Azərbay can ssr dağliq
Yüklə 4,24 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
olmayan
böhtandır və DQMV-nin ərazisi tarixən Azərbaycanm ərazisi olmuşdur3. M.G.Bağırov onu da vurğulamışdır ki, biz DQMV-ni bir şərtlə Ermənistana verə bilərik ki, əhalinin
əksəriyyəti azərbaycanlılardan ibarət olan Şuşa rayonu Azərbaycanın tərkibində saxlanılsın və müxtəlif vaxtlarda Ermənistana, Gürcüstana və Soyet Rusiyasına verilmiş bir çox tarixi ərazilərimiz Azərbaycan SSR-ə qaytarılsm. Bütün bunlar isə nə Sovet rəhbərliyini, nə də, Ermənistan hökümətini qaneə etmədi. Çünki, Azərbaycan torpaqları hesabma 1813-cü ildə yaradılmış erməni vilayəti və sonralar hissə-hissə tarixi
torpaqlarımızı özündə
birləşdirən Ermənistan dövlətinin varlığı sual altmda qalırdı. Mərkəzi hökümət başa düşdü ki, əgər Azərbaycan dövlətinin başçısınm fıkirləri reallaşarsa bu bütün SSRİ üçün sonsuz fəlakətlər yarada bilər. Ona görə də Ermənistanm Azərbaycana qarşı növbəti ərazi iddiaları məsələsi həll edilməmiş qaldı4. Belə bir şəraitdə Ermənistan başqa bir siyasətə əl atdılar. Hələ 1943-cü il Tehran konfransmda İran ərazisində yaşayan ermənilərin SSRİ-yə (Ermənistan SSR-ə) köçürülməsinə icazə alan erməni5 lobbisi şirnikərək daha da dərinə getmiş və Ermənistan SSR ərazisində yaşayan azərbaycanlıların köçürülməsinə razılıq əldə etmişdilər6. Maraqlı cəhət ondan ibarətdir ki, SSRİ XKS-nin sədri İ.V.Stalin, Xarici İşlər Naziri V.Molotov, MK katibi G.M.Malenkov, SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət heyəti həmin məsələni asanlıqla ermənilərin xeyrinə yönəltmişdilər. Çünki ermənilərin Ermənistana köçürülməsı, onlarm dayaqlarmın daha da möhkəmlənməsi demək idi. Ona görə də 19 oktyabr 1946- cı ildə «Xarici ölkələrdə yaşayan ermənilərin Ermənistan SSR ərazisinə köçürülməsi haqqmda», 23 dekabr 1947-ci ildə «Ermənistan SSR kolxozlarmm və başqa
azərbaycanlı əhalisinin Azərbaycan SSR-nin Kür-Araz ovalığma köçürülməsi haqqmda», 10 mart 1948-ci ildə «Ermənistan SSR-də kolxozlarm və digər azərbaycanlı əhalinin Azərbaycan SSR
Kür-Araz ovalığma
118 köçürülməsi ilə əlaqədar tədbirlər haqqmda» mƏrkəzi hökümət Fərman və qərärlar verdi6. Həmin qərarlara uyğun olaraq 1948-1953-cü illərdə Ermənistan SSR-də yaşayan azərbaycanlılardan 150 min nəfəri zorla öz dədə- baba yurdlarından çıxarılaraq7 Azərbaycanm İmişli, Kürdəmir, Salyan, Sabirabad, Yevlax, Ucar və başqa rayonlarına köçürüldülər8. Minlərlə köçürülən insan kəskin iqlim dəyişikliyinə dözməyərək həlak oldular Ermənistandan deportasiya edilmiş soydaşlanmızın evləri xaricdən gələn ermənilərə peşkəş edildi. Diqqəti cəlb edən cəhət ondan ibarətdir ki, Azərbaycana köçürülən soydaşlarımızın DQMV-i ərazisində məskunlaşmasına heç cürə imkan verilmədi. Əksinə DQMV-dən də həmin dövrdə onlarla azərbaycanlr ailəsi qonşu rayonlara köçürülmüşdülər9. Stalin, Beriya və Mikoyanm məkirli siyasəti nəticəsində Ermənistan SSR-də azərbaycanlılarm sayı azaldı, Azərbaycandä isə ermənilərin sayı artdı. Ermənilər, əsasən Azərbaycanm böyük sənaye şəhərlərinə köçürüldülər. DQMV-də, Gəncədə, Bakıda erməni lobbisi gücləndi10. Bütün baş verən yuxarıdakı hadisələrə ilk siyasi qiyməti ümummilli liderimiz H.Ə.Əliyev vermişdi. O, 1997-ci il
