Азад нябийев



Yüklə 3,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə36/53
tarix14.01.2017
ölçüsü3,54 Mb.
#5544
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   ...   53

Мяишят  ойунлары.  Халг  ойунларынын  эениш  голларындан  бирини  дя 

мяишят  ойунлары  тяшкил  едир.  Яслиндя  бу  ойунлар  тякъя  мяишят 

лювщялярини  якс  етдирян  ойунлар  кими  йох,  ейни  заманда 

яъдадларымызын  йахшылыг,  достлуг,  бирэя  йашайыш  ялагяляри,  мал 

мцбадиляси,  аиля-яхлаг,  ъянэавярлик,  саваш,  барыш  вя  с.  кими 

эюрцшлярини ящатя етмишдир. 

Бу  ойунларда  якс  олунан  тясяввцрлярин  бир  чоху  ойунун 

йаддашдан  силинмяси,  позулмасы,  йахуд  реконструксийа  едилмяси  иля 

баьлы  мцяййян  дяряъядя  архаикляшмиш,  лакин  айры-айры  дцшцнъя 

елементляри,  тясяввцр  системи  вя  бахышлары  онларда  юзлярини  горуйуб 

сахлайа билмишдир. 

Мяишят  ойунлары  ичярисиндя  еля  нцмуняляр  бу  эцня  эялиб 

чатмышдыр  ки,  онлар  еркян  дювр  халг  щяйатыны  вя  мяишятинин  бцтцн 

лювщялярини якс етдирмяк бахымындан ящямиййятлидир. 

Улу  яъдадларымызын  ойун  мядяниййяти  чох  яски  чаьлара  эедиб 

чыхыр.  Мяишят  ойунларынын  бир  чоху  бу  дюврцн  цмуми  естетик 

дцшцнъясини  якс  етдирмяк  бахымындан  дяйярли  културоложи 

ващидлярдяндир.  Бу  нцмунялярдя  яски  мяишятин  мцхтялиф  мягамлары, 

деталлары, епизодлары бюйцк мцщафизякарлыгла горунуб сахланмышдыр. 

«Дейбя-мещр», «Дявя  ойуну», «Яснаф  ойуну», «Диван  ойуну», 

«Ямимоьлу»  кими  нцмунялярдя  даща  язяли  дюврляря  мяхсус  мяишят 

ифадя олунур. Ойун-тамаша мядяниййятини бу эцн топлайыб няшр едян 

вя  бир  чох  ойун  щадисясини  йаддаша  гайтаран  Е.Асланов  мяишят 

ойунларыны «Гыз-эялин ойуну», «Атцстц ойун», «Йаллы ойунлары» вя с. 

шякилдя  тясниф  етмякля  мяишят  щяйатынын  ян  хырда  деталларына  диггят 

йетирмякдя яслиндя истигамят верир (16, 185). Гыз-эялин мяишяти цчцн 

яняняви олан щяйаты ейни заманда яски дцнйадан бизя эялиб чатмыш 

башга  ойун  типляринин  айрылан  «Йолдаш  сяни  кими  апарды», «Гурд 

ойуну», «Кечял  ойуну», «Щалва  сющбяти»  вя  йа  «Эеъяэц»  кими 

ойунларда да айдын эюрмяк мцмкцндцр. 

Бу  ойунларда  мяишятин  мцхтялиф  ъящятляри,  сащяляри  юз  яксини 

тапмышдыр.  Онлардакы  садя  халг  психолоэийасыны  ифадя  едян  щяйат 

материалында  улу  кечмишимизин  мцхтялиф  ъящятляри  бязян  кичик  штрих, 


 

371


нотлар  шяклиндя,  бязян  дя  бцтюв,  там  щалда  якс  олунур.  Бир  чох 

мяишят  ойуну  бу  эцн  халгын  мцяййян  мярщялядяки  дцнйаэюрцшцнц 

щеч бир мянбядя мцщафизя едиля билмяйян шякилдя ифадя едир. 

Халг  инъя  мятлябляри  кичик  ойунларда  мящарятля  ачыб  юз 

тамашачысына эюстярир. 

Халг  арасында  эениш  йайылмыш  беля  ойунлардан  бири  дя  «Таьы 

кцлящ,  Наьы  сяр»дир.  Ойун  мараглы  кечириляр,  ятрафа  чохлу  тамашачы 

топланарды.  Ойун  кечян  ясрлярдян  Тябриз,  Бакы,  Губа,  Дярбянд 

яразисиндя эениш йайылмышды. Ойунда дцзлцк тяблиь олунур – мцяййян 

эцнащ  цстцндя  ъязаландырылан  юз  эцнащыны  етираф  едяня  гядяр 

мязяммят едилирди.  

Вахтиля  Щ.Сарабски  Бакыда  кечирилян  бу  ойуну  беля  тясвир 

едирди: 

«Он  беш,  ийирми  няфяр  дювря  вуруб  отурар,  башда  бир  няфяр  дя 

«молла» оларды. Щярэащ ойунда иштирак едянлярин сайы он беш няфяря 

чатса  иди,  о  заман  онларын  он  дюрдц  арагчыныны  икигат  бцкцб  юз 

башына  гойарды.  Тякъя  «молла»нын  башы  ачыг  галарды.  Сонра  щамысы 

бир аьыздан охумаьа башлардылар. Биринъи «молла» башларды: 

-

 

Таьы кцлащ, Наьы сяр. 



Ойунчулар тякрар едярди: 

-

 



Таьы кцлащ, наьы сяр, 

-

 



Йаьыш йаьар, йел ясяр. 

Ойунчулар: 

-

 

Йаьыш йаьар, йел ясяр. 



Бу  мащныны  охуйаркян  ял  чалардылар.  Анъаг  фикирляри 

«молла»нын  ялиндя  вя  юз  башларындакы  арагчында  олмалы  иди.  Чцнки 

молла  лапдан  ял  узадыб  йанындакынын  арагчыныны  эютцрцб  юз  башына 

гойарды,  йанындакы  ися  ъялд  йолдашынын  арагчыныны  алар;  о  да  о 

биринкини  вя  бу  гайда  иля  чала-чала,  охуйа-охуйа  папагларыны  бир-

бирини башындан эютцрцб юз башларына гойардылар. «Молла» гяфлятян: - 

Лах-лах, - дедикдя, эяряк щамы юз башындакы арагчыны ики яли иля бярк 

тутайды ки, башындан эютцрцлмясин вя башы ачыг галмасын. Кимин башы 

ачыг галсайды, ону тянбещ едярдиляр. Тянбещ ися беля оларды: башыачыг 

галан  адамы  ортайа  узадыб  башыны  цзцгойлу  «молла»нын  дизи  цстя 

гойардылар, иштирак едянлярин щамысы яллярини бир-биринин цстцня гойуб 

тянбещ олунанын кцряйиня гойардылар. Молла сорушарды:     

- Ял цстя кими яли? 

Тянбещ олунан: 

-

 

Якбярин яли. 



 

372


-

 

Билмядин, 



-

 

Билмядин.  Эютцрцн,  эютцрцн  вурана.  Ийирми  алты  ял  йазыьын 



кцряйиня  ендирилярди.  Тянбещ  олунан  цстцндяки  ялин  кимин  яли 

олдуьуну  тапмаса  иди,  бу  гайда  иля  хейли  заман  дюйцлярди,  яэяр 

тапсайды, ойун йенидян башларды». (14,161) Бу ойун Губа-Дярбянд 

зонасында еляъя дя Тябриз вя Сярабда «ял цстя кимин яли» ады иля дя 

йайылмышды.  Гыш  вахты  шящяр  вя  кяндлярдя  бу  ян  чох  ойнанылан 

ойунлардан щесаб едилярди.  

 Мяишят  ойунлары  ичярисиндя  «Уста-шяйирд», «Гундаг-гундаг», 

«Чумруг-чумруг», «Беш-он  беш»  вя  с.  кими  ойунлар  халгын  мяишят 

дцнйасыны якс етдирян нцмунялярдян иди. 

Халг  арасында  эениш  йайылмыш  мяишят  ойунларындан  бири  дя 



«Щабуду эетди, Шащбуду эялди» иди. Бу ойун да ясасян халгын асудя 

вахтларында, узун гыш эеъяляриндя ойнаныларды. Ойун Шяки, Загатала, 

Губа,  Дярбяндятрафы  вя  Бакы  кяндляриндя  эениш  йайылмышды. 

Щ.Сарабскинин  «Кющня  Бакы»  ясяриндя  ойунун  мятни  беля 

верилмишдир: «Бу ойунда йа ийирми вя йа он беш адам иштирак едярди. 

Бунлар дювря вуруб отурар вя гычларыны юзляриня сары еля йыьардылар ки, 

дизляринин  алтында  таь  кими  бош  йер  галсын.  Ойунчулар  чох  сых 

отурмалы идиляр ки, араларында щеч бир  шей эюрцнмясин. Бири арагчыны 

«молла»нын дизи алтындан йолдашына вя башгалары да бир-бириня ютцрцб 

бу сюзляри дейярдиляр: - Щабуду эетди, Шащбуду эялди. Бу гайда иля 

арагчын  бириндян  диэяриня  дизалты  ютцрцляряк  дювря  вурарды. 

Ойунчулардан бир няфяри бу арагчыны ушагларын ялиндян алмаг цчцн 

айаг цстя бунларын архасынъа дювря иля гачарды.  

Бязян  «молла»  арагчыны  юз  ялиндя  эизлядиб  ушагларла  бирэя 

яллярини  тярпядярди.  Айаг  цстцндяки  арагчынын  молланын  ялиндя 

олдуьуну  баша  дцшсяйди,  о  дайанарды,  щярэащ  баша  дцшмясяйди 

йцйцрцб-йцйцрцб йоруларды. Щярэащ иштирак едянлярдян биринин ялиндя 

арагчын тутулсайды, о йерини айаг цстякиня вериб, юзц йериня кечмяли 

иди. Бирдян – бири эизлинъя арагчыны йолдашынын дизинин алтына гойарды. 

Беля ки, о адам юзц арагчынын онун дизи алтында олдуьуну билмязди. 

«Молла»  эюзляйиб  эюрярди  ки,  арагчын  онун  ялиня  чатмады,  о  вахт 

ойуну  сахларды.  Арагчын  кимин  дизинин  алтындан  чыхсайды,  о  йерини 

айаг  цстдяки  иля  явяз  етмяли  иди.  Бу  ойунун  адына  «Щабуду  эетди, 

Шащбуду  эялди» - дейярдиляр.  Арада  интизамсызлыг  ямяля  эялся  вя  йа 

айаг  цстдяки  йорулса  иди, «Молла»  арагчыны  щавайа  галдырыб 

ойунчулары  сакит  едярди.  Бу  заман  айаг  цстцндяки  йорьунлуьуну 

аларды». (14,136) 



 

373


Халг  арасында  «Уста-шяйирд»  ойуну  да  мараглы  сцжет  цзяриндя 

гурулмушду.  Ойун  Азярбайъанын  яксяр  районларында,  Бакыятрафы 

кяндлярдя  эениш  йайылмышдыр. «Бу  ойун  он  беш  вя  йа  ийирми  няфяр 

ушаьын  иштиракы  иля  башланарды.  Бир  няфяр  «уста»  оларды. 

Ойнайанлардан  бири  эялиб  «уста»нын  габаьында  отурарды. «Уста» 

онун  эюзлярини  ялляриля  бярк-бярк  юртярди.  Иштирак  едянлярдян  бир 

башгасы  онун  кцряйиня  балаъа  силля  вурарды,  о  заман  «уста»  ялини 

онун эюзцндян чякиб дейярди: 

- Ай ъаным шяйирд, ай эюзцм шяйирд, сяни ким вурду, ким эюрдц? 

Иштирак едянляр бу сюзляри хорла тякрар едярдиляр: 

- Ай ъаным уста, ай эюзцм уста, мяни о вурду, сиз эюрдцнцз. 

Яэяр тапмаса иди, уста: 

- Ай кор оласан, сяни бу вурду, биз эюрдцк, - дейя вуран адамы 

эюстярярди.  Хор  да  онун  сюзлярини  тякрар  едярди.  Яэяр  о,  вураны 

тапсайды, о заман уста: 

-

 



Ай бярякаллащ, сяд бярякаллащ, сяни о вурду, биз эюрдцк. 

Хор  да  ейни  сюзляри  мащны  иля  тякрар  едярди.  Вуран  адам 

тапылдыьы цчцн шяйирдин йериня кечяр, шяйирд ися дювряйя дахил оларды. 

Бу гайда иля ойун йенидян башланарды» (14, 161).       

Халг  ойунларынын  еля  типляри  вардыр  ки,  онлар  сырф  яйлянъя 

характери  дашыйыр,  бош  вахтларда  вахты  шян  вя  мяналы  кечирмяйя 

хидмят  едир.  Ейни  заманда  беля  ойунлар  тамашачылардан  ъялдлик, 

айыглыг,  йцксяк  щиссиййатлылыг  тяляб  едирди.  Беля  ойунлардан  бири  дя 

«Йолдаш, сяни ким апарды»дыр. Беш няфярдян ибарят бир сыра дцзялярди. 

Онлардан  беш  аддым  далда  щаман  бу  гайда  иля  беш  няфяр  дя 

дцзялярди. Щяр дястянин дя бир мийанчысы (журиси) оларды. Архадакы беш 

няфярдян бири бармаг цстц аста-аста эялиб онлардан биринин архасына 

цсуллуъа  бармагла  вурарды.  Вурулан  адам  дала  галмамаг  шяртиля, 

цч аддым габаьа эедиб дайанарды. Вуран адам астаъа гайыдыб йеня 

юз йерини тутандан сонра мийанчы сорушарды: 

-

 



Йолдаш, сяни ким апарды? 

-

 



Щясян. 

Яэяр  тапмыш  олсайды,  о  щямин  адамын  далына  миниб  мцяййян 

мясафяни эедиб гайытмалы иди. Сонра юзц онун йериня кечиб, ону ися 

юз йериня эюндярмяли иди. Щярэащ тапмазса, о вахт ону вуран адам 

онун  далына  миниб  мцяййян  мясафяни  эетмяли,  гайыдандан  сонра 

йеня щяр кяс юз йериндя галарды. Бу гайда иля ойун давам едярди» 

(14, 162).  

Халг арасында бу ойунун мцхтялиф вариантлары вардыр. Онлардан 

бири дя «Гурд ойуну»дур. Щямин ойунда дейяндя ки; 


 

374


- Йолдаш, сяни ким апарды? 

Ъаваб верярдиляр: 

-

 

Йолдаш, мяни гурд апарды. 



Сонра  гурдун  далынъа  эедярдиляр.  Йа  гурду  юлдцрцб,  онун 

гарнындан  оьурланан  адамлары  чыхардыб  эятиряр,  йа  да    апарыланы 

гурдла бирэя вариантларда алыб эятирярдиляр». 

Ойунун башга бир варианты да «Газдарым-газдарым» адланыр. 

Яввялки  вариантлардан  фяргли  олараг  бу  вариантда  ушаьа, 

тайфанын,  гябилянин  цзвцня  баш  веря  биляъяк  тящлцкя  щаггында 

мялумат  вермякдир.  Илк  бахышда  ушаг  ойуну  тяяссцраты  баьышлайан 

бу ойунларда яслиндя тайфа вя улус ичярисиндя бирдян-биря йоха чыхан, 

кимся  тяряфиндян  эялиб  оьурланан,  сонра  ися  елин  иэидляри  тяряфиндян 

гайтарылыб  эятирилмядян  сющбят  эедир.  Цчцнъц  вариантда  биринъи  вя 

икинъи  олдуьундан  даща  ачыг  шякилдя  хябярдарлыг  едилир.  Ойун  ися 

мараглы бир структурда гурулур:  

«Бир няфяр (Ана) беш гызы 10-20 метр мясафядя дцзцб эери гачыр 

вя ойун башлайыр. О, гызлара мцраъият едир вя ойун диалог цзяриндя 

гурулур: 

-

 



Газдарым, газдарым! 

-

 



Бялии! 

-

 



Эялиин! 

-

 



Нейчин? 

-

 



Ахшам дцшцр!.. 

-

 



Ноларр? 

-

 



Гуртдар сизи йейяр, 

Бабам мяни дюйяр... 

Гызлар  гачар,  дала  галан  гызы  гурд  тутар,  Ана  гызлары  лянятляйиб 

гурдун  далынъа  эедяр.  Гурду  тапыб  гызы  онун  ялиндян  алыб  кяндя 

гайыдарды» (18, 21). Бязи  вариантларда  гызы  онун  гарнындан  чыхардарды. 

Ещтимал  ки,  гызын  гурдун  гарнындан  чыхарылмасы  ясасында  мцхтялиф 

вариантлар йаранмыш, щятта «Шянэцлцм, Шцнэцлцм» ейни кюкя малик ойун 

мотиви ясасында импровизя едилмишдир.  

Тядгигатчы  Е.Язизов  мянбяляря  истинад  едяряк  «Гурд 

ойуну»нун  гядим  кюклярини  шярщ  едир  вя  доьру  олараг  ону  яски 

тясяввцрлярля  баьлайыр.  Ойун  дцшцнъяси  цчцн  яняняви  олан  бу  кими 

хцсусиййятляр янянявидир. 

Щятта еля ойунлар вардыр ки, онларын юзляриня мяхсус тарихи кюкц 

унудулмуш,  бу  эцн  бизя  ушаг  ойуну  кими  эялиб  чатмышдыр.  Лакин 



 

375


диггятли  мцшащидя  вя  мянбяляр  онларын  даща  дярин  гатларда 

кюкляринин  мювъуд  олдуьуну  эюстярир.  Беля  ойунлардан  бири  дя 

«Бянювшя-Бянювшя»дир.      

Ойунда иштирак едянляр ики дястяйя бюлцнцб он аддым мясафядя 

цзбяцз дайаныр. Щяр дястядя олан бир-биринин ялиндян мющкям тутуб 

сырайа  дцзцлцрляр.  Дястялярдян  бири  ойуна  башлайыр.  Бир  няфяр  о  бири 

дястяйя мцраъият едяряк дейир: 

- Бянювшя! 

Онлар ъаваб верирляр: 

-

 



Бяндя дцшя. 

-

 



Биздян сизя ким дцшя? 

-

 



Сиздян бизя Рзагулу дцшя. 

Бу  заман  Рзагулу  дястядян  араланараг  бир  гядяр  архайа 

чякиляр  вя  габагкыларын  яллярини  «гырмаг»  цчцн  сцрятля  йцйцряряк 

юзцнц  онларын  ялляри  цзяриня  атарды.  Чох  заман  ялляр  давам 

эятирмяйиб ачылдыгда, о адам зярбдян цзцгойлу йеря йыхыларды.  

Ялляри гыран адам, о бири дястядян бир няфяри юзц иля дястяляриня 

«ясир»  апарарды.  Щярэащ  гыра  билмяся  иди,  о  заман  юзц  онларын 

дястяляриндя  ясир  галарды.  Беля  ки,  бязян  хырда  бир  дястя  о  бири 

дястянин адамларыны бцтцнлцкля чякиб апарар вя ики дястя бирляшярди» 

(18, 26). 

Бу  ойун  илк  мярщялядя  йахын  яразидя  йашайан,  ейни  мяишят 

щяйатына малик, даща доьрусу ейни етник група мянсуб тайфаларын, 

гябибялярин,  лап  бялкя  дя  инсан  групларынын  бир-бириня  говушмасы 

дюврцнцн  мящсулу  олмушдур.  Заман  кечдикъя  ойунун  мцяййян 

тящрифляря  уьрамасына  бахмайараг  о,  юз  илкинлик  хцсусиййятини 

горуйуб  сахламышдыр.  Бу  эцн  кичик  бир  халг  ойунунун  архасында 

тарихимизин улу сирляринин эизляндийини эюрцрцк. 

Халг ойунлары архаик тясяввцрляр, адят вя янянялярля зянэиндир. 

Бу ойунларын бир гисминдя еркян дювр яъдад дцшцнъясинин мцхтялиф 

тясяввцр  вя  дцнйаэюрцшляри,  ритуал  вя  етигадлары  юзцнц  горуйуб 

сахлайа  билмишдир.  Дини  дцнйаэюрцш  вя  тядгигатларын  бир-бирини 

явязлямясиня  бахмайараг  халг  ойунларында  еркян  дцшцнъя 

мцщафизякарлыгла щифз едилмиш вя бу эцнцмцзя эялиб чыхмышдыр. 

Ъямиййятин  тякамцлц,  тяряггинин  бир  сыра  апарыъы  истигамятляри 

синифли  ъямиййятин  йараныб  формалашмасына  тясири  халг  ойунларында 

юзцнц якс етдирмишдир. 

Мяишят  щяйатына  ойун  моделинин  дахил  олмасы  естетик  дцшцнъя 

мянбяйи  иди.  Яввяла,  мяишятдя  йайылан  бу  ойунлар  инсанлар  цчцн 



 

376


асудя вахтларда зювг мянбяйи иди. Ойундакы тярбийяви, ящямиййятли 

фикирляр  ону  ойнайанларда  йцксяк  мяняви  дяйярляр  формалашдырырды. 

Чцнки  халг  ойунларында  инсан  тярбийяси  цчцн  ваъиб  мясяляляр 

габардылыр,  юн  плана  чякилир,  тянбяллик,  аъизлик,  йалтаглыг,  гяддарлыг, 

оьурлуг, йаланчылыг, цмумиликдя тцфейли щяйат тянгид олунур. 

Ойунлар  яски  дцнйанын  ян  эцълц  тярбийя  институту  иди.  Онлар 

инсанлары  йахшы  вя  пис,  хейир  вя  шяр,  уьур  вя  уьурсузлуг,  еляъя  дя 

диэяр  естетик  категорийаларла  гаршы-гаршыйа  гойурду.  Инсанлары 

дцшцнъяйя,  яйлянмяйя,  ъямиййятин  йарарлы  адамына  чеврилмяйя 

чаьырырды.  Ойун  тамашалары  ейни  заманда  адамлары  шяр  ямяллярдян, 

писликлярдян,  сойьунчулуг,  гарятчилик  вя    диэяр  гейри-яхлаги 

щярякятлярдян  горуйурду.  Инсанлары  сялигяйя,  интизама,  дцзлцйя 

алышдырырды. 

Беля  ойунлардан  бири  дя  «Ал  буну»  иди.  Бу  гядим  халг  ойуну 

Азярбайъанын районларында, Бакыятрафы кяндлярдя эениш йайылмышдыр. 

Ойунда хейли адам иштирак едир. Ойун цстц юртцлц зорханаларда, йай 

вахтларында  ися  ачыг  мейданчаларда  кечирилярди.  Ойуну  Щ.Сарабски 

беля  хатырлайыр: «Дястя  бир  йеря  ъямляшяр,  бир  «ана»  сечярди. 

«Ана»нын ямриля дястя йеря яйляшяр вя ойуна башларды. Адамлар сыра 

иля  дейил,  дювря  вуруб  отурмалы  идиляр,  ойуну  «ана»  башларды.  Бир 

ялини тярпядяряк ъярэядякилярдян бириня дейярди: 

-

 



Ал буну! 

-

 



Няди о? 

-

 



Бир кяляфдир сар эетсин. 

Щямин бу сюзц ойунчу бир ялини тярпядяряк тякрар юз йолдашына, 

о бири йолдашына сюйлярди, та ки, дювря эялиб «ана»йа чатарды. «Ана» 

сонра ики ялини тярпядиб дейярди: 

-

 

Ал буну. 



-

 

Няди о? 



-

 

Ики кяляфдир, сар эетсин.               



Ушаглар бу сюзц дя бир-бириня ютцрярди. Щаман гайда иля нювбя 

эялиб  йеня  «ана»йа  чатарды. «Ана»  бу  дяфя  ики  ялини  вя  бир  гычыны 

тярпядяряк тякрар едярди: 

-

 



Ал буну! 

-

 



Няди о? 

-

 



Цч кяляфдир сар эетсин. 

Йеня  дя  бу  гайда  иля  ойунчулар  кяляфи  бир-бириня  ютцрярди.  Бу 

дяфя ися щамы ики ялини вя бир гычыны тярпядярди. 

Йеня «ана» башларды: 



 

377


-

 

Ал буну! 



-

 

Няди о? 



-

 

Дюрд кяляфдир, сар эетсин. 



Иштирак  едянляр  щамысы  бунлары  тякрар  едиб,  ики  яли  вя  ики  гычыны 

тярпятмяйя башларды. Йеня «ана» сюзя башларды: 

-

 

Ал буну! 



-

 

Няди о? 



-

 

Беш кяляфдир, сар эетсин. 



Иштиракчылар бир-бириня бу сюзц ютцряряк эяряк ики ял, ики айаг вя 

бядянлярини тярпядяйдиляр. 

Ана: 

-

 



Ал буну! 

-

 



Няди о? 

-

 



Алты кяляфдир, сар эетсин. 

Бу дяфя ойунчулар бу сюзц ики ялини, ики айаьыны, бядянини, бир дя 

башыны тярпядяряк бир-бириня ютцрярдиляр. 

Ана: 


-

 

Ал буну! 



-

 

Няди о? 



-

 

Йедди кяляфдир сар эетсин. 



Щамы  отуруб  баш,  бядян,  гол-гычларыны  тярпядяряк,  йерляриндя 

тулланардылар.  Бунунла  эцлмяк  оларды.  Щяр  кяс  низамсызлыг  етсяйди, 

ону ъяримя едярдиляр (14, 156-157). 

Халг  арасында  бу  типли  ойунлар  чох  иди.  Онларын  бир  гисми 

эцндялик мяишят щяйаты чярчивясиндян кянара чыхмырды. Халгын асудя 

вахтыны  мяналы  кечирмяк  цчцн  йени-йени  ойунлар  йараныр  вя  онлар 

эениш  тамашачы  аудиторийасы  газанырдылар.  Щяр  бир  ойунда  инсанын 

мяишяти,  яхлаьы,  саьламлыьы  цчцн  зярури  олан  бир  ъящят,  идейанын 

тялгини цстцндя гурулурду. «Гундаг-гундаг» ойуну да бу ъящятдян 

диггят чякяндир. Ийирмийя гядяр адам дювря вуруб отурарды. Онлар 

бир-бириндян бир аршын мясафядя оларды. Ики чуханы вя йа бир йорьаны 

йумрулайыб  гуршагла  топ  кими  сярийярдиляр.  О  топ  «ана»нын  ялиндя 

оларды. Бир няфяр дя «ана»нын архасында айаг цстя дайанарды. «Ана» 

топу  эащ  саьа,  эащ  сола  тулларды.  Йанындакылар  тутуб  йолдашларына 

ютцрярдиляр.  Айаг  цстя  дуран,  бу  гундаьы  ойунчуларын  ялиндян 

алмаьа  чалышарды.  Онлар  ися  топу  тез  тутуб  йолдашларына  ютцрмяйя 

ъящд  едярдиляр.  Топ  кимин  ялиндя  тутулса  иди,  о  йерини  айагцстякиня 

вермяли иди» (14, 143-144). 



 

378


Халг  ойунларынын  бир  гисми  ъялдлик,  щазыръаваблыг,  мющкям 

щафизя  йаратмаг  мягсядиня  хидмят  едирди.  «Чумруг-чумруг»  

ойуну  буна  йахшы  нцмунядир. «Он-он  беш  няфяр  адам  дюврялямя 

отурарды.  Бирини  «ана»  сечярдиляр. «Ана»  бунларын  щярясиня  бир  ад 

гойарды.  Бу  адлар  беля  иди:  ъумруг,  йедийин  йумруг,  сянин  адын 

бцлбцл, йедийин гянд, сянин адын довшан, йедийин гарпыз, сянин адын 

гойун, йедийин саман. 

«Ана» хам, нашы иштиракчылардан бирисиня беля ад гойарды: сянин 

адын  ешшяк,  йедийин  арпа. «Ана» «чумруг-чумруг»  дейя  ялини  йеря 

сцртярди.  Бу  иши  иштиракчылар  да  тякрар  етмяли  иди. «Ана»  гяфлятян 

ушаглардан бириндян сорушарды: 

-

 



Сянин адын?! 

Сорушулан  дярщал  эяряк  дейяйди: - Довшан. «Ана»  ойунчулары 

чашдырмагдан ютрц бирдян цзцнц бир башгасына тутуб: 

-

 



Адын? 

О, дярщал эяряк адыны дейяйди. Лакин чашдыьындан йанлыш сюйляр 

вя  о  саат  ъяримя  олунарды. «Ана»  ъящд  едярди  ки,  бунлары  тез-тез 

чашдырсын,  ким  ки,  уста  иди,  фикри  «ана»да  оларды,  дцрцст  ъаваб 

верярди,  ким  ки,  коразещин  иди,  о  чашарды  вя  ону  ъяримя  едярдиляр» 

(14,132) 



«Беш,  он  беш»  ойунунда  да  ейни  ъящят  диггяти  ъялб  едир. 

Цмумиликдя  эютцрсяк  бу  ойунлар  адамларын  тякъя  физики  инкишафына 

дейил,  ейни  заманда  онларын  мяняви  инкишафында  аз  рол  ойнамырды. 

Ойунлар  инсан  дцшцнъясинин  саьлам  инкишафына  кюмяк  едир,  нитгин, 

дилин,  йаддашын,  эюрмянин  йахшылашмасына,  ящвали-рущиййянин,  иш 

габилиййятинин йцксялмясиня кюмяк едирди. 

Ейни заманда адамлара  доьручулуг, достлуг, вяфадарлыг кими 

дуйьулар  ашылар,  рийакарлыьын  зярярини  онлара  баша  саларды.  Инсанлары 

бир-бириня  йахынлашдыран,  мещрибанлашдыран  ойунларда  халгын 

вятянпярвярлийи,  йаделлиляря  гаршы  гязяби  дя  якс  олунарды.  Халг 

ойунлары бу кими дяйярли, ибрятамиз кейфиййятлярля яламятдар иди. 

Синифли ъямиййят формалашдыгъа идаряетмядя гаршыйа чыхан тязад 

вя  зиддиййятляр  халг  ойунларынын  ящатя  даирясиндян  кянарда 

галмамышдыр. Ойунлар юз дюврц призмасындан бцтцн бунлары юзцндя 

якс  етдирмиш,  онларын  кюкцнц,  сябябини,  арадан  галдырма  йолларыны 

юзцндя ачыглайа билмяся дя гаршы-гаршыйа дайанан анлашылмазлыглары 

якс етдиря билмишдир. Бцтцн бунлар халгын гисмян сонралар йаратдыьы 

иътимаи мязмунлу ойунларда якс олунмушдур. 



Иътимаи мязмунлу ойунлар. Бу тип ойунларын йаранма тарихи йени 

дейилдир.  Иътимаи  бярабярсизлийи,  синифляр  арасындакы  зиддиййятляри, 



 

379


феодал-патриархал  мцнасибятлярини  якс  етдирян  бу  ойунлар  щяля  орта 

ясрлярдян хейли яввял мювъуд иди. Онларын илк нцмуняляриндя кяскин 

иътимаи мязмун эюрмяк тябии ки, чятин иди. Бу ойунларын бюйцк гисми 

ясасян  айры-айры  зиддиййятляри,  тязадлары,  яксликляри  якс  етдирирди. 

Онларда  кяскин  тянгид,  ифшаедиъилик  яслиндя  ойун  дахилиндя  иди. Беля 

ки, айры-айры щяйат щадисяляри ойунлара кючцрцлцр, кяндлинин мязлум 

щяйаты,  аьанын  зоракылыьы,  дин  хадимляринин  рийакарлыьы,  гадынларын 

щцгугсузлуьу вя с. ойунларын мювзусуна чеврилирди.  

Иътимаи  мязмунлу  халг  ойунларынын  йаранма  вя  инкишафынын 

юзцня  мяхсус  мярщяляляри  олмушдур.  Беля  ки,  ойунлар  да  кичик, 

примитив  епизодлардан,  мцряккяб  схемляря  доьру  инкишаф  йолу 

кечмишдир. 

Юз  инкишафынын  биринъи  мярщялясиндя  бу  типли  ойунлар  анъаг 

ядалятсизлийи  якс  етдирирди.  Икинъи  мярщялядя  ядалятсизликдян  ял 

чякмяйя  чаьырыш  нотлары  ойунун  мяркязиндя  дайанырды.  Цчцнъц 

мярщялядя ися ядалятсиз щюкмдарын ямялиня эюря мяняви, йа да физики 

ъящятдян ъязаландырылмасы ойунда юн плана чякилирди. Тябии ки, ъяза 

юзц дя мцхтялиф иди. Ойунда о мяъази вя рямзи мяналары ифадя едирди. 

Иътимаи мязмунлу ойунларын биринъи типи даща язяли эюрцшлярдян 

башламыш  сон  дюврляря  гядярки  заман  щцдудуну  ящатя  едир. 

Мясялян, «Арвады  кяндхуда  апарды»  бу  ъящятдян  мараглыдыр. 

Ойунун мятни белядир: «Бюйцк бир мейданда щамы тонгал галайыб 

шянлянир.  Ойундан  эюрцнцр  ки,  Новруз  мярасимидир.  Щамы  йейир, 

ичир, яйлянир. Солтансялимля Эцлъамал да тязя бяйля эялиндир. Онлар да 

оъаг  башында  яйляшибляр.  Бирдян  кяндхуда  мейдана  дахил  олур. 

Щамы  горхудан  даьылыб  эедир.  Кяндхуда  Солтансялими  сахлайыр. 

Дейир: 

-  Сянин  арвадын  цч  ил  мяним  щяйятимдя  иняклярими  саьмалыдыр. 



Онун атасынын мяним атама боръу варды. 

Солтансялим  ня  гядяр  ащ-вай  едир,  кяндхудайа  щеч  кясинин 

боръу  олмадыьыны  сюйляйирся,  кяндхуда  ял  чякмир.  Эялини  чякя-чякя 

мейдандан чыхардыр вя гапысында цч ил нюкяр сахлайыр» (23,21). 

Бурада  кяндхуданын  залымлыьы  якс  олунур,  она  щеч  бир  етираз 

едян тапылмыр, кяндхуда юз зцлмкарлыьында сярбястдир. Ня ямр ется, 

о да щяйата кечмялидир.  

Бу типли ойунлар халг арасында эениш йайылмышдыр. Ойунларын икинъи 

мярщялясиндя онларын структур системиндя йени кейфиййят нязяря чарпыр. 

Яслиндя  бу,  халгын  психолоэийасы  вя  дцнйаэюрцшцндяки  дяйишикликлярля 

баьлы иди. Артыг халг залым щюкмдарлары вя аьалары зцлмдян ял чякмяйя 

чаьырыр, щагсызлыьа ютяри етираз нязяря чарпыр, бу етираз ачыг шякилдя ифадя 



 

380


едиля  билмир.  Ойунда  ядалятя  чаьырышла  етираз  чарпазлашыр. «Канкан 

ойуну»  буна  мисалдыр: «Бир  аьа  канкана цч  кящриз газдырыр.  Канкан 

кящризляри  газыб  гуртарыр,  эялир  ки,  ай  Новрузгулу  аьа,  бяс  кящризляр 

суйа дцшдц, муздуму вер, чыхыб эедим. 

Новрузгулу  аьа  дейир  ки,  пайызда  эялярсян  сяня  арпадан, 

ъаддан  верярям,  эедярсян.  Канкан  дейир  ки,  ай  аьа,  арпа,  ъад 

эяряйим дейил, муздуму вер. Канканла сюз чяпляшир. Новрузгулу ити 

ачыб  канканын  цстцня  гысгырыр.  Анъаг  ит  канканы  гапмыр.  Канкан 

ишляйяндя  итя  чюряк  атмышды.  Мираблар,  канканлар  йыьылыб 

Новрузгулуну  мязяммятляйир,  ядалятя  чаьырырлар.  Новрузгулу  аьа 

чарясиз галыб канканын муздуну верир».  

Бу типли ойунларда халг залымкарлыьы, зцлмкарлыьы писляйир, анъаг 

сон анда йеня онун мярщямятиня мющтаъ олдугларыны билдирирляр. 



Цчцнъц тип ойунларда ися хан вя щюкмдар йа ъидди, йа зарафатла 

тянгид  едилир,  бир  анлыг  да  олса  щакимиййятдян  узаглашдырылыр, 

ядалятсизлийиня эюря яслиндя ъязаландырылыр.   

Иътимаи мязмунлу ойунларын цчцнъц мярщяляси «Ябдцррящман 

вя  вязир», «Хан-Вязир», «Хан-хан»  вя  с.  типли  силсиля  ойунларла 

сяъиййялянир. 

«Хан-хан»  ойунунун  Губа-Дярбянд  зонасында  йайылмыш  беля 

варианты вардыр: Он няфяр бир йеря йыьышыр, беш пцшк атырлар: хан, вязир, 

ъяллад, оьру, шикайятчи. 

Пцшкц  чякян  Хан  тахта  отурур.  Шикайятчиляри  гябул  едир. 

Шикайятчилярдян  бири  онун  вилайятиндя  кяндхуда  тяряфиндян 

инъидилдийини  сюйляйир.  Башга  бириси  малынын  оьурландыьыны  дейир. 

Башга  бириси  ися  хялифядян  эилейлянир.  Хан  вязирля  мяслящятляшир. 

Шикайятляри  ядалятля  щялл  едир.  Кяндлини  инъидян  кяндхуданы  эятириб 

аьаъа  баьлайыр.  Мал  оьрусуну  эятириб  сол  ялини  кясир.  Ряиййяти 

инъидян хялифяни, йа оьлуну оьурладыб щцзуруна эятирмяйи ямр едир. 

«Бир  нечя  саатлыг  ханын»  ямрини  йериня  йетирмяйя  ян  иэид  оьланлар 

эедир.  Бцтцн  кянд,  вилайят  ханын  тяряфиня  кечир.  Дялиганлы  ъаванлар 

бязян  ян  варлы,  щюрмятли  газыны,  валини  тутуб,  йатаьындан  галдырыб 

мейдана эятирирляр. Хан онлары ядалят диванына чякир, ъяллад ямрляри 

йериня  йетирир» (23, 17). «Хан-хан»  ойуну  Азярбайъанда  о  гядяр 

мяшщур олмушдур ки, «бир саатлыг хялифянин» щюкмцндян ян щюрмятли 

адамлар ещтийат етмишляр. 

Бу  типли  ойунларда  халг  залымлыьы,  зцлмкарлыьы  писляйир,  онлары 

«ядалят диванына» чякирляр. 

Бир нечя саатлыьа олса да зцлмкарлара ибрят дярси верир, ряиййятля 

хош ряфтар етмясяляр тахт-таъларынын башларына учаъаьы билдирилир.   


 

381


«Хан-хан»  ойунунун  мцхтялиф  вариантларында  да  иътимаи 

мязмун эцълцдцр. Бцтцн вариантларда аьылсыз, ядалятсиз, зцлцмкарлар 

мцхтялиф шякилдя ъязаландырылыр. Ъязанын типляри мцхтялифдир. 

«Хан  вя  ъцтъц  Вяли»  ойунунда  Вялийя  зцлм  едян  хан 

тамашачынын  эюзц  гаршысында  ъцтъц  Вялийя  дейир  ки,  сяня  йери 

шумламаг  вя  якмяк  цчцн  юкцз  вермишям,  тохум  вермишям,  сян 

онларын явязиндя мяня боръунун йцздя бирини дя вермямисян. Инди о 

кичик  дахман  тювлям  олаъаг,  арвад-яйалын  да  гапымда  нюкярчилик 

елямялидир. Ъцтъц Вяли дейир: 

-

 



Ай хан, бяйям аллащдан горхмурсан? 

Хан дейир: 

-

 

Щеч кимдян горхмурам. 



Ъцтъц Вяли дейир: 

- Сяни аллаща тапшырырам. 

Ъцтъц  Вялинин  нимдаш  щясирини  эятириб  салырлар  ханын  гапысынын 

эиряъяйиня,  итини  дя  баьлайырлар  щяйятдяки  диряйиня.  Ойунун  икинъи 

щиссясиндя ойунчу эцля-эцля ъцтъц Вялини чаьырыб дейир: 

-  Айя  эял  итини  вя  щясирини  эютцр  апар,  арвад-ушаьыны  да  йыьышдыр 

евиня. Аллащ хана кярамятини эюстярди» (23, 122-123). 

Иътимаи  мязмунлу  ойунларын  цчцнъц  типи  щадисялярин  бир  гядяр 

ядалятли  йюня  истигамятлянмяси,  щагсызын  мцхтялиф  шякилдя 

ъязаландырылмасы эюрцшляри иля даща чох яламятдардыр. Ейни заманда 

бу  тип  нцмунялярдя  ойундан  тамашайа  кечидин  елементляри 

мцшащидя  едилмяйя  башлайыр  ки,  бу  да  милли  репертуарда  йени 

йарадыъылыг щадисясиндян хябяр верир.  

 


Yüklə 3,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   ...   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin