AZƏrba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Neft və baĢqa sənaye sahələrinin bərpası
Yüklə 5,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Kənd təsərrüfatının dirçəlməsi.
|
Neft və baĢqa sənaye sahələrinin bərpası. YĠS sənaye və nəqliyyatı dirçəltmək iĢinin güclənməsini təmin etdi. Ən vacib təsərrüfat vəzifələrindən biri ilk növbədə neft sənayesini bərpa etmək idi. 1921-ci il iyunun 15-də RSFSR Əmək və Müdafiə ġurası neft sənayesi haqqında geniĢ qərar qəbul etdi. Qərarda neft sənayesinin ölkənin yanacaq bazasının əsas sahəsi olduğunu nəzərə alaraq, təchizatla məĢğul olan bütün təĢkilatlara BaĢ Neft idarəsinin avadanlıq və pula olan ehtiyacının təmin edilməsi iĢi tapĢırılırdı. Neft sənayesi fəhlələri və qulluqçuları üçün 62,5 min dəst paltar, 50 min cüt çəkmə və baĢqa zəruri mallar buraxıldı, geniĢ tələbat mallarının natura fondu xeyli gücləndirildi. 1921-c i il sentyabrın 30-da RSFSR Əmə k və Müdafıə ġurası
Azərbaycan neft sənayesini bərpa etmək ü zrə xüsusi tədbirləri təsdiq etdi, oktyabrın 19-da isə BaĢ Yanacaq Ġdarəsinə Azərbaycan neft sənayesinin ehtiyacları üçün əlavə 500 min qızıl manat buraxmaq qərara alındı 108 . Müttəfiq respublikalar da A zərbaycan neft sənayesini avadanlıq və texn iki materiallarla təmin edirdi. Məsələn, Sormovodan Bakıya fırlan ma qazıma dəzgahları, Petroqraddan qazıma alətləri, Taqanroqdan dəmir gətirilməsi artdı. A zərbaycan neft sənayesinin təchiz edilməsində Ukraynanın ağır sənayesi xüsusi rol oynayırdı. Nikopol-Mariupol metallurgiya zavodu yalnız neft sənayesi üçün jelonka dəmiri və borular hazırlayırdı. Xarkov elektrik texn ikası zavodu neft sənayesinin elektrikləĢ məsinə kö mək ed irdi, Odessa maĢınqayırma zavodları dərinlik nasosları və onlara lazım o lan alətlər istehsal edird i 109 .
95
1921-c i ilin payızından Sovet Rusiyasından Bakıya ərzaq gətirilməsi artdı. 1921-ci il sentyabrın 9-da RSFSR hökuməti Azərbaycana təcili olaraq 600 min pud buğda göndərilməsi barədə sərəncam verdi 110 .
möhkəmləndirmək, fəhlələrin maddi-məiĢət vəziyyətini yaxĢılaĢdırmaq üçün Ģərait yaradır, neft uğrunda mübarizə getdikcə geniĢ miqyas alırdı. ġəhərin müəssisələrində qabaqcıl fəhlələr nü munəvi zərbəçi əmək qrupları yarad ırdılar. 1921-c i ildə Bakıda kütləv i iməciliklə r geniĢ ləndi. Hə min ilin birinci yarısında Bakıda 379 min nəfərin iĢtirak etdiy i iki yüzdən ço x iməcilik keçirilmiĢdi. Bu iməciliklər zamanı 400 min pud neft çıxarılmıĢdı'". Ġməciliyin yeni forması - "Avral həftəsi" adlanan iməciliklər bəzən bir neçə gün davam edirdi. Neftayırma zavodlarının təmirində əmək rəĢadəti göstərmiĢ 132 nəfərə "Əmək qəhrəmanı" fəxri adı verild i" . Lakin Mərkəzin hakim Ģovinist siyasəti neft sənayesinin bərpa olunmasında təxribat xarakterli nəticələrə səbəb olurdu. 1921 -ci ilin əvvəlində neft sənayesində iĢləmək üçün neft ko mitəsinin Moskvadan göndərdiyi rəhbərliy in təĢəbbüsü ilə general Vrangelin 7,5 min keçmiĢ əsgəri Ġstanbuldan Bakıya gətirild i. Onların sırasında mü xtəlif ünsürlər, gizli əksinqilabçılar ağqvardiyaçı zabitlər də var idi. Zaqafqaziya eserləri və müsəlman qrupları ilə əlaqəsi olan polkovnik Qaydukovun baĢçılığ ı ilə 1921-ci ilin aprelində on lar Ra manada terror akt ları keç irməyə baĢladıla r. Gizli eser təĢkilatı isə 1922-c i ildə Bakın ın neft sənayesi müəssisələrində yanğınlar törətdi. 1922-ci il aprelin 10-da bir gün ərzində Ramana, Suraxan ı və Balaxanı mədənlərində tə xribatçılar üç yanğın törətmiĢdilər. Balaxan ı və Ramana yanğınlarını fəhlə dəstələri ço x çətin, sərt xəzrin in tüğyan etdiyi mürəkkəb vəziyyətdə əzmkarlıq la tez söndürdülər 113 .
mədəndə olmuĢdu və onun alovları güclü əsən küləklə bütün neft mədəni rayonuna tamamilə sıradan çıxmaq təhlükəsi yaratmıĢdı. Bu yanğın mühəndislərdən F.Rüstəmbəyov, Ġ.S.Sorokin və Kusminskinin baĢçılıq etdiyi fəhlə dəstələrin in səyi nəticəsində aprelin 11-də səhərə yaxın ləğv edilmiĢdi 114 .
göstərmiĢ Bakı fəhlələrin i Qırmızı Əmək Bayrağı ordeni ilə təltif etdi 115
. Bakı fəhlələrinin fədakar əməyi sayəsində artıq 1923-cü ilin martında istismarda olan neft quyularının sayı 1510-a çatdırıld ı 116
. 1923/ 24-cü ildə 1920/21-c i ildəki 2,1 milyon tona qarĢı 4,1 milyon ton neft çıxarıldı. La kin bu, 1913-cü ildə ç ıxa rılmıĢ neftin yaln ız 56,1 fa izi id i. A zərbaycan neft sənayesinin bərpasının birinci mərhələsi ərzində - 1921-1923-cü illərdə istehsalın əvvəlki səviyyəsi bərpa olunmadı, ancaq neft çıxarılmasın ın artırılmasına doğru addımlar atıldı. Belə ki, az da olsa valyuta qazanmaq üçün neftin ixrac edilməsinə Ģərait yaranırdı. 1921/22-c i ə mə liyyat ilində xaricə ixrac o lun muĢ neft məhsulla rı
96
6,200 min pud idisə, 1924-cü ilin birinci yarısında 13364 min pud oldu. 1923/24- cü ildə Batum vasitəsilə ixrac o lunan neft 1913-cü il səviyyəsinin 81 faizini təĢkil edirdi. Azərbaycanın neft sənayesində və baĢqa regionlarda əmələ gəlmiĢ canlanma Qə rbin neft inhisarçılarının ona yol tapmaq istəklərin i qızıĢdırd ı. Xarici kapitalistlər SSRĠ-dən çar Rusiyasının borclarını tələb etməklə yanaĢı, Azərbaycan neft mədənlərin in keçmiĢ
neft firma larına qaytarılmasını da istəyirdilər. Bu, 1922-ci ildə Genuyada keçirilmiĢ beynəlxalq konfransda da özünü göstərdi. N.Nərimanov Azərbaycan SSR-in nümayəndəsi kimi sovet nümayəndə heyətinin tərkib inə daxil ed ilmiĢdi. Genuya konfransına getmək ərəfəsində Bakı Soveti 1922-c i il fevralın 14-də ona öz tapĢırığın ı verdi: "Genuya konfransında beynolxalq burjuaziyanın Sovet respublikalarının zəh mətkeĢ kütlələrini iqtisadi əsarət altına
almaq və qarət etmək məqsədilə təzyiq etməyə cəhd göstərəcəklərini nəzərə alaraq, Bakı Soveti sənə tapĢırır ki, imperialist dövlətlərin birləĢ miĢ cəbhəsinə qarĢı, birləĢ miĢ Sovet nümayəndəliyinin Ģəxsində zəh mətkeĢ kütlələrə və fəhlə-kəndli Qızıl ordusuna arxalanan birləĢ miĢ ölkələrin Sovct Ġttifaqını qoyasan"
118 . Bakı Soveti eyni zamanda N.Nərimanova imperialist müdaxiləsi və vətəndaĢ müharibəsi dövründə Azərbaycanda yaratdıqları ço x böyük dağ ıntıları beynəlxalq burjuaziyanın yadına salmağı, vurulmuĢ ziyanın əvəzin i tələ b etməyi də tapĢırdı. Genuya konfransında, həqiqətən, Qərb dövlətlərinin nümay əndələri sovet ölkəsinə milliləĢdirilmiĢ müəssisələri xarici kapitalistlərə qaytarmaq və çar borcların ı ödəmək tələbini irə li sürdülər, lakin sovet nüınayəndəliyinin müqaviməti ilə rastlaĢdılar. Sovet nümayəndəliyi 1922-ci il mayın əvvəllərində konfrans iĢtirakçıları arasında "Rusiyanın müdaxilə və b lokadaya məsul olan dövlətlərə iddiaları" adlanan sənəd yaymıĢdı. Orada göstərilird i ki, A zərbaycan neft sənayesinə 71 milyard 548 milyon manatlıq ziyan dəymiĢdir 119 .
bütün sovet respublikalarının mənafey ini müdaf iə etdi. N.Nərimanovun 1922-ci il iyunun 1-də Bakı Sovetinin iclasında Genuya konfransının nəticələri haqqında məruzəsindən sonra sovet nümayəndəliyin in fəaliyyətinin bəyənilməsi, eyni zamanda N.Nərimanovun Bakı fəhlələrin in tapĢırığın ı yüksək səviyyədə yerinə yetirməsi barədə qəbul edilmiĢ qətnamədə deyilirdi: "Sovet nümayəndəliyi Genuya konfransında əsil ü mu mi sülh və ümumi tərk-silahın zəru riliyinə aid özünün təklifi ilə çıxıĢ edərək, Sovet Federasiyasının və dost sovet respublikaların ın, o cümlədən bizim ASSR-in fəhlə-kəndli kütlələrin in arzula rın ı tamamilə ifadə etmiĢdir" 120 .
97
Yeni iqtisadi siyasətə keçiddən sonra aparılmıĢ yenidənqurma iĢləri nəticəsində neft sənayesində əsaslı dönüĢ yarandı. 1921-ci ilin sentyabr ayından etibarən Azərbaycanın neft komitəsi (Azneftko m) təsərrüfat hesabına keçirilən müstəqil Azərneft trestinə çevrildi. Bu dəyiĢiklik neft sənayesinin təĢkilat-təsərrüfat cəhətdən möhkəmlən məsinə, onun maddi-texn iki təchizatının yaxĢılaĢınasına kö mək edirdi. Azərneftə xarici ticarət, neftin və ağ neftin xaricdə adanlığa mübadilə edilməsi məsələlərində müəyyən müstəqillik verilmiĢdi. 1920-c i ildə Ba kı rayonunda geoloji-kəĢfiyyat bürosu yaradılması sayəsində AbĢeronda yeni neft yataqları axtarıĢları baĢlandı. 1922-ci ildə Balaxanı-Sabunçu rayonunda Kirməki və Kirməkialtı lay larda zəngin neft yataqları aĢkara çıxarıldı. Geolo ji-kəĢfiyyat iĢlərinə görkəmli alimlər D.V.Qolubyatnikov və Ġ.M.Qubkin rəhbərlik edirdilər. 1922-c i ildə Bibiheybət rayonunda yeni mədən yaradılmağa baĢlandı. Bu iĢə artıq o zaman görmək qabiliyyətini itirmiĢ çox təcrübəli mütə xəssis P.N.Pototski cəlb edilmiĢdi. Ba kı neftç ilə ri dünyada ilk dəfə bu xtanı qurutmaqla dəniz neft yatağını fəth etdilər. Neft sənayesinin bərpa etdirilməsindəki müvəffəqiyyətlərə görə 1922-ci ilin dekabr ayında Zaqafqaziyanın I Sovetlər qurultayı Bakı fəhlələrini Qırmızı Bayraq ordeni ilə təltif etməy i qərara ald ı. Yeni iqtisadi siyasətin ilk ilində neft hasilatının a rtımı ço x da yüks ək olmadı, lakin istehsalın tənəzzülü dayandırıldı və dirçəliĢ baĢladı. Neft sənayesi ilə yanaĢı, baĢqa sahələrdə də canlanma hiss olunurdu. Yeni iqtisadi siyasətə keçdikdən sonra Xalq Təsərrüfatı ġurasında köklü dəyiĢikliklər baĢ verdi. Xalq Təsərrüfatı ġurasının tabeliyində olan müəssisələr təsərrüfat hesabına keçdilər. Eyni zamanda müəssisələrin ayrı-ayrı sahələr üzrə trestləĢdirilməsi baĢlandı. "Azəripək", "Azərto xucu", "Azərtütün", "Azərduz", "Azoruntrest" və digər təsərrüfat hesablı iri b irliklər yarad ıld ı. Respublikan ın iqtisadi həyatını planlı Ģəkildə tənzimləmək üçün Dövlət Plan Ko mitəsi və Ali Ġqtisadi ġura kimi səlahiyyətli orqanlar yaradıldı. Xalq təsərrüfatını və ilk növbədə sənaye müəssisələrin in maliyyələĢdirilməsin i yaxĢılaĢdırmaq məqsədilə 1921-c i il oktyabrın 16-da A zərbaycan Dövlət Bankı təsis edildi. Lenin ad ına (keçmiĢdə H. Z. Tağ ıyevin) to xuculuq fabrikin in vəziyy əti təsərrüfat hesabına keçməklə yaxĢılaĢdı. 1921-ci ilin dekabrında parça istehsalı üç ay əvvəlki 12 mindən 24 min arĢına çatdı. Əgər 1921-ci ilin sentyabrında fabrikdə 258 to xucu dəzgahı var idisə, 1924-ci ilin birinci yarısında onların sayı 758-ə , həmin də Azərbaycanda pambıq parça istehsalı isə müharibədən əvvəlki səviyyəyə çatmıĢdı. 1923/24-cü ildə 5,3 min metr pambıq parça istehsal olunmuĢdu 121 .
98
YĠS-in həyata keçirilməsi prosesində baramaaç ma və pambiq təmizlə mə müəssisələrinin fəaliyyəti canlandı. 1918-ci ildən dayandırılmıĢ Naxçıvan duz mədəni 1921-ci ilin yazından yenidən iĢə
baĢladı
122 . 1922-c i ilin sonu - 1923-cü ilin əvvəllərində Nu xada dövlət baramaaçma fab rikləri iĢə düĢdü 123
. 1923-cü ildə ġərur rayonunda və Ucar stansiyasında pambıqtəmizləmə zavodlarının fəaliyyəti bərpa olundu 124
. Tikinti materialları sənayesinin, o cümlədən Tovuz sement zavodunun bərpasına baĢlanıldı. Zavodun fəhlələri 1921-ci ilin yayında əlavə ərzaq əldə etmək üçün tarla iĢlərindən imtina edib, gündə 12 saat iĢləməklə zavodun təmirini tezliklə baĢa çatdırmaq məqsədilə ixtisaslı fəhlələrdən zərbə qrupu yaratdılar 125 və 1922-c i ilin aprelində zavod istismara verild i 126 . Çiragid zor kükürd kolçedanı mədənində də bərpa iĢləri görüldü. Zəylik zəy zavodu, Ləkidəki yağ zavodu iĢə baĢladı. 1922-ci ilin əvvəlində Nuxada üç dövlət baramaaçma fabriki iĢə düĢdü 127
. Balıq sənayesinin dirçəldilməsin i sürətləndirmək üçün 111 kiçik balıq vətəgəsi icarəyə verildi, dövlətin bilavasitə ixtiyarında isə cəmi 11 ən iri balıq vətəgəsi qalmıĢdı 128 : Balıqçılıq avadanlığı almaq üçün xaricə nü mayəndə göndərildi. Balıq ko mitəsi Xalq Ərzaq Ko missarlığın ın yanında xüsusi idarəyə çevrild i və təsərrüfat hesabına keçdi. 1922-ci ildə balıq tutmaq planı artıqlamasilə yerinə yetirildi, balıq sənayesi gəlir gətirməyə baĢladı. Balıq vətəgələri fəhlələrinin hər b irinin məhsuldarlığı 1924-cü ildə 1923-cü ildəki 173 puddan 230 puda çatdı 129
. Kənd təsərrüfatının dirçəlməsi. Müharibələr, Ermənistanla sərhəd rayonlarında ermən i hərbi qüvvələrilə toqquĢmalar nəticəsində Azərbaycanın yüzlərlə kəndi xarabaya çevrilmiĢ, minlərlə sakini qaçqın olmuĢ və ağır sınaqlara məruz qalmıĢ, kənd təsərrüfatı tənəzzülə uğramıĢdı. Hərb i ə məliyyatlar nəticəsində və eləcə də sovet hakimiyyətinin kəndlilərin mənafeyinə uyğun olmayan bir sıra tədbirləri - ərzaq sapalağının, at-araba mükəlləfiyyətinin tətbiqi 1920-c i ildə iĢ heyvanlarının a za lmasına, ə kin sahələrinin 35 fa iz ixt isara düĢməsinə səbəb olmuĢdu 130 .
çörək və baĢqa yeyinti məhsulları ilə, sənayeni isə xammal, yanacaq və iĢçi qüvvəsi ilə təmin etmək mü mkün olmayacaqdı. Buna görə də kənd t əsərrüfatını təcili bərpa etmə k lazım idi. Yo xsu l və a ztavanlı kəndli ailələ rinin ə ksəriyyətinin torpaqla, kənd təsərrüfatı alətləri və iĢ heyvanı ilə təmin olun ması, suvarma sisteminin bərpa edilməsi kənd təsərrüfatının dirçəlməsin in əsas məsələsi idi. Ta xılçılığı bərpa etmək vəzifəsi birinci növbədə dururdu. Məhz buna görə də 1921-ci ildə payız
99
əkin kampan iyası zamanı nəzərdə tutulan 47,4 min desyatin əvəzinə 550 min desyatin sahədə taxıl səpini aparıldı 131
. Dövlət tərəfindən 1921-ci ildə kəndlilərə borc o laraq (puldan əlavə) 47 min 601 pud payızlıq, 1922-ci ildə isə 58 min 400 pud yazlıq to xu m buraxıldı 132
. Azərbaycan Kommunist partiyasının IV qurultayı (fevral 1922-ci il) kənd təsərrüfatını müharibədən əvvəlki səviyyəyə çatdırmağı birinci dərəcəli vəzifə kimi irəli sürdü. Pambıqçılığın in kiĢafına, köhnə suvarma arxla rın ın bərpasına, Muğan, Mil və ġirvan düzənliklərində yenilərinin inĢasına böyük əhəmiyyət verilirdi. Pamb ıqçı kəndlilərdən toplanan vergiləri azaltmaq, onlara səpin üçün borc toxu m vermək lazım id i 133
. Azərbaycan SSR Xalq Ko missarları Sovetinin s ədri Q.M.Musabəyov respublika höku mətin in fəaliyyəti haqqında Ġkinci Ümu mazərbaycan Sovetlər qurultayındakı (28 aprel 1922-ci il) məruzəsində qeyd etmiĢdi: "ġəhər sənayemizin böyük əhəmiyyətinə baxmayaraq, belə b ir faktı inkar etmək olmaz ki, Azərbaycan əkinçilik ölkəsidir və bizim kənd təsərrüfatımıza qayğı ön planda olmalıdır" 134
. Azərbaycan hökuməti 1922-1923-cü illərdə kənd təsərrüfatın ın in kiĢafı istiqamətində vacib qərarlar qəbul etdi 135
. Bu tədbirlərin həyata keçirilməsi, torpaq məsələsinin həllində irəliləyiĢ və dövlətin kö məyi tədricən öz bəhrəsini verird i. Kənd təsərrüfatı dirçəliĢ yoluna düĢürdü. 1922-ci ildə payızlıq taxıl ü zrə dövlət planı 125 faiz yerinə yetirildi. Həmin il buğda əkini sahəsi 320 min desyatino çatdı. Ümu miyyətlə, 1922-c i ildə taxıl əkini sahəsi 1914-cü ildəkinin 96 faizi qədər id i 137 .
Pambıqçılıq id i. Pamb ıqçılığın səviyyəsi xey li aĢağı düĢmüĢ və demək olar ki, tam məhvolma həddinə çatmıĢdı. Bütün sovet ölkəsi üçün də pambıqçılığın in kiĢafı prinsipial əhəmiyyət kəsb edirdi. Təsadüfi deyild i ki, Mərkəzi hakimiyyət Azərbaycanı bu qiy mətli, ancaq on ağır zəh mət tələb edən bitkinin istehsal bazalarından birinə çev irməyə çalıĢırdı. 1920-c i il noyabrın 2-də RSFSR Xalq Ko missarları ġurası V.Ġ.Len inin imzası ilə Türküstan və Azərbaycanda pambıqçılığ ı bərpa etmək haqqında qərar qəbul etdi. RSFSR Xalq Torpaq
Komissarlığına pamb ıqçılıqla məĢğul olan sovxoz və kolxo zlarda pa mbıq əkininə üsrün yer verilməsi, köhnə təcrübə tarlaların ı, seleksiya stansiyaların ı bərpa etmək və yenilərin i əldə etmək mühü m vəzifə olaraq tapĢırıld ı. Pambıq əkin i ilə məĢğul olan kollektiv və
fərdi təsərrüfatlara torpaq və sudan istifadədə imtiyazlar verild i, Müvafıq ko missarlıqlara və idarələrə tapĢırıldı ki, pambıq əkin i ilə məĢğul olan təsərrüfatları kənd təsərrüfatı alətləri və gübrə ilə ilk növbədə təmin etsin,
100
suvarma qurğularını qaydaya salsın. Pamb ıqçı mütəxəssisləri səfərbər edərək Ali Xalq Təsərrüfatı ġu rasının və Xalq Torpaq Komissarlığ ının sərəncamına vermək qərara alındı. AXTġ, Türkmən istan və Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı ġuraları müqavilələr əsasında təhvil verilmiĢ xam pamb ıqla mal mübadiləsi aparıb əhalini zəruri Ģeylərlə təmin etməli id ilər 138 .
inhisarı ləğv olundu. Pamb ıq ticarəti azad elan edild i, pamb ıqçılara vergi güzəĢtləri verildi. Pambıqçılığa və pambığın emalına rəhbərlik bir təĢkilatda - Respublika Xalq
Torpaq Ko miss arlığ ı nəzdində Pambıq
Sənayesi Ġdarəsində cəmləĢdirild i 139
. Pambıqçılara kö mək məqsədilə 1921-ci ilin əvvəlində qəzalara 150 çiyidsəpən maĢın göndərildi. 1921-ci ildə RSFSR höku məti Azərbaycan pambıqçılarına 20 min pud çiyid göndərdi 140 .
maddi maraqlarına xüsusi diqqət yetirildi. Dövlətə təhvil verilmiĢ hər pud pambığ ın müqabilində puldan baĢqa iki arĢın bez, hər desyatin sahədən toplanmıĢ pamb ığa görə 2 girvənkə çay, iki stəkan, 4 çıraq ĢüĢəsi 141
, həmçinin qənd, duz, parça, sabun, ağ neft və s. verilir, məiĢətdə iĢlədilən mallar pambıqçılara 25 faiz ucuz q iy mətə satılırd ı. 1922-c i ildə pa mbıqç ı kəndlilər ərzaq vergisindən azad olundular və onlar daha bir ço x baĢqa güzəĢtlər ald ılar. Bu tədbirlər nəticəsində 1923-cü ildə pambıqçılıqda irəliləyiĢ baĢ verdi - 21 min desyatin sahədə pambıq əkildi 142 .
çatdırmağı və onun yeni inkiĢafına nail olmağ ı ü mu mdövlət vəzifəsi kimi qoymağa əsas verdi. Azərbaycanın itt ifaqın mühü m pa mbıq ba zasına çevrilməsi məsələsi əslində pambıqçı kəndlilərin əməy inin istismarının dərin ləĢməsi zəminində həll o lunurdu. Pamb ıq mühüm gəlir mənbəyi idi, lakin onu becərmək və məhsulunu toplamaq ağır, gərg in fiziki zəh mət tələb edird i. Zəruri aqrotexn iki maĢın ların və suvarma mexanizmin in olmad ığı b ir Ģəraitdə iĢlə mək A zərbaycan kəndlilərinin sağla mlığına, millət in genefonduna böyük ziyan gətirird i. Azərbaycan xalqı Mərkəzin "beynəlmiləlçilik vəzifələri ‖ Ģüarı a ltında ağır sınaqlara düçar olurdu. Azərbaycan kənd təsərrüfatının mühüm ənənəvi sahələrindən biri də maldarlıq idi. Maldarlıq da xarici müdaxilə, vətəndaĢ müharibəsi, xüsusən millətlərarası toqquĢmalardan xeyli ziyan çəkmiĢdi. 1921-ci ildə 1913-cü ilə nisbətən iribuynuzlu heyvanların sayı iki dəfə xırdabuynuzlu heyvanların sayı 46,4 faiz, donuzlar 63,2 faiz, dəvələr 45,8 faiz, atlar və qatırlar 40 faiz azalmıĢdı 143
. 101
Ġri sahibkar maldarların dövlət tədbirlərinə müqavimət göstərməsi heyvandarlıq təsərrüfatının bərpasına mane olurdu. On ların ço xu sovet hakimiyyətinin qanunlarına tabe olmayaraq, öz mal-qaraların ı xarici Ölkələrə keçirməyə çalıĢırdılar, kontrabandaçıların kö məy i ilə sərhəd yaxınlığında yaĢayan kəndlilərin mal-qarasın ı sərhədin o biri tərəfinə qovurdular 144 . Onu da qeyd etmək lazımd ır ki. A zərbaycanda yerləĢdirilmiĢ Qızıl ordu hissələrini ət və ət məhsulları ilə təmin etmək də Azərbaycan heyvandarlığ ına böyük ziyan vururdu. Bu məqsədlə kəndli mal-qarasının, atların ın tez-tez müsadirə olun ması da respublikada maldarlığın vəziyyətinə ço x mənfı təsir göstərird i. YĠS-ə keçid Azərbaycanda maldarlığ ın dirçəlməsi və inkiĢafı üçün qismən əlveriĢli Ģərait yaratdı. Maddi maraq prinsipinin tətbiqi möhkəm yem bazasının yaran masında da müsbət rol oynadı. RSFSR-dən fərq li olaraq, Azərbaycanda xırdabuynuzlu heyvanlar və ev quĢları üçün vergi alın mırdı. Bundan əlavə, beĢ baĢa qədər iribuynuzlu və on baĢa qədər xırdabuynuzlu heyvanları olan kəndlilər vergidən azad id ilər 145 .
Bankı vasitəsilə kiçik kəndli təsərrüfatlarına maliyyə yardımı edirdi. Bu bankın köməyi ilə qəzalarda kənd təsərrüfat, krediti cəmiyyətləri təĢkil edilir və onlara zəhmətkeĢ kəndlilər cəlb olunurdu 146
. Respublika Torpaq Komissarlığı Bakıda, Gəncədə və
bir çox qəzalarda maldarlar hazırlamaq üçün qısamüddətli kurs lar açırdı. Maldarlıq üçün bəla olan taun xəstəliyinə qarĢı tədbirlər
görülürdü. Zurnabadda taun əleyhinə stansiya fəaliyyət göstərirdi Ġranla sərhəd boyu 20 səhiyyə mühafızə məntəqəsi yaradılmıĢdı. Bərpa dövründə maldarlıqda müəyyən irəliləyiĢ baĢlamıĢ 1925-ci ilin axırlarına yaxın mal-qara 53,6 faiz artmıĢ 147 , 22 min təsərrüfat iĢ heyvanı əldə etmiĢ, 1921-c i ildə mal-qarası olmayan kəndlilə rin sayı 41,1 fa izdən 1926-c ı ildə 34,58 faizə en miĢdi. Lakin bütövlükdə mal-qaranın sayı müharibədən əvvəlki səviyyəyə hələ çatmamıĢdı. Ġpəkçilik də ağır vəziyyətdə idi. Tut bağları yarıbayarı azalmıĢdı. 1913-cü ildə toplanan barama 180 min pud olduğu halda, bu rəqəm 1921-ci ildə cəmi 6 min pud idi
148 . Əmək və Müdafıə ġurasının 29 aprel 1921-ci il tarixli qərarına uyğun olaraq Azərbaycan ipəkçiliyinin bərpası üçün tədbirlər görüldü. Azərbaycan XTġ nəzdində təsərrüfat hesabı ilə fəaliyyət göstərən xüsusi Ġpək Sənayesi Ġdarəsi yaradıldı, onun kö məyi ilə 30 min qutu barama to xu mu kəndlilərə paylandı. Zaqatalada ilk barama to xu mu tədarükü stansiyası açıldı 149 . Bu tədbirlər nəticəsində 1923-cü ildə Azərbaycanda 60 min pud barama toplandı 150
. Bağçılıq və üzümçülük sahələrin in azalmasına baxmayaraq, xalq təsərrüfatının bərpası illərində bu sahədə də irəliləyiĢ əldə edildi, 1925-ci ildə
102
üzümlüklərin sahəsi 24 min desyatinə çatdı və müharibədən qabaqkı səviyyəyə yaxınlaĢdı 151
. Yüklə 5,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|