dekabrın 18-də
«1948-1953-cü illərdə
azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi etnik torpaqlarmdan kütləvi surətdə deportasiyası haqqında» fərman imzaladı11. Həmiri fərmanm çox böyük tarixi əhəmiyyəti oldu. Belə ki, həmin fərmanla azərbaycanlılara qarşı tətbiq olunan etnik təmizləmə və soyqırım siyasətinin mürtəce
mahiyyəti dünya
ictimaiyyətinə çatdırıldı. Ermənilərin Azərbaycana qarşı əsassız ərazi iddiaları bütün XX yüzillik ərzində davam etdirilmişdir. 1965-ci ildə Xankəndində yaşayan bir qrup erməni Maksim 119 Hovonesiyanın başçılığı altında DQMV-nin Ermənistan SSR-ə birləşdirilməsi haqda SSRİ Ali Sovetinə müraciət etdilər12. Əlbətdə müraciəti yazan və onu öz imzası ilə təsdiqləyən Xankəndində yaşayan ermənilər olsada bu işə rəvac verən qüvvə Mikoyan başda olmaqla erməni lobbisi idi. Lakin N.Xruşşov başa düşdü ki, DQMV-ni Ermənistana birləşdirilməsinə razılıq versə ölkədə arzuedilməz nəticələr verə bilər. Ona görə də dövlət başçısı Dağlıq Qarabağ məsələsini Azərbaycanın xeyrinə həll etdi.
Bütün bunlara
baxmayaraq Ermənistanda antiazərbaycan hərəkatı genişləndi. «Qarabağ Komitəsi» açıq fəaliyyətə başlamış və Azərbaycanda erməni lobbisi yaradıldı. DQMV-də yaşayan azərbaycanlılar sıxışdırılır, açıq-açığına soydaşlarımıza divan
tutulurdu13. Ermənilərin törətdikləri həmin qanlı cinayətlərdən birini xatırlamaq yerinə diişərdi. 1967-ci ilin iyun aymda DQMV-nin Xocavənd rayonunun Kurapatkin kəndində məktəbli erməni qızı yoxa çıxmış və axtanş nəticəsində onun
cəsədi azərbaycanlılara məxsus briqadanm sahəsindən tapılmışdır. Ona görə də bir neçə azərbaycanlı (Ələmşah, Ərşad, Zöhrab və başqaları) həbs edildilər. Bundan sonra
ermənilər tərəfindən Azərbaycan kəndlərinə qarşı terror aktı törədilməyə başlandı. 3 iyul 1967-ci ildə məhkəmədə tutulan şəxslərin günahları sübuta yetmədiyi üçün. iş yenidən istintaqa qaytarıldı. Lakin Benikin başçılıq etdiyi terrorçu erməni dəstəsi yolda həmin tutulan şəxsləri aparan maşırım qabağmı kəsmiş və onları diri-diri yandırmışdılar14. Bu vaxt Azərbaycan SSR Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsində Əks kəşfiyyat İdarəsinə rəhbərlik edən H.Ə.Əliyev operativ dəstə ilə DQMV-nə gəlmiş və orada tutarlı dəlillərlə sübut etmişdir ki, həmin uşağı öz dayısı öldürmüşdür. Quldur Benik isə törətdiyi cinayətə görə güllənmə cəzasına məhkum edilmişdir. 120 Maraqlı cəhət ondan ibarətdir ki, «güllələnmiş» Benik 1975-ci ildə atasınm dəfnində iştirak etmiş və yenidən yoxa çıxmışdır15. Belə bir şəraitdə Respublika rəhbərliyi yalnız seyirci mövqe tutur və «xalqlar dostluğunu» möhkəmləndirmək üçün tədbirlər görürdü. Ermənilərin təhriki və Mərkəzin təzyiqi ilə Azərbaycan höküməti 7 may 1969-cü ildə sərhəd rayonlarında yerləşən torpaqlarımızdan 2 min hektar sahəni Ermənistan SSR-ə verilməsini təsdiq etdi. Lakin torpağına, vətəninə qırılmaz tellərlə bağlı olan
H.Ə.Əliyevin 1969-cü ilin iyulunda hakimiyyətə gəlməsi həmin qərarm icrasına imkan vermədi16. 1977-ci ildə Dağlıq Qarabağ məsələsi yenidən qaldırılsada Heydər Əliyevin üzaqgörən siyasəti nəticəsində həmin məsələnin qarşısı qətiyyətlə alınmışdır17. H.Əliyevin çoxcəhətli idarəçilik istedadı və siyasi dövlətçilik fəaliyyəti mərkəzin və erməni millətçilərinin məkirli niyyətlərini həmişə alt-üst edirdi. Heydər Əliyevin mövcudluğu, hər şeyi qabaqcadan görmək bacarığı, şəxsiyyəti ermənilərin qarşısmda almmaz qalaya çevrilmiş və onun nəticəsi idi ki, liderimizin hakimiyyətinin sonrakı dövründə bir dəfədə olsun «Dağlıq Qarabağ məsələsi» ortaya atılmamışdı. Ermənilər öz mənfur məqsədlərinə çatmaq yolunu Heydər Əliyevin Azərbaycandan uzaqlaşdırmaqda gördülər və öz
havadarları ilə birləşib fikirlərini reallaşdırdılar. BÖyük idarəçilk və təşkilatçılıq qabiliyyətinə malik olan H.Ə.Əliyev SSRİ Nazirlər Sovetinin birinci müavini işlədiyi müddətdə də, bütün imkanlarından Azərbaycanm inkişafı naminə istifadə etmişdir18. 1988-ci
ildən başlayaraq Azərbaycana qarşı
Ermənistanm əsassız ərazi iddiaları yenidən baş qaldırdı19. «Yenidənqurma» və «aşkarlıq» fonemenlərinin ortaya atılması imperiyanm süqutunun yaxınlaşdırdığmdan 121
rəhbərlik, tarixən istifadə etdiyi «parçala və hökm sür» siyasətinə əl atdı. Azərbaycända demokratik hərəkatın inkişaf etdiyini və gələcəkdə türk dünyasmm böyük bir qiivvəyə çevriləcəyihdən ehtiyat edən imperiya rəhbərliyi DQMV-də milli münaqişə ocağmı qızışdırdı və gizli, ermənilərin müdafıəçisinə çevrildi. Azərbaycan xalqına qarşı təhqirlərlə dolu olan, saxtakarcasına Zori Balayan tərəfindən yazılmış «Ocaq» kitabı milli münaqişəni daha da dərinləşdirdi. Daxildən və xaricədən dəstək alan ermənilər Azərbaycana qarşı açıq ərazi iddialanna başladılar. Azərbaycan torpaqları hesabma «Böyük Ermənistan» dövləti yaratmaq üçün «Daşnaksütun» partiyası başda olmaqla bütün millətçi erməni təşkilat və komitələri açıq fəaliyyətə başladılar. Ermənistanm Azərbaycana qarşı əsassız ərazi iddialarmm ilk qurbanları həmişə ermənilərin daha çox cəmləşdiyi Qərbi
Azərbaycan türkləri olmuşdur. Azərbaycanlilara qarşı dünya miqyasında mənfı flkir yaratmaq üçün E.Qriqoryan adlı şəxs tele və foto operatorlarıri iştirakı ilə, bir dəstə erməni ilə birlikdə Sumqayıtda 26 nəfər ermənini öldürdü, evlərini yandırdı, qarət etdi20. Onlar hədisələri törədərkəıı Azərbaycan dilində dahışlrdilar. Məqsədli şəkildə «törədilən faciə»nin çəkilmiş lenti tezliklə dünyanm hər yerinə, o cümlədən Ermənistana gətirildi. Tezliklə Ermənistandakı azərbaycanlılar dəhşətli hadisələrlə üzləşdilər. 1991-ci ilin avqustun 8-də Ermənistamn Mehri rayonunun Nüvədi kəndinin əhalisi
öz dədə-baba torpaqlarından qovulmaqla, «Türksüz Ermənistan» dövləti yaradüdı. Bu hadisə «Böyük Ermənistan» dövləti yaratmağın birinci mərhələsinin «müvəffəqiyyətlə» həyata keçirilməsi demək idi. Həmin Vaxt Ermənistandakı 185 azərbaycanlı kəndindən 25Ö 'min nəfər azərbaycanlı öz dədə-baba 122 yurdlarından qovuldu21. XX əsrin 8Q-cı illərində Ermənistandakı azərbaycanlıların 31 miin evi, 165 kolxoz və sovxozun əmlakı talandı, çoxlu mal-qarası ələ keçirildi. 225 nəfər
öldürülmüş, 1200
nəfər yaralanmışdı. Ermənisatndakı bu dəhşətlərə Moskvanın göz yumması DQMV-də yaşayan ermənilərin əl-qölunü açdı. Onlar açıq şəkildə Ermənistana birləşmək tələbini irəli sürdülər. Moskova isə, I Pyoturun 1724-cü ıl fərmanma «erməni xalqmı Rusiya öz himayəsində həmişə saxlamahdır» şuarını əldə rəhbər tutaraq riyakar təşəbbüslər ediräilər. 1988-ci ildə Sov.İKP Mərkəzi Komitəsi və SSRİ Nazirlər soveti «1988-1995-ci illər Azərbaycan SSRİ-in DQMV- nin sosial-iqtisadi inkişafını sürətləndirmək tədbirləri haqqmda» qərarı DQMV-nin Azərbaycandan alınması demək idi. Bundan başqa 1988-ci ilin iyununda Ermənistan SSR Ali Sövetinin DQMV-nin Xalq Deputatları sovetinin qəbul etdiyi
«DQMV-nin Ermənistana birləşmək» qərarım müdafıə etdi22. Bununla da Azərbaycaııın ərazi bütövlüyü kobudcasına pozuldu. DQMV-də azərbaycanlılar yaşayan evlər, maşınlar yandırmağa başlandı. Erməniständan erməni qüldurları Azərbaycanm sərhəd kəndlərinə basqmlar edirdilər. 1989- a cu ilin yanvarmda SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti «Azərbaycan SSR DQMV-də xüsusi ıdarəçilik formasınm tədbiqi haqqmda» qərar verdi. Bu vaxt birbaşa Moskvaya tabe olan Xüsusi İdarə Komitəsi (XİK) yaradıldı23. XİK- nə ermənipərəst A.Volski rəhbərlik edirdi və onün əmri ilə Xankəndi şəhərində yaşayan 14 min azərbaycanlı öz dədə- baba yurdundan qovuldu2! Erməni əhalisi silahlandırıldı. Äzərbaycan Demokratik qüvvələrin tələbi ilə 1989-cü ilin noyabrm 28-də XİK ləğv edildi. İndi DQMV-nin idarəçiliyi SSRİ hökümətinin nəzarəti altında Azərbaycan Təşkilat Komitəsinə (TK) tapşırıldı25. 1989-cu il dekabrn
əməliyyatını genişlənməyə imkan yaratdı. Dağılıq Qarabäğda strateji əhəmiyyətli məntəqələr erməni silahlıları tərəfındən ələ keçirildi. Rusiya ilə Ermənistan arasında 1991-ci ilin sonlarmda bağlanmış «Dostluq, əməkdaşlıq və
qarşılıqlı təhlükəsizlik haqqında müqavilə» ermənilərin daha
yaxşı silahlanmasına rəvac verdi. 1991-ci ıl noyabnn 26-da Azərbaycan Respublikası Ali Soveti DQMV-nin statusunu ləğv etdi31. 1991-ci ilin oktyabrm 9-dan Azərbaycan Ali Sovetinin «Könüllü milli özünümüdafıə batalionunun yaradılması haqqında» qanunu qəbul edildi. Lakin könüllülük prinsipi əsasında yaranan ordu lazımi səviyyədə döyüş qabiliyyətinə malik deyildi32. Tələb olunan səviyyədə silah və sursatı yox idi. Özünümüdafıə batalionu yalnız müdafiə məqsədilə yaradılmışdı. Bütün bu və ya digər amillər ordumuzun zəif cəhətləri idi və erməni silahlı qüvvələrinin hücumunun qarşısım ala bilmirdilər39. 1992-ci ildə Azərbaycan ordusu üçün çox uğursuzluqlar oldu. Beləki, 1992-ci ilin yanvarında Kərgicahan, fevralda Malıbəyli, Quşçular kəndləri ələ keçirildi, Xocalı və Şuşa mühasirəyə alırıdı. Satqmlıq nətiçəsində «Daşaltı əməliyyatı» uğursuzluqla nəticələndi. Qaradağlı kəndində erməni silahlıları tərəfmdən 150 nəfər öldürüldü və kənd ələ keçirilib yandırıldı34. 1992-ci il fevralın 18-də birləşmiş quldur dəstələri 1458 kvadrat kilometsr əraziyə, 9011 nəfər əhaliyə malik Xocavənd rayonunu işğal etdilər. İşğal zamanı 150 nəfər öldürüldü, 48 nəfər müxtəlif dərəcəli bədən xəsarəti aldı. İşğal vaxtı Xocavəndin 19 qəsəbə və kəndi, 15 tarixi abidəsi, 75 mədəni məişət obyekti işğalçılarm əlinə keçdi, yandırdı və talan edildi35. 126 1992-ci il fevralın 25-də gecə saat 21-də erməni silahlı qüvvələri Rusiyaya məxsus 366-cı mexaniləşdirilmiş atıcı alayınm və muzdlu quldurlarm birləşmiş qüvvələri Xocalıya hücum etdilər36. Xocalıda Əlif Hacıyev və Tofıq Hüseynov öz döyüşçü yoldaşları ilə düşmənə müqavimət göstərdilər. Lakin onlar qəhrəmancasına həlak oldular və onlara ölümlərindən sonra Azərbaycan Milli Qəhrəmanı adı verildi. Xocalıdakı igid
doyüşçülərimizin müqavimətinə baxmayaraq şəhər ələ keçirildi və erməni vandalları tərəfmdən yandırıldı. Xocalı soyqırımında 613 nəfər öldürülmüş, 487 nəfər yaralanmış, 1275 nəfər əsir götürülmüş, 200 nəfərin ayaqları qaııqrena olmuşdur. Soyqırım zamam şəhid olanlarm 106 nəfəri qadın, 83 nəfəri azyaşlı uşaq idi. Xocalı faciəsi günü 56 nəfər diri- diri (əl-qolu bağlanaraq) yandırılmış, 7 ailə tamam ınəhv edilmiş, 27 ailənin hərəsindən 1 nəfər salamat qalmış, 230 ailə öz başçısım itirmişdir37. Beləliklə, 1992-ci il fevralm 25-26-da 2500-3000 illik tarixə malik 7000 əhalinin yaşadığı Xocalı şəhəri yerlə yeksan edildi. 1992-ci ilin fevralmda töıədilmiş Xocalı soyqırımı (genosidi) dünya tarixində analoqu olmayan vəhşiliyin nümunəsidir. Bu soyqırım eyni zamanda bütün bəşəriyyətə qarşı tarixi bir cinayətdir. Çünki həmin gecə heç kəsə - qocaya, qadma, uşağa, əlsiz-ayaqsıza aman verilmədən güllələnmişdi. Çox təəssüflər olsun ki, Xocalı faciəsi birinci deyildi axrıncı da olmadı. Növbəti faciə Şuşam gözləyirdi. 1992-ci ilin mayın əvvəlində Şuşa erməni və rus silahlı birləşmələri tərəfındən mühasirəyə alındı. Maym 7- 8-də Şuşa şəhəri artirileya atəşinə tutuldu. 6000 silahlı quldur 72 tankla şəhərə hücum etdilər. Bu vaxt şəhərin 1500
döyüşçüsündən 1000-i
məqsədli şəkildə
«məzuniyyətə» buraxılmışdı. 1992-ci il maym 8-də Şuşa şəhəri işğal edildi38. Artıq 1992-ci il mayın 9-da Şuşa süqut 127 etdi. Bu vaxt 155 nəfər şəhid olmuş, 167 nəfər yaralanmış, 47 nəfər itgin düşmüşdür. Düşmən hücumu vaxtı Şuşamn 27 sənaye və tikinti müəssisəsi, 103 mədəni-maarif ocağı, 31 qəsəbə və kəndi, 249 tarixi abidə və muzeyi dağıdılmışdı39. İşğal zonasmda Şuşanın 289 kvadrat kilometr ərazisi qalmış, əhalisinin 24009 nəfəri məcburi köçkünə çevrilmişdir. Bundan sonra
Azərbaycan rayonlarınm işğalı aşağıdakı ardıcıllıqla davam
etdirilmişdir40. 1875 kvadrat klometirlik ərazisi və 60 min nəfərlik əhalisi olan Laçm rayonu 1992-ci il mayııı 17-də erməni silahlı birləşmələri tərəfindən işğal edildi. İşğal nəticəsində 259 nəfər şəhid olmuş, 225 nəfər yaralanmış və ağır bədən xəsarəti alaraq şikəst olmuşdur. Işğal zamanı Laçının 576 mədəni-məişət obyekti, 26 qəsəbə və kəndi, 17 tarixi abidəsi ermənilər tərəfındən dağıdılmış, yandırılmış və qarət edilmişdir41. 1993-cü il 2 aprelindən erməni silahlı birləşmələri Kəlbəcəri işğal etməyə başlamış və aprelin 6-da işğal başa çatıb42. İşğal zamanı 220 kəlbəcərli şəhid olub, 49 nəfər isə yaralanıb və müxtəlif dərəcəli bədən xəsarəti alıb. İşğal zamanı Kəlbəcərin ərazisi 1916 kvadrat kilometir, əhalisi 55 min nəfər idi. Erməni vandalları Kəlbəcərin 132 kənd və qəsəbəsini, 87 tarixi abidəsini, 29 sənaye və tikinti obyektini, 29 mədəni-məişət obyektini ələ keçirərək qarət edib, dağıdıb və yandırıb43. Ağdamın işğalı 1993-cü ilin 23 iyulunda olmuşdur. İşğal zamanı 538 nəfər şəhid olmuş, 587 nəfər isə yaralanmışdır. Erməni işğalçıları tərəfındən Ağdamın 48 sənaye və tikinti, 598 mədəni-məişət obyekti, 122 qəsəbə və kəndi, 27 tarixi abidəsi və Ağdam Dövlət Dram Teatrı dağıdılrb. 1993-cü il məlumatına görə Ağdamm ərazisi 1154 kvadrat kilometr, əhalisi 158 min nəfər idi. Ağdamm
63 faiz ərazisi işğal edilib. 130 min nəfər əhalisi məcburi köçkündür. Ağdamm 15 milli qəhrəman ı var44. Cəbrayıl rayonu 1993-cü il avqustun 23-də erməni quldurları tərəfındən işğal edilib. İşğal zamanı Cəbrayılın 197 mədəni-məişət obyekd, 90 qəsəbə və kəndi, 27 tarixi abidəsi dağıdılıb. Bu vaxt Cəbrayılın ərazisi 1050 kvadrat kilometr, əhalisi 52049 nəfər olub45. 23 avqust 1993-cü il Füzuli rayonunun ermənilər tərəfindən işğalı güııüdür. Rayonun işğalı zamam 145 mədəni-məişət obyekti, 54 qəsəbə və kənd, 15 tarixi abidə tamamilə dağıdılmışdır. İşğal zamam Füzulidən 528 nəfər şəhid olmuş, 1309 nəfəri müxtəlif dərəcəli bədən xəsarəti almışdır. Füzulinin ərazisi 1112 kvadrat kilometir, əhalisinin sayı 95940 ııəfər olmuşdur46. Ərazisi 826 kvadrat kilometir, əhalisi 33800 nəfər olan Qubadlı rayonu 1993-cü il avqustun 31-də erməni silahlı birləşmələri tərəfındən işğal edilmişdir. İşğal zamanı Qubadhnm 205 mədəni-məişət obyekti, 94 qəsəbə və kəndi, 12 tarixi abidəsi dağıdılıb, yandırılmışdır47. 1993-cü il oktyabrın 29-30-da Zəngilan rayonu işğal edilib. Bu vaxt 138 mədəni-məişət obyekti, 81 qəsəbə və kənd, 13 tarixi abidə yerlə yeksan edilib. Zəngilamn müdafıəsi zamam 191 nəfər zəngilanlı şəhid olmuş, 110 nəfər isə müxtəlif dərəcəli bədən xəsarəti almışdır. 1993-cü ildə Zəngilaıı rayonun ərazisi 707 kvadrat kilometr, əhalisinin sayı 35500 nəfər olub48. Ümumilikdə isə Qarabağ savaşı zamanı Ermənistan tərəfmdən Azərbaycan torpaqlarmm 20 faizi işğal edilib.' İşğal nəticəsində 900-dən artıq yaşayış məntəqəsi, 6000 sənaye kənd təsərrüfatı və digər istehsal obyektləri, ümumi sahəsi 9000 kvadrat metr olan 180000 yaşayış binası dağıdılıb. 1010 təlim-təribiyə müəssisəsi, 4545 mədəni maarif ocağı, 667 tibbi müəssisə, 927 kitabxana, 464 tarixi 129 abidə və muzey, 6 dövlət teatrı və konsert studiyası erməni vandalları tərəfındən dağıdılmışdır, İşğal edilmiş
ərazilərdə dağıntı və talan nəticəsində Azərbaycan iqtisadiyyatma 60 milyard ABŞ dollarından artıq ziyan dəyib49. Qarabağ savaşında 20000 vətəndaşımız həlak olub, 100.000 nəfər yaralanmış və ağır bədən xəsarəti almışdır. 1 milyon 200 min Azərbaycan vətəndaşı öz doğma vətənində qaçqına, köçkünə çevrilmişdir. 4959 nəfər itgin düşmüş, 4000 nəfər girov götürülmüşdür50. Hazırda yüzlərlə əsirlikdə qalanımız var. Əsirlikdə işgəncə ilə öldürülən azərbaycanlıların sayı 176 nəfərdir (bu ermənilərin etiraf etdikləridir). Biz bu gün yuxarıda qeyd etdiyimiz acı həqiqətləri dünya ictimaiyyətinə çatdırmalı, xalqımızın soyqırma, genosit siyasətinə məruz qaldığmı faktlara əsaslanaraq obyektiv şəkildə sübut etməli və faciələri törədənlərin cinayət məsuliyyətinə cəlb edilməsi üçün dünya parlamenti və beynəlxalq təşkilatı qarşısında məsələ qaldırmalıyıq. XX yüzilliyin sonu, XXI yüzilliyin əvvəllərində Azərbaycanm xarici siyasət sahəsində atdığı uğurlu addımlarda: Azərbaycanm MDB-yə daxil olması (1993 sentyabrın 24)51, «Əsrin müqaviləsi»nin imzalanması (1994-cü il sentyabrın 20), Lissabon samitindəki ATƏT-in Dağlıq Qarabağ məsələsinə dair qəbul etdiyi prinsip (1996 dekabr)52, Tarixi İpək Yolunun bərpası üzrə Beynəlxalq Bakı Kanfransı (1998 sentyabr), Strasburqda zirvə toplantısımn keçirilməsi (1997 sentyabr)53, ATƏT-in İstanbul samitindəki qərarlar, Azərbaycamn Avropa Şurasınm tam hüquqlu üzvlüyünə qəbul edilməsi (2000-ci il 9 noyabr)54, Avropa Şurasmm Nazirlər Kabinetinin iclasmda Azərbaycanm Avropa Şurasma tam hüquqlu üzv olması haqqında sənəd qəbul edilməsi (2001 yanvarın 17)55, Fransanm Strasburq şəhərində Avropa Şurasmm
iqamətgahı qarşısında Azərbaycanm bayrağının qaldırılması və ölkəmizin Avropa Şurasmm täm hüquqlu üzvünə çevriləsi (2001 yanvar 25)56, AŞPA payız sessiyasında Azərbaycanm ərazi bütövlüyünü təsdiq edən sənəd qəbul edilməsi (2001 sentyabr 24), ABŞ-ın Azərbaycana silah satışı üzərinə qoyduğu qadağanın ləğv edilməsi (2002 martm 30)57, Trabzon zirvə görüşündə «Terrorizmə, mütəşəkkil einayətkarlığa və digər
cinayətlərə qarşı
mütəşəkkil mübarizə haqqmda» Azərbaycan, Gürcüstan və
Türkiyə respublikaları arasında sazişin imzalanması (2002 aprelin 30), NATO- nun Praqa Samitində Azərbaycamn NATO Parlament Assambleyasınm assosiativ üzvlüyünə qəbul olması (2002 noyabr)58, İlham Əliyevin AŞ PA-nin vitse prezidenti və qurumun biro üzvü seçilməsi (2003 yanvar) və sair mühüm tarixi məsələlərin əsas istiqamətlərindən biri Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə həll edilməsi, Azərbaycanm ərazi bütövlüyünün bərpa edilməsi uğrunda mübarizə təşkil edir. Lakin bu sahədə aparılan gərcin iş, hələ ki, təcavüzkar Ermənistan dövlətinin təqsiri ucbatmdan əməli nəticə verməyibdir. Bu gün müvəqqəti hərbi məğlubiyyətə uğrasaq da, xarici siyasət sahəsində qazandığımız naliyyətlər bizi sabaha ümidlə, inamla baxmağa səsləyir. Bu gün lıər bir azərbaycanlı, vətənimizin ərazi bütövlüyü, istiqlalı naminə, lazım gələrsə canını belə qurban vermək əzmindədir. İqtisadi, siyasi, mənəvi, psixoloji potensiyalımız tam gücü ilə hərəkətə gətirilmiş, ərazi bütövlüyümüzü qorumağa qadir olan yüksək ideologiyaya, təlimə, döyüş qabiliyyətinə malik, hər cür silalıla təmin edilmiş, beynəlxalq tələblərə cavab verən güclü, yenilməz və məğlub edilməz ordumuz yaradılmışdır. Sülh yolu ilə «Qarabağ məsələsi» həll edilməzsə, hərbi yolla işğal altındakı torp>aqlarımızı geri
qaytarmağa hazırıq. Dövlətimiz gərgin və fəal iş aparmaqla belə bir abı-hava yaradıb. Bu gün, çətin, lakin şərəfli və əhəmiyyətli olan qələbənin əldə edilməsi üçün milli birliyimiz lazımdır. Dünyada heç bir çətinlik əbədi deyildir. Hər bir tənəzzülün tərəqqisi, hər bir qaranlıq gecənin, sabaha sıçılan aydın, günəşli bir gündüzü olur. Tarix boyu bütün mübarizənin sonunda haqq, ədalət zəfər çalıb. Ona görə qələbəmizə zərrə qədər də şübhə olmamalıdır. Inanırıq ki, tezliklə torpaqlarımız azad olacaq, qaçqın \rə köçgünlərimiz öz doğma ata-baba yurdlarma qayıdaeaq və Azərbaycanm dövlət müstəqilliyi daha da möhkəmlənəcəkdir. Bu gün Azərbaycan dövləti etibarh əllərdədir. Heydər Əliyevin zəngin idarəçilik və siyasi məktəbini keçmiş layiqli davamçı, xalqın və dünyanm razılıqla qarşıladığı istedadlı dövlət xadimi, dərin biliyə, geniş dünyagörüşünə, yüksək idarəetmə qabiliyyətinə malik gənc və istedadiı lider İlham Heydər oğlu Əliyev atasmın siyasi xəttini inamla davam etdirir. İ.H.Əliyevin prezident seçildiyi vaxtdan keçən dövr ərzində Azərbayccinm həm siyasi, həm sosial-iqtisadi, həm də beynəlxalq münasibətlər sahəsində yeni-yeni nailiyyətlər qazanılmışdır. Həmçinin prezidentimizin xarici siyasət
sahəsində fəaliyyətinin əsas istiqamətlərindən biri Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə həll edilməsi, Azərbaycanm ərazi bütövlüyünün bərpa edilməsi uğrunda mübarizə təşkil edir. İ.H.Əliyev çıxışlarmda dəfələrlə bəyan etmişdir ki, Azərbaycan dövləti və xalqı Dağlıq Qarabağ məsələsini ədalətlə, sülh yolu ilə həll edilməsinin tərəfdarıdır. Lakin sülh imkanlarmm tükənməsi Azərbaycanı öz torpaqlarını silahlı yolla azad etmək hüququndan istifadə etmək məcburiyyətində: qoya bilər. Güclü orduya malik Azərbaycan dövlati buna qadirdir. XXI yüzilliyin ilk altı 132 ilində Azərbaycan diplamatiyasmın gərgin səyləri öz bəhrəsini verməkdədir. Dünya ictimaiyyatı artıq Azərbaycan həqiqətlərinə daha çox yaxmdır. Azərbaycan sürətlə Avropatlantika məkanma intiqrasiya olunur. İşğalçı Ermənistan isə daha çox dünya birliyindən, dünyada və bölgədə gedən inteqraiya proseslərindən kənarda qalmaqdadır. Hazırda müstəqil Azərbaycan dövləti dünyanın 128 ölkəsi ilə iqtisadi-ticarət əlaqəlri qurmuşdur. Sülhün və əmin-amanlığm carçısı H.Ə.Əliyev çıxışlarmdan birində qeyd etmişdir ki, «XXI yüzilliyin əvvəllərində istər daxildə, istərsə də xarici siyasətdə qazamlmış nailiyyətlər Azərbaycanm ərazi bütövlüyünü bərpa edəcəyindən xəbər verir... Azərbaycan dövlət müstəqilliyi əbədi, sarsılmaz, dönməz olacaqdır və Azərbaycanm bügünkü nəsİi gələcək Azərbaycanı daha da yüksəklərə qaldıracaqdır»59. 133
|