AZƏrba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 5,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Azərbaycan SSR-in müdafiəsi tədbirləri. 1920-ci il iyulun 26-da Moskvaya gələn Azərbaycan SSR-in xalq xarici iĢlər komissarı M.D.Hüseynovu Azərbaycan SSR-in daimi nümayəndəsi B.A.ġahtaxtınski ilə birlikdə V.Ġ.Lenin və G.V.Çiçerin qəbul etdilər. Azərbaycan Respublikası hökumətinin səlahiyyətli nümayəndəsi B.A.ġahtaxtınskinin sovet Azərbaycanın vəziyyəti haqqında gətirdiyi materiallarla ətraflı tanıĢlıqdan sonra G.V.Çiçerin 1920-ci il avqustun 4-də RK(b)P MK Siyasi Bürosuna məktubla müraciət etdi. Məktubda "Bizim Qızıl ordu hissələrinin yerli komandirləri Azərbaycan hökuməti ilə əsla hesablaĢmırlar... və onların himayədarlığı altında sırf müstəmləkəç ilik siyasəti yeridilir" - yazan G.V.Çiçerin "müstəmləkəçiləri cilovlamaq məqsədi ilə" təcili tədbirlər görməkdən ötrü bu məsələni öyrənmək üçün xüsusi komis siya yaratmağ ı təklif etmiĢdi. 1920-c i il sentyabrın 20-də B.A.ġahta xt ınski b ilavasitə V.Ġ.Leninin adına Azərbaycan haqqında və bununla əlaqədar Qafqazda, Türkiyə və Ġranda vəziyyət barədə ətraflı məruzə təqdim etdi. B.A.ġahtaxtınski məru zədə yazırdı ki, "ilk vaxtlar Qızıl ordu özünü əla aparırd ı, indi isə mürtəce aparır". Çətinlikləri aradan qaldırmaq, sovet hakimiyyətini möhkəmləndirmək və yerlərdə milli siyasəti dəqiq aparmaq məqsədilə 1920-ci ilin oktyabrında RK(b)P MK "Cənub partiya təĢkilatlarına məktub" göndərdi. Burjuaziyanın mülkiyyətindən məhrum olunmasında bir sıra cənub Ģəhərlərinin, o cümlədən Bakının partiya və sovet orqanlarının lənglik və qətiyyətsizlik göstərdiyini qeyd edən RK(b)P MK
eyni zamanda bildirirdi ki, "bu iĢin həyata keçirilməsində maksiumu m mütəĢəkkilliyə və ma ksimu m qayda-qanuna əməl olun ma lıdır". Məktubda deyilirdi: "Mərkəzi Komitə təkid edir ki, əhalinin milli tərkibi qarıĢıq olan Ģəhərlərdə bu iĢ son dərəcə" ehtiyatlı həyata keçirilsin. ÇalıĢmaq lazımdır ki, müsəlman burjuaziyasını müsəlman fəh lələri, ermən i burjuaziyasını erməni fəh lələri mü lkiyyətdən məhru m etsinlər və s. BaĢqa sözlə, hər cür səy gös tərmək lazımd ır ki, bu iĢin sinfi mənası aydın olsun, milli cəhətlə kölgələnməsin və heç bir halda milli münaqiĢələrə və toqquĢmalara səbəb olmasın" 61 .
belə yol verilmiĢ antiazərbaycan hərəkətləri Azərbaycanda ilk sosialist dəyiĢikliklərinin həyata keçirilməsini xeyli çətinləĢdirdi. Bu çətinlikləri mürəkkəbləĢdirən bir də o idi ki, Antanta imperialistlərinin Azərbaycana qarĢı yenidən silahlı müdaxiləyə baĢlamaq cəhdləri ilə əlaqədar Azərbaycanın beynəlxalq və daxili vəziyyəti yenə də olduqca mürəkkəb id i. ġərq xalqları Fəaliyyət və Təbliğat ġurası Rəyasət Heyətinin 1920-ci il 17 sentyabr tarixli rəyində də göstərilirdi: "Aydındır ki, Ġngiltərə hökuməti ingilis-
45
Ġran qoĢunlarının, Ermənistanın, ola bilsin, həm də Gürcüstanın birləĢmiĢ qüvvələri ilə Azərbaycanı "bolĢevik əsarətindən azad etmək" adı altında sovet Azərbaycanına qarĢı zərbə hazırlayır" 62 .
tarixli nömrəsindəki etiraf maraq doğurur: "Ġlkin plan (Antantanın - məsul red.) Bakının iĢğalı üçün Gürcüstan və Ermənistandan istifadə etməkdən ibarət idi" 63 .
"sülhün mənafeyi Azərbaycanda və Ermənistanda sovet hakimiyyətinin devrilməsin i tələb ed ir". O, Gürcüstanın menĢevik höku mətinə silahlı yardım vəd etmiĢdi. RSFSR-in Ġran və Türkiyədəki fövqəladə və səlahiyyətli nümayəndəsi ġ.Z.Eliava 1920-ci il sentyabrın 18-də V.Ġ.Leninə, RK(b) P MK-ya, G.V.Çiçerinə teleqram göndərmiĢdi. Əsas müddəaları RK(b)P MK-nın Qafqaz bürosu və AK(b)P MK tərəfindən bəyənilmiĢ teleqramda deyilirdi ki, Ġngiltərə ən yaxın vaxtda sovet ölkəsinə qarĢı Qafqazdan ta Türküstana qədər yeni cəbhə təĢkil etmək istəyir. "Ġndiki anda Ġngiltərənin bütün diqqəti Anadoluya və onun Ġranla, Ermənistanla, sovet Azərbaycanı ilə qovuĢuğuna yönəlmiĢdir. Məqsəd Bakını tutmaq, bizi Qafqazdan ayırmaqdır... Azərbaycanda Antantanın, xəlifənin agentləri dolaĢır, qiyamlar ara vermir, Gü rcüstan və Vrangel Dağıstan əksinqilabını təchiz edir, qiya mlara təhrik edirlər" 64 . Antanta imperialistlərinin təhrikilə 1920-ci ilin payızında daĢnak Ermənistanı ilə kamalçı Türkiyə arasında müharibənin baĢlanması da Zaqafqaziyada vəziyyəti mürəkkəbləĢdirirdi. Qafqazda yaran mıĢ beynəlxalq və daxili vəziyyətlə əlaqədar RK(b)P M K 1920-c i il sentyabrın 20-21-də keçirilmiĢ plenumda "Qafqazda və ġərqdə" partiyanın siyasətini "qaydaya salmaq" barədə tapĢırıqla Ġ.V.Stalin i Qafqaza göndərmək haqqında qərar çıxardı" 65 . 1920-ci il oktyabrın 16-da Ġ.V.Stalin ġima li Qafqaza və Azərbaycana yola düĢdü 66 . ġimali Qafqaza gəldikdən bir həftə sonra, oktyabrın 26-da Ġ.V.Stalin Qafqazda vəziyyət barədə V.Ġ.Leninə teleqram göndərdi. Teleqramda Gürcüstan menĢevik hökumətinin Batumu Antantaya t əslim etməsinin və müdaxiləçilərin Bakıya yürüĢə baĢlamaq cəhdlərinin mü mkünlüyü güman olunurdu 67 . Teleqramda sovet Azərbaycanın müdafiəsinə dair tədbirlər görülməsinin zəruriliy indən də bəhs edilirdi. V.Ġ.Lenin 1920-ci il oktyabrın 29-da Ġ.V.Stalinin teleqramına cavabında yazırdı: "ġübhəsiz hesab edirəm ki, Gürcüstan Batumu yəqin ki gizlicə Antantaya verəcək və Antanta Bakının üzərinə gələcək. Qurudan və dənizdən Bakının ətrafın ı möhkəmlətmək ağır toplar gətirmək və sairə üçün təcili surətdə tədbirlər düĢünüb hazırlayın. Sizin qərarın ızı xəbər verin" 68 .
46
1920-ci il oktyabrın 30-da Ġ.V.Stalin Bakıya yola düĢdü və burada noyabrın 4-də AK(b)P M K Siyasi Bürosu, RK(b)P MK Qafqa z bürosu üzvlərinin iĢtirakı ilə Gürcüstanla danıĢıqlar və Ermənistanda vəziyyət haqqında məsələləri müzakirə etdi. Ermənistan, Azərbaycan və kamalçı Türkiyənin qarĢılıqlı münasibətləri məsələlərin in həllində Ġ.V.Stalin Rusiyanın mənafelərindən çıxıĢ edərək həmiĢə Ermənistanm mövqeyini müdafiə edirdi. O deyirdi: "Əgər bilmək istəyirlərsə ki, Zəngəzur və Naxçıvan kimə məxsus olmalıdır, onları Ermənistanın indiki hökumətinə vermək olmaz, sovet hökuməti olanda vermək o lar" 69 . Noyabrın 8-də AK(b)P MK-nın, RK(b)P MK Qafqaz bürosu və AK(b)P Bakı Komitəsinin üzvləri ilə birgə, Ġ.V.Stalinin iĢtirakı ilə plenumu keçirildi. Plenumda əsasən haqqında fikir ayırlığı olan məsələlər müzakirə edilmiĢdi. Məsələn, iri və xırda burjuaziyanın mülkiyyətdən məhru m olun ması məsələsində iki xətt nəzərə çarpırdı. "Sol" xəttin tərəfdarları iri və xırda burjuaziyanın mülkiyyətdən dərhal məhru m olun masını tələb edirdi, "sağ" xətt isə yerli milli xüsusiyyətlər nəzərə alın maqla xırda burjuaziya barəsində mülayim siyasət yeritməyi təklif edirdi. Plenumda kənddə aparılan "sərt siyasət" tənqid olundu. Mənzillərin müsadirəsi, azad ticarət haqqında məsələlər ətraf mda da mübahisələr getdi.
