдыр. Икинъи функсийасы ися дашын 

суда галдыьы мцддятдя Йада иля няьмяляри охумаг, Йаьыш йаьдыран 

танрыны  (илащини) – Йаданы  ону  кюмяйя  чаьырмагдыр.  Щадисянин 

мащиййятини  ачыгламаг  цчцн  щяр  ики  функсийанын  бир  нечя  хцсусий-

йятиня диггят йетириб мцяййянляшдирмяк эярякдир. 

Суйа  салынан  даш  щансы  кейфиййятляря  маликдир.  Эцман  ки,  бу 

даш  сяма  мяншялидир.  Ону  йеря  эятирян,  йахуд  ону  йердя  щимайя 

едян ися Йада адлы танрыдыр. 

Даш  барядя  эцнцмцзя  гисмян  мцяййян  мялуматлар  эялиб 

чатмышдыр.  Онлар  ися  гисмян  даща  яски  дюврлярля  баьлыдыр. 

В.В.Бартолду  юзцндян  яввялки  мянбяляря  ясасланыб  бу  дашын 

оьузлара  мяхсус  олдуьуну, “дашын  кюмяйи  иля”  йаьыш  йаьдырмаьын 

мцмкцн  олдуьуну  эюстярир.  Ейни  заманда  бурада  гейд  едилир  ки, 

йаьыш  йаьдырмаг  цчцн  яъдадларымыз  “танрыйа  ял  ачмаг  адят”ини 

йаратмышлар. 

Йада  дашы  барядя,  онун  Ярдябил  йахынлыьында  дюрдкцнъ  даш 

барядя Ювлийа Чялябинин мялуматы да мараг доьурур. 

Бцтцн  бу  мцлащизялярля  йанашы,  Йада  дашынын  функсийаларыны 

юзцндя  ъямляйян  бу  типли  дашларын  мялум  олмасы  барядя  щяля 

Ъ.Фрейзер  вахтиля  дяйярли  мялумат  верирди.  Ъ.Фрейзер  йазырды  ки, 

Самоа  адаларынын  бириндя  Турна  аллащынын  мябядиндя  мцгяддяс 

бир  талада  чох  щамар  бир  даш  вар  иди.  Бир  кащин  щямин  дашын 

йерляшдийи  яразини  даим  тямизляйир,  Турнаны  сойугдан  горумаг 

цчцн  щямин  дашын  цстцнц  будагларла  юртярди.  Щяр  ил  мцщарибя, 


 

295


аълыг,  гураглыг  вя  епидемийаларла  баьлы  охунан  дуалардан  яввял 

кющня, гурумуш будаглар йениляри иля явяз едилярди. Щеч кяс даша 

тохунмаьа  ъясарят  етмирди,  бу  гайданы  позан  адам  о  дягигя 

юлцрдц.  Башга  бир  кянддя  ися  Йаьыш  аллащы  Саатонун  валидейнляри 

сайылан  ики  гядим  даш  варды.  Она  гурбан  апарардылар  ки,  йаьыш 

йаьмасын (37, 257) 

Азярбайъан  тцркляринин  яски  дюврляр  бир  сыра  мярасимляриндя 

йада  мярасиминдя  олдуьу  кими  Аллаща  мцраъият,  йахуд  хитаб 

елементляри  мцшащидя  олунур.  Мясялян, “Шум”  мярасимляриндя 

охуйуруг: 

Йаз вер, 

Гара эюй, 

Йцз вер,  

Аь эюй, 


Йцз вер 

Эюй, эюй...   

Йаз вер 

 

Йахуд  ейни  хцсусиййят  бурада  да  эюйляря,  аллаща,  танрыйа 



хитаб,  мцраъият,  йахуд  етигад  елементляри  эцълцдцр. “Йаллы”ларда 

ифачыларын  понтомим  щярякятляриндян  диггяти  ъялб  едир,  Йада 

няьмяляринин  дя  мяншя  етибары  иля  ейни  тарихи  яняняляр  вя 

эюрцшлярля  баьлы  олдуьуну  ещтимал  етмяйя  ясас  верир.  Бу  няьмя-

лярдя ифачы фярд вя йахуд яфсунчу йаьышы дашдан йох, дашын щамиси 

вя сащиби олан Танрыдан – Эюйлярдян истяйир вя  щятта  няьмя она 

хитабян сюйлянир: 

Ядя, ядя, ядя эял, 

Ядя, ядя, ядя эял, 

Йядя, Йядя, Йядя эял, 

Йядя, Йядя, Йядя эял, 

Йада, Йада, Йада эял 

Йада, Йада, Йада эял (         )

 

Йадам баш дашдыйыб, 



Йадам даш дашдыйыб 

Йадам аш ашдыйыб 

 

Йада, Йада, Йада эял 



Йада, Йада, Йада эял 

Йядя, Йядя, Йядя эял 



 

296


Ядя, ядя, ядя эял 

Ядя, ядя, ядя эял. 

Эюрцндцйц  кими,  мярасим  Йада //Йядя//  Ядя  адлы  танрынын 

чаьырышы  иля  башлайыр.  Мцраъият  едилян, - йаьыш  йаьдыран  даш  дейил

яслиндя  Йада  вя  йа  Йядядир.  Бурада  щятта  еркян  анимист 

мцнасибятин  изляри  юзцнц  эюстярир.  Йада  юзц  дя  инсан  ъилдиндя 

тясяввцр  едилдир.  Бурадан  эюрцнцр  ки,  шяхсляшдирилян  танры  инсанла 

бирликдя  олуб,  чалышыб  кими,  йахуд  няйися  дяфн  еляйиб – “баш 

дашдыйыб” – баш  дашы  гойуб, “даш  дашдыйыб” – йяни  кимин,  йахуд 

няйинся  цстцнц  дашлайыбдыр.  Еля  бундан  сонра  сцфря  ачан  да-аш 

ашлайан”  да  анимист  дцшцнъяйя  чеврилян  щямин  танрыдыр.  Бялкя  дяфн 

едилян  еля  гураглыг,  истиликдир.  Инсанын  чаьырдыьы  Танры  гураглыьы 

басдырыб  йаьышы  эятирмялидир.  Чцнки  йухарыдакы  няьмянин  давамы 

кими  охунан  щиссядя  артыг  фикир  ачыгланыр,  мярасим  бир  нюв 

тамамланыр, Йада хорларындан сонра щягигят ашкарланыр: 

Йадам эур щуйа дцшдц, 

Йадам эур суйа дцшдц. 

Йадам йаман йаш олду, 

Йадам гара даш олду 

Эюрцндцйц кими, Йада дашы йаьыш йаьдырмагда садяъя фяал бир 

елмент  сяъиййяси  дашыйыр.  Бцтцн  мярасимин  эюрцнян  ъящятляри  ися 

Йаданын  ады  иля  баьланыр.  Демяк,  мярасим  няьмяляри  ичярисиндя 

йаьыш  йаьдырмагла  баьлы  танынан  бу  силсиля  няьмяляр  системиндя 

башлыъа функсийа Йадайа, танрыйа аид едилмялидир. Яфсунчу вя даш, − 

бу дашын сяма мяншяйи ися йаьыш эятирян Танрынын юзцнцн эялмясини 

шяртляндирян васитялярдир. Тябии ки, йада мярасими вя йада няьмяляри 

маэик  дцшцнъянин  еркян  нцмуняляриндян  олуб  щямин  дцшцнъя 

тярзини  йашадан  поетик  ващидлярдяндир.  Онлар  эащ  мярасим,  эащ  да 

танрылары  чаьыран  няьмя  моделини  горйууб  сахлайа  билмишдир. 

Бурада  Танрыйа  хитаб  вя  цмумиййятля  йада  мятнляриндяки  Танры 

етигады  да  мараг  доьуран  мясялялярдяндир.  Ещтимал  ки,  Йаданын 

шяхсляндирилмяси  Эцняшин  шяхсляндирилмяси  кими  яъдадларын  еркян 

анимист  бахышлары  иля  баьлы  олуб  танрычылыг  дцнйаэюрцшцндян  хейли 

яввялки дюврлярля ялагядардыр. 



Yüklə 3,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin