Азад нябийев



Yüklə 3,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə38/53
tarix14.01.2017
ölçüsü3,54 Mb.
#5544
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   53

Яйлянъя  тамашалары.  Мейдан  тамашалары  ичярисиндя  заман 

кечдикъя  яйлянъя  характерли  тамашалар  цстцнлцк  тяшкил  етмяйя 

башлады. Халгын мцхтялиф шянликляр вя мювсцм мярасимляринин цмуми 

ящвали-рущиййясиня уйьун тамашаларын йаранмасына мцщцм ещтийаъ 

вар  иди.  Асудя  вахтлары,  ишдян  сонракы  бош  саатлары  яйлянъяли,  хош, 

эцмращ кечирмяк халгын цмуми психолоэийасы иля сых баьлы иди. Ъыдыр 

тамашаларындакы  байрам  ящвали-рущиййяси,  халгын  демяк,  эцлмяк, 

яйлянмяк,  севинмяк  истяйи  иля  сых  баьлы  олдуьу  кими,  яйлянъя 

тамашаларында  асудя  вахтлары  шян,  мяналы  вя  мараглы  кечирмяк 

арзусу  иля  ялагядар  йаранмышдыр.  Кядяри  дя,  гями  дя  эцлцшля 

йцнэцлляшдирмяк  яняняси  бязян  чятин,  аьыр,  бязян  дя  фярящли  щяйат 

сцрян  халгын  ойун-тамаша  мядяниййятиндя  щямишя  апарыъы  мювге 

дашымыш, ян чятин анда халг эяляъяйя инамыны итирмямишдир. Яйлянъя 


 

399


тамашалары  да  бу  мцдриклик  идеалы  иля  баьлы  олуб  халгын  эцндялик 

мяишяти иля ялагядар йаранмышдыр. 

Яйлянъя  тамашаларында  эцлцш  юн  пландадыр.  Эцлцшцн  обйекти 

конкретдир,  тамашалар  эцлцш  доьуран  епизодларла  йанашы,  эцлцш 

йарадан  образларла  да  зянэиндир.  Беля  образлар  мейдан 

тамашаларында  косалар  вя  тялхяклярдир.  Яйлянъя  тамашалары  бязян 

дярин  иътимаи,  бязян  дя  яняняви  аиля,  мяишят  вя  эцндялик  давраныш 

гайдаларыны  ящатя  едян  эцлцшля  ъилаланыр.  Бу  эцлцшдян  сонра 

йорьунлуг азалыр, тамашачы динъялир, бахдыьы тааша она естетик зювг 

верир. Яъдадларымыз арасында щяля чох гядимдян яйлянъя тамашалары 

эениш йайылмыш вя бцтцн Азярбайъан яразисиндя кцтляви тамашалардан 

олмушдур.  Тябриздя,  Щямяданда,  Сярабда  эениш  йайылан  бу 

тамашалар  Азярбайъан  яразисинин  щяр  йериндя  бюйцк  шющрят 

тапмышдыр.  Бир  сыра  мязщякячиляр,  сим  пящляванлары,  кяндирбазлар 

Ъянуби Азярбайъандан эяляряк мараглы тамашалар эюстярярдиляр. 

Ачыг щавада кечирилян бу тамашалара айры-айры кяндлярин демяк 

олар  ки,  бцтцн  ящалиси  –гоъа,  ъаван,  ушаг,  эялин,  гыз  ъямляшяр  вя 

саатларла давам едян тамашалара бахардылар. 

Яйлянъя  тамашалары  ейни  заманда  Азярбайъанда  халг  театрыны 

йаранмасынын мцщцм мярщяляляриндян олмушдур. Онларын бизя эялиб 

чатан  бир  сыра  мараглы  нцмуняляри  ичярисиндя  Эюзбаьлыъа  тамашалары 

хцсуси  йер  тутур.  Мяншя  етибары  иля  сещкарлыгла  баьлы  олан  бу 

тамашалар илкинлик хцсусиййятлярини чох аз горуйуб сахлайа билмишдир. 

Гядим халглар ичярисиндя йайылмыш сещркарлыг Азярбайъан яразисиндя 

дя  эцълц  олмушдур.  Лакин  заман  кечдикъя    бу  яразидя  дя  о, 

зяифлямиш,  йерини  нисбятян  кичик  мязмунлу  мейдан  тамашаларына 

вермишдир. 

Эюзбаьлыъа  тамашалары  драматик  цслубун  вя  йа  нювцн  жанры, 

тамаша  типи  кими  топланылма  вя  тядгигат  ишляриндян  ясасян  кянарда 

галмышдыр.  Гисмян  щаггында  бящс  олунаны  «Мусанын  ясасы»дыр (6, 

97-98). О, бязян эюзбаьлыъа, бязян дя сырф сещркарлыг тамашасы щесаб 

едилир.  Йахын  вя  Орта  Шяргдя  бир-бириндян  фяргли  вариантлары  вардыр. 

Орта  Асийа  халглары  ичярисиндя  хцсусян  юзбяк,  кабарда-балкар  вя 

газахларда  онун  бир-бириндян  о  гядяр  дя  сечилмяйян  вариантлары 

гейдя алынмышдыр. 

Шярг  халгларында  мцяййян  яфсаня,  рявайят  вя  ясатирляр  мяншя 

етибары  иля  сяма  китаблары  иля  баьлы  олсалар  да  онларын  илкин  гайнаглары 

ачыгламамыш,  бу  ися  поетик  формулун  еркян  дайаглары  барядя 

ачыгланмаларын арайа эялмясини лянэитмишдир. 


 

400


Бу  эюзбаьлыъа  тамашасы  Аллащын  тяклийи,  гцдряти  вя  бюйцк-

лцйцнцн  идракы  иля  йарадылан  вя  Муса  пейьямбярин  шяхсиндя  якс 

олунан  мюъцзялярдян  биридир.  Онун  тякмил  шярщи  «Гурани - 

Кярим»дя верилмиш, щямин гайнагдан да сцзцляряк мцхтялиф халглар 

вя  миллятляр  ичярисиндя  силсиля  вариантлар  йаратмышдыр.  Тамашанын 

Аллащын бюйцклцйц етигады онун халг ичярисиндя узун заман ярзиндя 

йашамасына яв милли репертуарларда якс олунмасына сябяб олмушдур. 

«Мусанын ясасы» вахты иля Я.Б.Щагвердийевин дя диггятини ъялб 

етмишдир. Бюйцк ядибимиз мейдан тамашасы барядя йазырды: «Мусаны 

сещрбаз  щесаб  едян  Мисир  фирону  юз  мямлякятиндя  йашайан 

сещрбазлары чаьыртдырыб ямр едир ки, Мусанын мюъцзяляриня инанан вя 

онун  ардынъа  эедян  ъамаатын  эюзцнц  ачмаг  цчцн  онлар  Мусанын 

ясасына  бянзяр  бир  шей  гайырсанлыр.  Сещрбазлар  да  тахтадан  яждаща 

гайырыр, онлары йаьлайыр вя тахта яждащалар йеримяйя башлайырлар. 

Бу заман Муса юз ясасыны ортайа атыр, яса яждащайа чевриляряк 

бцтцн  тахта  яждащалары  удур.  Сонра  Муса  яждащанын  гуйруьуну 

дартыр,  о  дярщал  ади  ясайа  чеврилир.  Лакин  тахта  яждащалар  артыг  йох 

олур» (1, 47). 

Театр  тарихчиси  М.Аллащвердийевя  эюря: «... Бу  мейдан  тамашасы 

Азярбайъанда  эениш  йайылмыш  вя  онун  мцяййян  йарадыъылыг  яняняляри 

олмушдур» (6, 98). Бу яняняляр ислам эюрцшляри иля баьлы даща да инкишаф 

етмиш, онлар халг арасында дярин психоложи тясиря малик бир тамаша кими 

йайылмышдыр.  Бу  тамаша  сцжети  бир  сыра  мцщцм  дини  ясярлярдя,  еляъя  дя 

классиклярин  йарадыъылыьында  якс  олмушдур.  Бунун  Фирдовси 

«Шащнамя»синдян тутмуш, Низами вя Няваи «Хямся»ляриндя юзцня йер 

тапмасы  Бюйцк  Аллащын  адына  ещтирам  вя  мящяббятля  йанашы,  ейни 

заманда чох гядим дюврлярдян халг арасында сещркарлыг тамашаларынын 

кцтлявилийи 

иля 

баьлы 


олмушдур. 

Мясялян, 

Низаминин 

«Искяндярнамя»синдя  яфсунчу  гыз  вя  сещркар  Белинасла  баьлы  сцжет  юз 

кюкц етибариля яски сещркарлыг эюрцшляри иля ялагядардыр.  

Сещкарлыьын  бу  эцн  милли  йаддашдан  силиниб  эетдийини,  онун  бир 

йарадыъылыг яняняси кими халг арасында сырадан чыхдыьыны да сюйлямяк 

олмаз.  Садяъя  олараг  сещркарлыг  вя  сещрбазлыг  бир  гядяр  сянэимиш, 

мцхтялиф йарадыъылыг яняняляри ону арха плана кечирмишдир. 

Ъямиййятин  мцхтялиф  зцмряляри,  груплары  арасында  щяля  дя 

сещкарлыг  давам  едян  вя  йашайан  янянялярдян  олараг  давам  едиб 

формалашмагдадыр.  Мясялян,  Гонагкяндин  (Губа  бюлэяси)  Дивляр 

гясринин  ятяйиндя  Аман  евляри  адлы  обада  эюстярилян  эюзбаьлыъа 

тамашасы буну бир даща тясдиг етмякдядир. 



 

401


«Од  баба  онун  кешийини  чякмяйи  щяр  ахшам  бир  гыза  тапшырыр. 

Бир  эцн  Шащу  адлы  эюзял  бир  гыз  кешикдя  дураркян  Од    баба  эялиб 

дейир ки, ей эюзял Шащу, сянин бу эюзяллийин гаршысында аз галырам ки, 

мящв олуб эедям. 

Шащу ися дейир: 

-Яэяр Од баба истяйирся мян юз ъанымы она фяда едярям. 

Лакин Од баба разы олмур: 

-Йох,  эюзял  Шащу,  мян  инсанларын  щяйатыны  ялиндян  алмырам, 

онлара щяйат верирям, бир дя о ола ки, юз севдийим ъаныны мяня фяда 

елясин. Еля истяйирям башыны гойуб мышылты иля йатасан, мян дя  сянин 

эюзял ъамалына тамаша едям. 

Шащу  башыны  гойуб  йатыр.  Од  баба  она  йухуда  сещркарлыг  бяхш 

еляйир. Бир эцн дейирляр азьын бир щюкмдар юлкяйя щуъум едиб бцтцн 

атяшэащлары даьыдыр. Гонагкянд атяшэащына да истилащчылар дахил олуб 

ону виран гоймаг истяйяндя эюзял Шащу атяшэаща эялиб аьзындан од 

пцскцрцр,  дцшмяни  йандырыб-йахыр.  Падшащ  аман  истяйир,  бцтцн 

мцдрик  гоъалары  йыьыр  ки,  Шащунун  ялиндян  ону  алсынлар.  Амма  щеч 

кяс  бир  ялаъ  ейляйя  билмир.  Цч  эцн  Шащу  яждаща  ъилдиндя  дцшмянляр 

цзяриня од пцскцрцр. Дюрдцнъц эцн гоъа пейда олур, падшаща дейир 

ки,  яэяр  сян  о  гызы  юлдцрмяйиб  мяня  вермяйи  вяд  етсян,  мян  онун 

ялиндян сизи хилас едярям. Падшащ разы олур. Гоъа атяшэаща эялир, сещри 

сындырыр, Шащу яъдаща ъилдиндян чыхыр. Падшащ сюзцнцн цстцндя дурур. 

Гызы гоъайа вериб атяшэаща да тохунмадан юлкяни тярк едир. Гоъа ися 

ъаван ъилдиня дцшцб, гызла евлянир. Щямин атяшэащ инди щяля дя «Дивляр 

гясри» ады иля йашамагдадыр»  (2, 40). 

Сцжет  Низами  Эянъявинин  «Искяндярнамя»синдяки  яфсунчу  гыз 

вя  Белинасла  да  сяслянир.  Бу  ися  щяля  гядимлярдя  эюзбаьлыъалыьын, 

сещрбазлыьын  мейдан  тамашалары  ичярисиндя  хцсуси  йер  тутдуьуну 

эюстярир. 

Мцасир мярщялядя сещркарлыьын йерини эюзбаьлыъалыг тутмушдур. 

Эюзбаьлыъалыьын  юзцндя  ися  сещрбазлыьын  бир  сыра  елементляри, 

цнсцрляри йашамагдадыр. Эюзбаьлыъа тамашаларынын ян йахшы ифачылары 

сирклярдя  галмышдыр.  Сирклярдя  эюстярилян  бир  сыра  тамашалар  юз 

мяншяйи  иля  сещркарлыгла  баьлыдыр.  Бязи  ифачыларын  репертуарында 

сещрбазлыьа даща чох йахынлашан тамашалара да тясадцф едилир. 

XIX  ясрин  сонларындан  бу  тамашалара  мараг  артмышдыр.  Айры-

айры  сещрбазлар  кяндбякянд  эязиб  тамашалар  дцзялдярди.  Адамлар 

бюйцк  бир  мейдана  топлашыб  дювря  вуруб  отурарды.  Мейданын 

ортасында  ися  сещрбаз  тамашалары  эюстярилярди.  Сещрбазын  эюзцнц 

дясмалла  баьлайар,  мцяййян  бир  яшйаны  –яксяр  щалларда  йайлыг 



 

402


оларды,  дювря  вуруб  отуранларын  бири  эизлядярди.  Сещрбаз  эюзцбаьлы 

эялиб  щямин  адамын  саь  вя  йа  сол  ъибиндян  йайлыьы  чыхардарды.  Вя 

йахуд  сещрбазлар  илляриндя,  кюшкцлляриндя  илан  эяздирярдиляр.  Онлар 

бу  иланы  голларына  сарыйыб  йатырдар,  сонра  ися  ону  истядикляри  вахт 

йенидян ойнадардылар. 

Беля тамашаларда тамашачы гаршысында гейри-ади, мюъцзяли щадися 

эюстямяк  башлыъа  шярт  иди.  Сербазлар  бир-бирини  явяз  едян  мюъцзяляр 

эюстяриб халгы яйляндирярдиляр. Бу тамашалар бир нечя саат давам едир, 

чохлу тамашачыны ящатя едярди. 

Мюъцзялярин  бюйцк  бир  гисми  сюзцн  эцъц  иля  щяйата  кечирилярди. 

Онларын репертуарында чохлу маэик мятнляр варды. Бу мятнляр охшар 

сюз  вя  сяс  комплексляриндян  ибарят  олуб  фцсцнкар  бир  ритм, 

аллетерасийа  йарадарды.  Сещр  гурулан  вя  сещр  ачылан  заман  сюзцн 

баш,  орта  вя  ахыр  щярфи-сюздяки  ъинэилтили  сяс  ясас  эютцрцляр,  щямин 

сясин  тякрары  йолу  иля  психикайа  тясир  эюстярян,  нцфуз  едян  бир  ритм 

йаранарды.  Сещрбазын 3 вя  йа 7 кюмякчиси  оларды.  Онлар  мейданда 

дювря вурар, мейданын ортасында сещр гурардылар. Сещрбазлар аь вя 

йа  гара  дашлардан,  ат  вя  ит  кялляляриндян,  мцхтялиф  щейван 

сцмцкляриндян, дямир, мис вя эцмцш пуллардан вя с. истифадя едярди-

ляр. 


Сещрбазлар  тамаша  вахты  киминся  гиймятли  яшйасыны,  малыны 

оьурлайан оьруну тапар, кор олмуш ушаглары саьалдар, мцхтялиф бяд 

яфсунлары ачардылар.  

Сещрбазлар  кор  ушаьын  эюзцнц  ачмаг  цчцн  онун  психикасына 

ашаьыдакы сяс вя сюз комплекси васитясиля тясир едярдиляр: 

Из эялди 

Из гач... 

Гыз эялди, 

Гыз гач 

Сол эюзцвц 

Ач... 

Саь эюзцвц 



Ач... 

Эюзцвцн гарасын, 

Цзцвцн парасын... 

Ал гач,                            Эюзцнц ач! 

Ал гач,                            Из эялди, гач, 

Гач, гач!                          Эюз эялди, гач!... 

Ач, ач...                           Саь эюзцнц ач, 


 

403


Изини ач,                         Сол эюзцнц ач!...(6, 101) 

Йахуд  сещрбазлар  киминся  яшйасыны  оьурламыш  оьруну  тапмаг 

цчцн  мейданы  эязяр,  охуйа-охуйа  адамларын  йанындан  кечяр, 

гулаьы гызаран бир нечя няфяри мейдана чякяр вя охуйардылар: 

Ал малы, 

Мейвалы, 

Вур малы, 

Вер малы, 

Сафалы,  

Ал малы...(6, 101) 

Оьру яли титряйя-тиряйя оьурладыьы яшйалары чыхарыб верярди.  

XIX  ясрин  икинъи  йарысындан  сещрбазлар  вя  эюзбаьлаъылар 

кимйаны  мцяййян  наилиййятляриндян  дя  истифадяйя  мейл  эюстярмяйя 

башладылар  ки,  бу  сещрбазлыгда  кимйаэярлийин  юн  плана  кечмясиня 

сябяб олду. 

Кяндирбаз тамашалары.  Мейдан тамашалары ичярисиндя кяндирбаз 

тамашалары  да  эениш  йайылмышдыр.  Бу  тамашалар  ясасян  пайызда 

мящсул  мювсцмц  баша  чатдыгдан  сонра  башлайар,  та  йени  ямяк 

мювсцмцня  гядям  давам  едярди.  Йай  айларында  мцхтялиф 

мярасимлярдя дя эюстярилярди.  

Азярбайъанда  кяндирбаз  тамашаларынын  ян  мащир  ифачылары 

Даьыстандан,  Табасарандан  вя  Тябриздян  эялмиш  кяндирбазлар 

щесаб  едилярди.  Йерли  кяндирбазлар  да  чох  иди.  Онлар  хцсуси 

мейданча  дцзялтдикдян  сонра  тамашалар  эюстярярдиляр.  Тамашада 

ясасян  алты  няфяр  иштирак  едярди:  кяндирбаз,  онун  тялхяйи,  зурначы, 

балабанчы,  наьарачы  вя  эюзятчи.  Мейданчаны  щамы  бирликдя 

дцзялдярди. Кяндирбаз тамашалары иля баьлы мялуматлара яски чин вя 

яряб  мянбяляриндя  тясадцф  олунур.  Онларын  мцстягил  мейдан 

тамашасы  кими  формалашмасы  ися  щяля  орта  ясрлярдян  хейли  яввяля 

тясадцф едирди. 

Щ.Сарабски  кяндирбаз  тамашаларындан  бящс  едяркян  йазырды: 

«Онлар  (кяндирбаз  дястясинин  цзвляри-А.Н.)  ики  мющкям  шалбаны  бир-

бириня  чатыб  йеря  маили  сурятдя  басдырдыгдан  сонра  икисини  дя  еляъя 

10-15 метр мясафядя йеря санъардылар. Сонра шалбанларын йухарыдакы 

щачаларына  кяндир  баьлайыб  бириндян  о  бириня  узадардылар.  Тарым 

чякяндян сонра кяндири мющкямъя баьлайардылар. 

Бир эянъ ялиня узун, шцйцл бир аьаъ-мцвазинят аьаъы (лянэяр) алараг 

ип цстя галхар, зурнанын чалдыьы щаванын ритми иля кяндирин цстцндя рягс 

едярди.  Кяндир  цстя  ойнанан  рягсляр  гайтаьы,  тякчалма  вя  саирядир. 

Бунларын  ащянэи  алтында  ойнайана  вя  атылыб  дцшяня  рустамбаз    вя  йа 

кяндирбаз  дейярдиляр.  Онун  тялхяйи  дя  оларды.  О,  чуханы  тярсиня  эейиб 


 

404


бойнундан вя голларындан зынгыров асар, цзцня дяридян  бир цзлцк тахыб 

ашаьыда  ойун  чыхардар  вя  йамсылмагла  пул  йыьарды.  Тялхяк  щярдян 

йухарыйа хитабян: 

Ъан гардаш! 

Щцняр кимин цчцндцр? 

Щцняр сянин цчцндцр. 

Яэяр сян ип цстцндя бир гайтаьы ойнасан, бу йыьылан аьалар бизя 

ъиб хярълийи верярляр. Уста, балабаны кюк ейля!» (3, 155). 

Кяндирбаз 

тамашалары 

дцзялдилян 

гурьулар 

дяфялярля 

йохланылдыгдан сонра тамаша башларды. Алты няфярин щяр бири кяндири 

бир  нечя  дяфя  йохламалы  иди.  Бошалан,  йеллянян  йерляр  олдугда 

бяркидилир, бир нюв кяндирбазын «там тящлцкясизлийи» тямин едилдикдян 

сонра о, кяндир цстцня чыхырды. 

Кяндирбазын  тамашалары  ъамаатын  тез-тез  алгышлары  иля 

гаршыланарды. О, кяндир цстцндя рягс едяр, ойнайар, мцхтялиф бядян 

щярякятляри, мимикалар эюстярярди. Ялиндяки лянэярин эащ бир, эащ да 

диэяр  уъуну  йеря  тохундурмагла  юзц  мцвазинятини  сахларды. 

Кяндирбазын  рягсляри,  ойунлары  гара  зурнанын  ритминдян  кянара 

чыхмазды.  Зурначы  иля  кяндирбаз  даим  бир-бирини  изляр,  онларын 

ялагясиндя 

рабитясизлик 

олмазды. 

Щ.Сарабски 

кяндирбаз 

тамашаларынын бцтцн гурулушунун тясвирини беля вермишдир: 

«Балабанчы  зурнайа  чох  вахт  зцй  тутарды.  Анъаг  кяндирбазын 

мцяййян  ойунлары  заманы  зурнанын  сяси  алчалар,  балабанчынын 

ащястя,  щязин  сяси  йцксялярди.  Мусиги,  рянэярянэлийи  цмумиликдя 

кяндирбаз  тамашаларынын  репертуар  зянэинлийини  тямин  едяр,  она 

даща  чох  тамашачы  ъялб  едярди.  Бу  мусиги  зянэинлийини  бязян 

наьарачы тамамларды. 

Кяндирбазын  ъялд,  гывраг  ойунлары  бир  сыра  щалларда  наьара 

соласы  иля  мцшащидя  едилярди.  Цмумиликдя  ися  наьара  бцтцн  тамаша 

бойу ансамблын тяркибиндя бу вя йа диэяр ащянэя, ритмя уйьун чыхыш 

едярди. 

Кяндирбаз тамашаларынын ясас эцлцш доьуран образы тялхяк иди. 

Кяндирбазын  бцутцн  щярякятлярини  тялхяк  чох  диггятля  изляйир, 

онлара  уйьун  зарафатлар,  ойунлар  эюстярирди.  Диггят  йетирился 

кяндирбазла  тялхяйин  ойуну  нювбяли,  ялагяли  ойундур.  Кяндирбазын 

ойунларыны  яслиндя  тялхяк  тамамлайыр,  адамлары  эцлдцрцр,  даща 

яйлянъяли  епизодлар  эюстярмяк  цчцн  пул  йыьырды.  Тамашанын  бцтцн 

эялири  тялхяйин  баъарыьы,  мящаряти  иля  ялагядар  иди.  Кяндирбазын  щяр 

ойунундан  сона  тялхяк  бир  мащны  охуйар,  йалан,  ифтира  дейяр, 


 

405


ъамаат эцляр вя тялхяйя пул верярдиляр. Тялхяйин охудуьу мащнылар 

да яйлянъя характери дашыйарды, башы-айаьы олмаз, яйлянъяли рягслярля 

тамамланарды. 

Тялхяйин  тамашалары,  рягсляри,  охумалары  эцлцш  доьурар, 

тамашанын даща яйлянъяли кечмясиня мцяййян тясир эюстярярди. 

Тялхяк щярдян ибаряли сюзляр данышар, пис эюзлц, бядниййятли, бяд 

няфсли  адамлара  саташарды.  Тялхякдян  сорушанда  ки,  йорулмадын  бу 

гядяр  атылыб-дцшдцн?  Дейярди  ки,  эюз  сындырырам.  Аьам  кяндир 

цстцндядир, пис  эюзляря  ох  олсун,  дейирям  баш  гатым,  аьама    нязяр 

дяймясин.  Пулдан-парадан  версян,  тязя  няьмя  дейярям  ки,  щеч 

дядян-бабан ешитмямиш олсун» (3, 126). 

Тялхяйя  пул  верярдиляр.  О  йенидян  кяндир  цстцндя  гызышар, 

хясисляри,  аравуранлары,  щиз  адамлары,  юврятя-яйаля    чюряк 

вермяйянляри, няфсигаралары яля саларды. Кяндирбазын беля охумалары 

да вар иди: 

Алдын дулу, 

Йыьдын пулу, 

Ай щийлябаз, 

Мяхмяряк! 

Бойуна 


Аршын эяряк! 

Йахуд: 


Яли, Вяли, 

Пуллары галагладын 

Пирвялини 

«Гарным аъды» 

Даьладын, 

Дейиб гапыларда 

Шаман гапсын, 

Заран-заран 

Шуман гапсын 

Аьладын! 

Баьладын! 

Олдун еля 

Сандыг цстя 

Бир зяли. 

Ъанын йансын, 

Мирзяли!... (6, 104) 

Тялхяк  олдугъа  мейдана  эцлцшмя  дцшяр,  тамаша  узанар, 

тялхяйин тязя мащнылары мейдана йайыларды. 

Мейдан  тамашаларында  эюзятчинин  дя  ямяйи  аз  дейилдир.  О, 

бцтцн  тамаша  бойу  щярякятдя  оларды.  Эюзятчи  мейданчадакылары-

чаьычылара,  кяндирбазлара,  тялхяйя  лазым  олан  щяр  щансы  бир  шейи 

вахтында  йетирян,  онларын  тялябиня  ямял  едян  шяхсдир.  О,  ейни 

заманда тез-тез кяндирин бошалыб-бошалмадыьыны йохлайар, тящлцкяли 

анда кяндирбазы тутмаг цчцн мейданчаны дювря вурар, тамашачылары 



 

406


мейданчанын  мцяййян  щяддиндя  сахлайар,  тялхяйин  мцкафатланды-

рылмасы цчцн ъамаата дил-аьыз еляйярди (6, 104). 

Кяндирбаз тамашалары, бу эцн дя Азярбайъанда эениш йайылмыш 

мейдан  тамашаларындандыр.  Ясасян  Новруз  байрамы  эцнляриндя  вя 

диэяр мярасим шянликляриндя мящсул байрамларында вя с. эюстярилярди. 

Яввялляр олдуьу кими, инди дя бу тамашаларын тамашачысы чохдур. 

Азярбайъанда  эениш  йайылмыш  мейдан  тамашаларындан  бири  дя 

«Сим пялваны»дыр. 

«Сим  пялваны»  мяншя  етибары  иля  кяндирбаз  тамашалары 

типиндяндир.  Онлар  да  ачыг  щавада  дцзялдилмиш  хцсуси 

мейданчаларда 

кечирилир. 

Тамашанын 

эюстярилмяси 

цчцн 


кяндирбазларын  дцзялтдийи  пайалар  кими  бурада  да  пайалар  вя 

дирякляр  басдырылыр,  кяндир  йериня  ися  мющкям,  гырылмайан  мяфтил – 

сим  баьланыр. Бязян онлар бир-бириня паралел узанар, арасы тяхминян 

8-10 см аралы гоша мяфтиллярдян ибарят олур. Бир сыра щалларда ися тяк 

бир  сим  (мяфтил)  олур. «Сим  пящляваны»  тамашаларында  да  зурначы, 

балабанчы, наьарачы вя тялхяк иштирак едир. Бурада эюзятчиляр 2, бязян 

дя 3 олур. 

Сим  пящляванлары  сим  цстцндя  ойнамагдан,  рягсдян  даща  чох 



акробатик  щярякятляр  эюстярирляр.  Онлар  сим  цстцндя  бармагларынын 

уъунда, ял цстцндя эязир, чевик щярякятляр едир. Даш галдырыр, дишляриндя 

даш атыб тутурлар.  Сим  пящляванлары  бир сыра  щалларда акробатик  гызлары 

да сим цстцндя ойнадырлар. 