Ertəsi gün AK(b)P MK, AK(b)P Bakı Ko mitəsi, RK(b)P MK Qafqaz bürosu, Azərbaycan Ġnqilab Komitəsi, Bakı Ģəhər Ġcraiyyə Komitəsi, xalq ko missarları, rayon icraiyyə komitələri və rəyasət heyətləri üzvlərinin birləĢmiĢ iclası keçirildi. "Azərbaycanda yaxın dövrdə partiya və sovet iĢi haqqında" məruzə söyləyən Ġ.V.Stalin qeyd etdi ki, indi bu məsələni qaldırarkən, aĢağıdakı ümdə amilləri əsas götürmək lazımdır - birincisi: "Qafqazın baĢı üstünü qara buludlar almıĢdır. Antanta hərbi əməliyyatlar meydanını Qafqazın cənubuna keçirməyə çalıĢır... Ola bilsin, Azərbaycan öz azadlığın ı silahla müdafiə etmək faktı qarĢısında durur"; Ġkincisi - gözəl ifadələrə uyulması, iĢgüzarlığın olmamasıd ır; üçüncüsü isə - proletariatla kəndlilər arasında ittifaq ı möhkəmləndirmək üçün real surətdə çox az iĢ görülmüĢdür" 70 . Həmin iclasda sovet Azərbaycanının müstəqilliyi haqqında məsələ barədə Stalin açıq demiĢdi: "Mən Azərbaycanın müstəqilliyinə tərəfdar deyiləm. Kommunistlərin bir hissəsinin digərindən müstəqilliyi ola bilməz". O, tezisini belə əsaslandırırdı: "Sovet Rusiyası Bakının yanacağı olmadan keçinə bilməz. Sovet Rusiyasının köməyi, mütəĢəkkilliyi, ordusu və s. olmadan Azərbaycan da məhv olar. Burada tam ittifaq labüddür. Bütün dövlətlər ya sov et Rusiyasına, ya da Antantaya tay olmalıdırlar, üçüncü vəziyyət yoxdur. Zənnimcə, yoldaĢların hamısı - müsəlmanlar da, ruslar da bunu bilirlər. Bununla belə , burjuaziyanın agentləri dedi-qodu yayırlar ki, rus gəldi və Azərbaycanı uddu, onlar ziyalıları bizim əleyhimizə qaldırırlar" 71 .
47
Ziyalıları bu "silahdan" məhrum etmək üçün Stalin utanmadan, məsləhət görürdü ki, "biz deməliyik ki, Azərbaycan müstəqil ölkədir, xoĢ məramla Rusiya ilə ittifaqa girmiĢdir. Bu ittifaq olmadan Rusiya zəifləyər, Azərbaycan Antantanın hakimiyyəti altına düĢər. Zahiri müstəqillik bizim strateji siyasətimizin məsələsidir" 72 . Burada Ģərhə ehtiyac yoxdur! Stalinin 1920-c i ilin noyabrında Bakıda olarkən, məsul partiya və sovet iĢçilərinin fəallar yığıncağında çıxıĢında iĢtirakçıları narahat edən suallara verdiyi cavablar maraqlıdır. Ordu və donanmanın xüsusi Ģöbələri, habelə repressiyalar haqqında suallara cavabında o etiraf etmiĢdi ki, ordunun "Xüsusi Ģöbə"si Azərbaycanda öz səlahiyyətini almıĢdır, halbuki partiya təĢkilatları " xüsusi Ģöbə"dən yüksəkdə dayanmalıdır. "Xüsusi Ģöbələr, FK partiyadan qidalanırlar; onlar partiyaya yox, partiya onlara nəzarət edir". Stalin bildirmiĢdi ki, vəziyyəti yumĢaltmaq üçün "xüsusi Ģöbə"lərə yeni rəis təyin olunmuĢdur. Ġ.V.Stalin Azərbaycanda "Xüsusi Ģöbələrin və FK-nın yolverilməz ifratçılığ ı" haqqında V.Ġ.Leninə də yazmıĢ və bu barədə "ətraflı məlu matı Ģəxsən" çatdıracağını vəd etmiĢdi. Sovet Azərbaycanının vəziyyəti ilə maraqlanan V.Ġ.Lenin Qafqazda olan Ġ.V.Stalindən 1920-ci il noyabrın 13-də teleqramla yenidən soruĢmuĢdu: "Bakının ətrafını möhkəmləndirmək üçün tam ciddiyyətlə iĢ görülmü r?" 73 . Stalin in 1920-c i il noyabrın 16-da göndərdiyi cavab mə ktubunda deyilirdi: "Bakının fəal müdafiə yolu ilə təsadüflərdən qorunmasını təmin etmək üçün ən azı beĢ diviziya lazımdır. "ġübhəsiz, düĢmən elə ilk hücumdaca Yelizavetpolu (Gəncəni - məsul red.) tutacaq, bu isə ona on səkkizinci ildəkinə bənzər Azərbaycan burjua hökuməti yaratmağa və Bakının ələ keçirilməsini təmin etməyə imkan verəcək" 74 .
verə bilməyəcəyini deyir və ona məsləhət görürdü ki, ya dərhal konkret təklif irəli sürüb yubanmadan Siyasi Büroya bildirsin, ya da dəqiq surətdə öz səlahiyyətləri daxilində hərəkət etsin, yaxud bütünlükdə Qafqaz məsələsini həll etmək üçün Moskvaya qayıtmasını tezləĢdirsin. V.Ġ.Lenin bildirirdi ki, hər halda əlavə qüvvələrin hazırlan ması iĢini gücləndirmək və sürətləndirmək la zımd ır. V.Ġ.Lenin məktubun axırında Stalindən xah iĢ edirdi ki, məhz öz qərarının nədən ibarət olduğunu bildirsin 75 . Ġ.V.Stalin V.I.Leninə cavab göndərmiĢdi ki, o bu gecə Moskvaya yola düĢür
və Q. K. Orconikidzeyo tapĢırıq verilib ki, hazırlıq iĢi görsün və Moskvadan göstəriĢlər gözləsin" 76 . Ġ.V.Stalin Qafqazdan qayıtdıqdan sonra 1920-ci il noyabrın 27-də V.Ġ.Leninin sədrliyi ilə keçirilən RK(b)P MK Siyasi Bürosu iclasında "Qafqaz iĢləri haqqında" onun məruzəsini dinləyərək xüsusi qərar qəbul etdi. V.Ġ.Lenin tərəfındən yazılmıĢ və cüzi əlavələr ed ilmiĢ həmin qərarda Ġ.V.Stalinə tapĢırılırdı ki, Q.K.Orconikidzedən istifadə olunmaqla Qafqazla həmsərhəd dövlətlərlə daha
48
düzgün xarici siyasəti təmin etməyə dair əlavə tədbirlər haqqında yol. Çiçerinlə razılığa gəlsin" 77 . RK(b)P MK Siyasi Bürosunun qərarında deyilirdi: "Azərbaycanının qorunması və bütün Xəzər dənizinin möhkəm surətdə oldə saxlanılması baĢlıca vəzifə sayılsın" 78 . Bu məqsədlə Siyasi Büro Azərbaycanın müdafiəsini möhkəmləndirmək üçün bir necə diviziyanın oraya göndərilməsini sürətləndirməyi tapĢırdı və eyni zamanda Gürcüstan, Ermənistan, Türkiyə barəsində ilk növbədə müharibəyə yol verməməyə yönəldilən siyasət yeritməy in zəruriliy ini təsdiq etdi. Sovet hakimiyyətinin ilk aylarında Azərbaycanda yeridilən daxili və xarici siyasətin qısaca xarakteristikası belə idi. Bu onu təsdiq edir ki, " müstəqil sovet Azərbaycanının" elan edilməsi əslində sırf deklarativ "bəyannamə" idi, onun bütün daxili və xarici həyatının "hakimi" RK(b)P-nin rəhbərlik etdiyi Mərkəz Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyi və rifahı haqqında deyil, neft Bakısını, Avropa və Asiyanın qovuĢuğunda - Ya xın və Orta ġərqin qapısında müstəsna dərəcədə böyük strateji əhəmiyyəti olan bütün Azərbaycanı itirməmək barədə düĢünürdü.
Azərbaycanın 1920-ci il 28 aprel və 1922-ci il 30 dekabr dövrü, həm daxili və həm də xarici vəziyyət baxımından, ictimai iqtisadi, siyasi münasibətlərin qeyri-müəyyən və ziddiyyətli olması ilə xarakterizə olunurdu - "Müstəqil sovet Azərbaycanı" əhvali-ruhiyyəsi, eyforiyası yavaĢ-yavaĢ sönməkdə idi. "Azərbaycan Sovet Cümhuriyyəti"nin bayrağı, gerbi, pulu və poçt markasının milli naxıĢları, ornamentlərlə ilk siluetləri ictimai həyatda görünürdü. Azərbaycan Sovet Respublikasının rəhbərləri, xalq komissarları RSFSR hökuməti baĢçısı V.Ġ.Leninlə, baĢqa dövlət xadimləri ilə (Çiçerin, Dzerjinski və b.) məktubla, teleqramla Ģəxsən əlaqə saxlayırdılar. N.Nərimanov, Azərbaycan Ġcraiyyə Ko mitəsinin sədri S Ağamalıoğlu, xarici iĢlər komissarı M.D.Hüseynov, B.ġahtaxtınski və b. Leninin qəbulunda olmuĢ, onunla Azərbaycandakı ictimai, siyasi və mədəni məsələlər barəsində söhbətlər aparmıĢdılar. Azərbaycan SSR-in ilk çağlarda, hətta Litva, Latviya, Ermənistan, Türkmənistan, Gürcüstan, Əfqanıstan, Buxara, Dağıstan və b. dövlət qurumları ilə də "diplomatik" əlaqələri var idi. Hər iki tərəfı maraqlandıran məsələlər barəsində danıĢıqlar da aparılırdı. Bir neçə xarici ölkələrin Bakıda nümayəndəlikləri, Azərbaycanın da həmin ölkələrdə nümayəndəlikləri, konsulluqları mövcud idi. QonĢu ölkələrlə siyasi və iqtisadi saziĢlər razılaĢdırılır, ticarət haqqında danıĢıqlar aparılırdı. Hətta Birinci Ümu mazərbaycan Sovetlər qurultayında M.D.Hüseynov respublikanın xarici siyasəti haqqında məru zə etmiĢdi.
49
Lakin tezliklə " müstəqil sovet respublikasının keçid dövründən", ələlxüsus Stalinin 1920-ci ilin noyabrında Bakıda mötəbər partiya müĢavirəsində bəyan etdiyi "Kommunist partiyasından müstəqil olmaq olmaz" tezisindən sonra, tədricən "yeni sovet respublikalarının müstəqilliyi defenisiyası" məhdudlaĢdırılır və onlar getdikcə dərinləĢən inzibati-amirlik səviyyəsində idarə olunur, birinci növbədə onların xarici siyasəti sovet Rusiyası rəsmi Ģəxsləri tərəfındən tənzimlənirdi. RSFSR höku məti yanında akkreditə olunmuĢ diplomatik konsulluq nümayəndəlikləri və baĢqa diplomatik heyətlər bütün sovet respublikaları ilə əlaqələri birbaĢa deyil, yalnız RSFSR Xarici ĠĢlər Komissarlığı vasitəsilə həyata keçirə bilərdilər. Müstəqil respublikalar nəinki Sovet Rusiyasının Ģəhərlərində, hətta bir-birində öz konsulluqlarını yalnız RSFSR Xarici ĠĢlər Ko missarlığın ın icazəsi ilə aça b ilərdilər. Azərbaycan Demokratik Respublikasının vaxtilə Gürcüstanda, Ermənistanda, Ġranda, Ġstanbulda, Ukraynada, Krımda, Kuban və Donda, Petrovskidə, Ġrkutskidə və b. yerlərdə açdığı diplomatik qurumlarının fəaliyyəti dayandırıldı. 28 apreldən sonra Azərbaycanın Təbrizdə, Ənzəlidə, Qarsda və Batu mdakı konsulluqları, Ankara, Tiflis və Moskvadakı səlahiyyətli nümayəndəlikləri bağlandı və RSFSR nümayəndəliklərinə tabe edildi. 1921-ci ilin noyabrında isə Azərbaycanın Ġrandakı nümayəndəliyinin fəaliyy ətinə son qoyuldu. 28 aprel ərəfəsində Bakıda xarici dövlətlərdən Ġngiltərə, Belçika, Yunanıstan, Danimarka, Ġtaliya, Litva, Ġran, PolĢa, A Bġ, Ukrayna, Finlandiya, Fransa, Ġsveçrə, Ġsveç, Hollandiya, Alman iya və Estoniyanın konsulluqları iĢləyird i. 28 apreldən sonra da Bakıda Türkiyənin d iplo matik nü mayəndəliy i, Ġranın Böyük Milli Məclisinin fövqəladə nümayəndəliyi, Rusiyanın BaĢ konsulluğu, Ġtaliyanın siyasi agentliyinin nü mayəndəsi, Ermənistanın diplo matik nümayəndəliyi, Gürcüstanın səlahiyyətli nümayəndəliyi, Bu xara Sovet Respublikasının nü mayəndəliy i, RSFSR-in Cənubi Qafqazda nümayəndəsi Leqran fəaliyyətlərin i davam etdirird ilər. A zərbaycan hökuməti 1920-ci il sentyabrın 19-da Ġtaliya, Gü rcüstan, Ermən istan diplomatik nü mayəndəliklərini və konsulluqların ı tanıd ığını bəyan etmiĢdi. Ġngiltərən in Bakıdakı v itsekonsulu isə həbs edilmiĢdi. Bəzi məlu matlara görə, 28 apreldən sonra ingilis dairə lərinin müsavatçılarla sovet hakimiyyətinə qarĢı mübarizəyə kö mək məqs ədilə görüĢləri olmuĢdu. Ġngilis mətbuatı A zərbaycanın daxili vəziyyətini izləy ir, üsyanlar haqqında ĢiĢirdilmiĢ, düzgün olmayan məlu matlar yayırdı. Fransanın rəsmi dairə lərində də Sovet Azərbaycanına mənfı münasibət bəsləyənlər var idi, onlar Tiflisdəki Fransa nümayəndəliyi vasitəsilə sovet hökumətinə qarĢı çıxan üsyançılara kö mək göstərird ilər. Ġ.Əbilov 1922-ci il martın 1-də M.D.Hüseynova "bizim əksinqilabçı‖ların Paris təĢkilatı Fransa hökumətindən 3,3 mln frank pul aldığı barədə məlu mat göndərmiĢdi. Hətta 50
Fransa diplomatı Ankarada Millət Məclisində keçmiĢ Zaqafqaziya respublikaların ın bərpası barədə təklif vermiĢdi, ancaq bu təklif rədd edilmiĢdi. Fransa hakim dairələri, birinci növbədə "Bakı nefti" naminə Türkiyə ilə yaxĢı münasibətdə olmaq "arzusunda idi". Beləliklə, Puankare yazırdı: "Biz Bakıya nüfuzlu neft siyasətimizi yeridə bilərik". ABġ-ın da sovet Azərbaycanına loyal münasibətdə olmasına baxmayaraq Bakıda müəyyən mənada marağ ı var id i. Türkiyədə də bir qrup siyasətçilər Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulmasını belə Ģərh edird ilər: " Guya M.Kamal Len inlə birləĢərək Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətini Rusiyaya bəxĢ et miĢdi". 1921-c i il mayın 6-da Q.Orconikid ze və G.Çiçerin Leqran ın Zaqafqaziya respublikalarında RSFSR-in səlahiyyətli nü mayəndəsi təyin edilməsi haqqında N.Nərimanova xəbər verdilər. RSFSR-in digər sovet respublikaları ilə qarĢılıqlı münasibətləri haqqında RK(b)P MK-da 1922-ci ilin fevralında məsələ mü zakirə edildi və xüsusi qərar qəbul olundu. Bu qərara görə, xarici nü mayəndələr sovet respublikalarının ərazisinə yahnz müvafıq dövlətin müqaviləsi olduqda buraxılır, əks halda isə RSFSR XĠK-in razılığ ı olmalı idi. Konsulluqlar da müqavilə münasibətləri olduqda, konsul konvensiyası imzalandıqda respublikaya buraxıla bilərlər və RSFSR qaydalarına uyğun təsis edilird ilər. Hər hansı bir konkret halda RSFSR XĠK-ə məlu mat verməli idi. Sovet respublika ları isə bir-birində nü mayəndəliklə r sa xlaya b ilə rdilər. 1922-c i il iyunun 13-də Zaqafqa ziya respublikala rının xa ric i siyasəti birləĢdirildi - onların " xarici siyasət ko missarlıqları" ləğv edildi. Bu respublikala rın " xa rici siyasətinə" ümumi rəhbərlik "Ġttifaq ġurası Rəyasət Heyəti" tərəfindən həyata keçirilməli id i. Ġttifaq ġurasında Azərbaycanın səlahiyyətli nümayəndəsi Əliheydər ġirvaninin (Mustafabəyovun) rəhbərliyi altında həmin ilin avqustunda Azərbaycanda "Xarici Əlaqələ r" üzrə kat iblik yaradıldı. Be ləliklə, Azərbaycan SSR, suveren dövlət subyekti kimi, müs təqil xarici siyasət aparmaq səlahiyyətindən faktiki olaraq məhru m ed ild i. Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin ilk vaxtı daxili və xarici siyasətdə üzləĢdiyi prob lemlərdən biri də əcnəbi vətəndaĢların - dip lo matik əməkdaĢların, ticarətlə məĢğul olan ların, jurnalistlərin, hərbi əsirlərin, Birinci dünya müharibəsində Azərbaycana gələn mühacirlərin, qaçqınların vəziyyəti idi. Britaniya höku mətinin 1920-ci il oktyabrın 9-da RSFSR-ə notasında sovet ərazisində 72 nəfər ingilisin əsir o lduğu göstərilmiĢdi. Məlu mdur ki, bu vaxtı Maltada ingilislərin 1919-cu ildə sürgün etdiyi 70-ə ya xın ka ma lç ılar (Atatürk tərəfdarlan) ilə birlikdə Əh məd bəy Ağay ev (Ağa oğlu) də saxlanılırdı. Maraqlıdır ki, RSFSR Xarici ĠĢlər Ko missarı G.Çiçerin 51
N.Nərimanova 1920-ci il avqustun 20-də göndərdiyi xüsusi teleqramda "Ġstanbulda həbs edilmiĢ müsəlman millətçilərinin azad edilməsin i" tələb edə bilmələrin i bir daha xatırlatmıĢdı. M.D.Hüseynov 1920-ci il avqustun 29-da RSFSR-in Tiflisdəki səlahiyyətli nü mayəndəsi S.M.Kirova teleqramda Ba kıda hebs edilmiĢ ingilisləri Ġstanbulda həbsdə saxlanan kamalçılarla dəyiĢməyə Azərbaycan hökumətin in razı olduğunu, əsirlərin dəyiĢdirilməsinə səlahiyyəti olan RSFSR Xarici ĠĢlər Ko missarının müavini M. M. Litvinova çatdırmağı xahiĢ etmiĢdi. Ġngiltərə-Fransa tərəfi bu təklifı əvvəlcədən qəbul etməmiĢ, lakin N.Nərimanovun qərarı ilə ingilis-fransız əsirlərin 1920-ci ilin noyabrında azad edilib Tiflisdən Odessaya göndərildikdən sonra sövdələĢmə baĢ tutmuĢdu. Sovet hökuməti Bakıda həbs olunmuĢ 50 nəfər Türkiyə zabiti və əsgərini də tezliklə azad etmiĢdi. Azərbaycanda məskunlaĢmıĢ üç mindən çox polyak olduğundan, Azərbaycan KP MK yanında 1921-ci il avqustun 25-dən polyak bölməsi ilə yanaĢı alman, yunan bölmələri də fəaliyyət göstərirdi. Azərbaycan yeni tarixi dövrdə də, ələlxüsus Azərbaycan Demokratik Respublikası zamanı Baltikyanı respublikaların diqqətini cəlb etmiĢdi, 1920-ci il sentyabrın 25-də Tiflisdə Azərbaycan SSR və Litva Demokratik höku mətləri arasında (RSFSR-lə Litva arasında 1920-ci il iyulun 12-də bağlanmıĢ sülh müqaviləsinə uyğun olaraq) bir-birlərinin ərazilərində yaĢayan vətəndaĢlarının hüquqlarını tənzimləyən saziĢ imzalandı. Ancaq bu iki ölkənin daimi ticarət əlaqəsi qurmaq təĢəbbüsü RSFSR-in əngəl törətməsi nəticəsində baĢ tutmadı. Latviya sovet hökumətini tanımadığından, Bakıda onun konsulluğuna və vətəndaĢlarına Fövqəladə Komissiya tərəfindən sərt münasibət və təzyiq göstərilirdi. Tezliklə Latviya konsulluğu bağlandı, çoxdan Bakıda mövcud olan latıĢ cəmiyyətinin fəaliyyəti isə məhdudlaĢdırıldı. Yalnız 1921-ci ilin fevralında latıĢ kommunistlərin mühacir bölməsi fəaliyyət göstərirdi. Estoniya Respublikası Azərbaycanla diplomatik, siyasi münasibətlər və ticarət əlaqələri qurmaq niyyətində idi. Lakin Azərbaycan tərəi müəyyən bəhanələrlə hətta layihəsi mü zakirə olunmuĢ saziĢi imzala madı və Estoniya konsulu Bakıya buraxılmadı. Azərbaycanın RSFSR hökuməti adından "Müstəqil sovet respublikası" elan olunmasına baxmayaraq, bu iki respublika arasında diplomatik əlaqələr sahəsində qeyri-müəyyənlik var idi. Bir müddət - 1920-ci ilin aprelindən 1921-ci ilin axırına kimi ikitərəfli münasibətlərin tənzimlənməsində səlahiyyətli nümayəndəlik rolunu Solovyov və Ġbrahim Ġsmayılzadə oynayırdılar. Bu dövrdə nümayəndəliklər əsasən təsərrüfat, təĢkilat, xarici siyasət, vətəndaĢlıq və pasport sahəsindəki iĢlərlə, Moskva-Bakı əlaqələrinin qurulması ilə məĢğul olurdular. Ġlk 52
vaxtlar ayrı-ayrı ko missarlıqla-məsələn, səhiyyə və maarifə aid səlahiyyət mandatı olan nürnayəndələri müstəqil fəaliyyət göstərirdilər. Azərbaycan SSR-in ko missarları b irbaĢa RSFSR-in nəinki müvafıq ko missarları ilə, hətta Leninlə, Kalininlə birbaĢa məktub və telefonla əlaqə saxlayır, onların Moskvada qəbulunda olurdular. Çox çəkmədi ki, komissarların səlahiyyət mandatı ləğv edild i. N.Nərimanovun 1921-ci il 12 dekabr sərəncamı ilə Əliheydər ġirvani (Mustafabəyov) Azərbaycan SSR-in RSFSR höku məti yanında səlahiyyətli nümayəndəsi təyin olundu. Onun Azərbaycanın bayrağını yalnız öz otağında asmağa ixtiyarı var idi! RSFSR XĠK çox vaxt nümayəndəliyi saymır, hətta onun ləğvini istəyirdi. Nümayəndəlik yeddi Ģöbədə 75 iĢçisi ilə beĢ otaqda yerləĢirdi. Tərkibində tez-tez kadr dəyiĢiklikləri və ixtisarlar baĢ verirdi, onların içərisində azərbaycanlılar ermənilərdən də az, bəlkə də 5-10 faiz idi. Sibirdə minlərlə Azərbaycanlı yaĢadığından, Ġrkutskidə Azərbaycan Respublikasının konsulluğu bir müddət fəaliyyətdə idi. 1921-ci ilin noyabrından RSFSR-in BaĢ konsulluğu Bakıda iĢə baĢ ladı və təqribən bir ildən sonra bağlandı. B.V.Leqran Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan respublikalarında RSFSR-in səlahiyyətli nümayəndəsi təyin edildi. Maraqlıd ır ki, Ġrəvanda sovet hakimiyyəti elan olunandan iki gün sonra, 1920-ci il dekabrın 2-də, RSFSR ilə Ermənistan arasında səkkiz maddədən ibarət müqavilə bağlandı. Birinci maddədə Ermənistan müstəqil sovet respublikası elan olunurdu. Üçüncü maddədə isə göstərilirdi ki, Rusiya Sovet hökuməti Ermənistan ın 1920-c i il oktyabrın 23-nə kimi sahib olduğu aĢağıdakı ərazilərini - Ġrəvan quberniyasının, Qars vilayəti hissəsinin, Zəngəzur qəzasının, Qazax qəzası hissəsinin, Tiflis quberniyası hissəsinin "Sovet Erməni Respublikasının" tərkibinə daxil o lduğunu mübahisəsiz təsdiq edir. Müqavilənin xüsusi bir müddəasında isə regionda ağır cinayətlər törətmiĢ "erməni ordusu"nun komanda heyətinin sovet hakimiyyəti Ermənistanda elan edilənədək göstərdikləri fəaliyyətə görə məsuliyyətdən azad olduqları (heç bir məsuliyyət daĢımadıqları) həyasızcasına qeyd cdilird i. Yüklə 5,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|