Эялмя  Сим  пящляванлары  юзляри  иля  беля  акробатик  гызлар  эятиряр, 

онларын  сим  цстцндя  щярякят  вя  рягсини  нцмайиш  етдирярдиляр.  Сим 

цстцндя  гызларын  рягси  нисбятян  аз  эюзя  дяйярди.  Кяндирбаз 

тамашаларында  олдуьу  кими,  зурначы  дястяси  бурада  да  сим 

пящляванларынын  щярякятляриня  уйьун  мусиги  чалардылар.  Лакин  бу 

тамашаларда  чыльын  рягсляря,  мусигиляря  аз  тясадцф  едилярди.  Зурна-

балабан даим ащястя сясляняр, сим пящляваны да щямишя мусиги сядалары 

алтында  шцъаятлярини  эюстярярди.  Сон  вахтларда  «Сим  пялваны» 

тамашаларында бязян ашыгларын да иштиракы эюзя дяйир. Онлар йалныз саз 

чалар, тялхяк ися охуйарды. 

Бу  тамашаларда  охунан  няьмяляр  кяндирбаз  тамашалары  няь-

мяляриндян сечилирди. Мясялян, пящляван сим цстцндя ойнайанда ашыг 

вя йа башга ифачы ащястя саз чалар, тялхяк ися бямдян охуйарды: 

Базарда цзцм,  

Мяляк салманы, 

Мяляк салманы 

Бир ала эюзцм 

Нимчяйя дцзцм, 

Мяляк салманы. 


 

407


Мяляк салманы 

Гуйруьунда бит вар. 

Ал суйун ичяк, 

Мяляк салманы 

Саллама бирчяк 

Тяндирдя кцт вар 

Мяляк салманы. 

Мяляк салманы.  (14, 127) 

Базарда ит вар,  

 

Бязян «Кос коса» тамашаларында охунан бу мащнынын щяр дяфя 



«Мяляк  салманы»  мисрасындан  сонра  тялхяйя  пул  атардылар.  Тялхяк 

пул  атмайандан  кцсярди,  эедиб  мейданын  ортасында  отурарды, 

йериндян  тярпянмязди.  Еля  ки,  пул  атдылар,  йенидян  кефи  дурулар  вя 

мащнынын  сонракы  щиссясини  охуйарды.  Тялхяйин  охудуьу  башга 

мащнылар  да  варды.  Бу  мащнылар  ичярисиндя  «Тунгай  Мялик»  да 

мараг доьурарды: 

Саламмялейк,  

Гылынъ вурар 

Тунгай Мялик! 

Тунгай Мялик! 

Чюряк йапар 

Галхан тутар 

Т унгай Мялик 

Тунгай Мялик! 

Атын чапар,  

Йадлар басар 

Бярядя йатар 

Тунгай Мялик! 

Тунгай Мялик! 

Кафирляря 

Дцзляр эязяр 

Сирр веряни 

Тунгай Мялик! 

Тапыб асар 

Башлар язяр 

Тунгай Мялик! 

Тунгай Мялик! 

Тунгай Мялик!..(3, 154) 

Хаганлыг  дцшцнъяси  иля  баьлы  яски  халг  мащнысы  мятнинин 

тамашайа  дахил  олмасы  тамашанын  юзцнцн  дя  узаг  йцзилликляр 

архасындан сораг вердийини эюстярир. 

«Сим  пящляваны»нда  тяшкилатчы  олан  ики  эюзятчи  кяндирбаз 

тамашасында олдуьу кими, бурада да мейданчайа, симлярин бошалыб-

бошалмамасына  нязарят  едир,  йердяки  дашлары  галдырыб  верир 

пящливана.  Эюзятчилярдян  ясасян  бири  ялиндя  лянэяр  пящляванын  сим 

цстцндя щярякятини изляйяр, тящлцкя йарандыгда лянэяри она вермяйя 

щазыр вязиййятдя сахлайыр (6, 105). 

Сим  пящляваны  тамашалары  юзцнямяхсус  фярди  хцсусиййятляря 

маликдир.  Онларын  Азярбайъанын  чох  эениш  яразисиндя  йайылдыьы 

шяксиздир.  Бир  сыра  щалларда  мцхтялиф  реэионлардан  эялмя  сим 

пящляванларындан  сонра  йерлярдя  тяглидчи  пящляванлар  йаранар, 

заман  кечдиэъя  онларын  репертуары  да  сим  пящляваны  тамашалары 

сявиййясиня йцксялярди. Беля тамаша эюстярян дястяляр дя кяндбякянд 


 

408


эязиб сим цстцндя ойнар, дяф чалар вя мцхтялиф яйлянъяляр, мцяййян 

акробатик щярякятляр эюстярярдиляр. 



Yüklə 3,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin