AZƏrbaycan d L və n tq məDƏn yy
Yüklə 470,19 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
1
SUALLARININ CAVABLARI Sual 1. Dil nədir və onun vəzifələri nədən ibarətdir? Dil çox-çox qədim zamanlarda toplu halında yaşayan insanların bir-biri ilə ünsiyyət saxlamaq zərurətindən meydana çıxmışdır.Deməli, dil insanlar arasında
cəmiyyətində yaranır və fəaliyyət göstərir. Dilin varlığı üçün bəşər cəmiyyətinin olması vacib şərtdir. nsan cəmiyyəti olmayan yerdə dil mövcud ola bilməz. Buna görə də
Dil ancaq insana məxsusdur və təfəkkürlə bağlıdır. Dilin yaranmasında insan orqanizminin şaquli vəziyyətdə olması da mühüm rol oynamışdır. Dilin irsi və irqi cəhətlərlə bağlılığı yoxdur. Belə ki, bir zənci balası körpəlik çağından valideynlərindən ayrı düşərək, məsələn, bir azərbaycanlı ailəsində böyü-yərsə, o, Azərbaycan dilində danışmağa başlayacaq. Dil mənsub olduğu xalqın həyatı ilə sıx bağlıdır. Hər hansı bir xalqın milli şüuru, mədəni səviyyəsi inkişaf etdikcə onun dili də inkişaf edir, təkmilləşir. Dilin üç vəzifəsi vardır: 1. Dil cəmiyyətdə ünsiyyət vasitəsidir. 2. Dil insanı əhatə edən əşya və hadisələrin adlarını bildirir. 3. Dil fikri ifadə edir.
Sual 2. Dilin qayda-qanunları, xüsusiyyətləri və quruluşunu öyrənən elm necə adlanır və onun hansı sahələri vardır? Dilin qayda-qanunları, xüsusiyyətləri və quruluşunu öyrənən elm dilçilik elmi adlanır. Dil müxtəlif baxımdan öyrənildiyi üçün ayrı-ayrı sahələrə bölünür. Dilçiliyin fonetika, leksikologiya (frazeologiya da bura daxildir), morfologiya və sintaksis kimi bölmələrdən başqa, etimologiya, lüğətçilik, dialektologiya kimi sahələri də vardır. Fonetikada danışıq səsləri, ahəng qanunu, heca və vurğu, fonetik hadisələr, leksikologiyada dilin lüğət tərkibi, sözlərin mahiyyəti, onların forma və məzmunca ə mələ gətirdiyi qruplar, sözlərin mənşəyi və işlənmə dairəsi, eləcə də frazeoloji birləşmələr öyrənilirsə, morfologiyanın predmeti sözün tərkibi, nitq hissələri və onların dəyişmə qaydalarıdır, sintaksisdə isə söz birləşmələri və cümlələr tədqiq edilir. Sözün mənşəyini, kökünü, nədən törəməsini öyrənən dilçilik sahəsinə etimo-logiya deyilir. Dilimizdə yaranma tarixi çox qədim olan elə sözlər var ki, indiki şəklində daşıdığı leksik məna anlaşılmır, yəni kökü, mənşəyi izah edilə bilmir. Bu halda etimologiya elminə üz tutmaq lazım gəlir. Ya elmi əsaslara söykənən elmi etimologiyanın, ya da xalqın məntiqinə əsaslanan xalq etimologiyasının, başqa sözlə, yalançı etimologiyanın imkanlarından istifadə edilir. Sözün kökünü üzə çıxarmaq, onun başqa sözlərlə bağlılığını öyrənmək üçün aparılan dilçilik araşdırmalarına etimoloji təhlil deyilir. Lüğətçilik (leksikoqrafiya) dilçiliyin praktik sahəsi olub, lüğətlərin tərtibi, yaranma qaydalarını öyrənir. Lüğətlərin tərtibi ilə məşğul olan mütəxəssis lüğət- 2
çi ─ leksikoqraf adlanır. Lüğətlərin bir neçə növü var: izahlı lüğətlər, tərcümə lü-ğətləri və terminoloji lüğətlər. Dialektologiya dialekt və ya şivəni öyrənən dilçilik sahəsidir. Bir çox şivələ- rimizdə elə qədim sözlər qorunub saxlanmışdır ki, vaxtilə ədəbi dilimizdə işlənmiş, lakin indi unudulmuşdur. Bu baxımdan dialektlər dilimizin tarixini, onun inkişaf mərhələlərini öyrənmək üçün çox əhəmiyyətlidir. Nitq mədəniyyəti də dilçiliyin praktik, yəni təcrübi sahəsi olub, dildən ünsiyryət vasitəsi kimi istifadə qaydalarını öyrənir. Nitq mədəniyyətinə yaxşı yiyələnmək üçün dilin fonetik, leksik və qrammatik qayda-qanunlarını bilmək və nitq zamanı onlara əməl etmək zəruridir. Nitq mədəniyyətində dilçiliyin nəzəri fikirləri əməli şəkildə həyata keçirilir. Buna görə də nitq mədəniyyəti dilçiliyin nəzəri yox, praktik sahəsi sayılır. Nitq mədəniyyətində ayrı-ayrı dil faktları və ya dil hadisələri yox, dilçiliyin qayda-qa-nunları sistemi öyrənilir. Ümumiyyətlə, nitq mədəniyyətinin konkret predmeti yoxdur.
nsanların səsin çatmadığı, ünün yetmədiyi yerlərlə də əlaqə saxlamaq ehtiya- cından yazı yaranmışdır. Yazı səsli dilin norma ilə qavrayışını təmin edən işarələr sistemidir. Yazının ilkin növü əşyaların köməyi ilə olmuşdir. nsanlar uzaq yerlərə öz fi- kirlərini əşyaların köməyi ilə çatdırmışlar. Buna görə də həmin yazı əşyəvi yazı ad- lanır. Yazının ikinci növü şəkli (piktoqrafik) yazıdır. Bu yazıda nəzərdə tutulan əşyanın şə kli çəkilir. Piktoqrafik yazıya aid nümunələr bugünkü həyatımızda da müşahidə edilir. Məsələn, gözəllik salonunun qarşısında qadın şəkli, qayçı, daraq şəkli, zoomağazanın qarşısında heyvanların şəkli və s. piktoqrafik yazı nümunələ-ridir. Piktoqrafik yazıdan sonra fikri (ideoqrafik) yazı ortaya çıxmışdır. Bu yazıda da fikir şəklin köməyi ilə çatdırılır. Piktoqrafik yazıda şəkil birbaşa əşyanın özünü bildirdiyi halda, ideoqrafik yazıda şəkil rəmzi mənada (ideya şəklində) işlənir: günəş şə kil işıq, nur anlayışı bildirir. Yazının ən son və müasir növü hərfi (fonoqrafik) yazıdır. Fonoqrafik yazının ilk mərhələsi heca yazısı (sillabik yazı) olmuşdur. Bu yazıda bir neçə səs bir işarə ilə ifadə olunmuşdur. Əsl fonoqrafik yazıda isə hər bir səs bir hərflə işarə olunur. Hazırda istifadə etdiyimiz latın qrafikalı Azərbaycan əlifbası fonoqrafik yazıya əsaslanır.
dillər arasında bölünmə getmiş, bir dildən onlarla dil formalaşmış, formalaşan-ların da hər birindən sonralar yeni dillər əmələ gəlmişdir. Beləliklə, bu gün dünya- da 3500-dən çox dil vardır. 3
Bir kökdən törəyən dillərə qohum dillər deyilir. Qohum dillərin hamısı birlikdə dil ailəsi adlanır. Azərbaycan dili türk dilləri ailəsinə mənsubdur. Türk dilləri ailəsi bir neçə qrupa bölünür: oğuz qrupu, qıpçaq qrupu, qarluq qrupu. Dilimiz oğuz qrupuna daxildir, bu qrupa həmçinin Türkiyə türkcəsi, türkmən və qaqauz dilləri aid edilir. Oğuz qrupundan olan dillərin formalaşması eramızın birinci minilliyində başa çatır. XVI əsrdən etibarən Azərbaycan dili milli dil kimi yetişmiş və oğuz qrupuna daxil olan digər dillərdən fərqli keyfiyyətlər qazanmışdır. Qazax, qırğız, tatar, başqırd, qumıq dilləri qıpçaq qrupunu təşkil edir. Qarluq qrupuna isə özbək, uyğur və salur dilləri daxildir. Azərbaycan dili Azərbaycan Respublikasında, Cənubi Azərbaycanda, eləcə də bir çox ölkələrdə yaşayan azərbaycanlıların ana dilidir. 50 milyondan çox azər- baycanlı bu dildə danışır. Azərbaycan dili müstəqil respublikamızın dövlət dilidir. Azərbaycan Respublikasının bütün dövlət orqanlarında yazılı və şıfahi əlaqə işləri Azərbaycan dilində aparılır. Yəni dövlət idarələrində vəzifə tutan müxtəlif xalqların nümayəndələri öz işlərini məhz Azərbaycan dilində həyata keçirirlər. Dövlət dilinin vahidliyi demokratizmi ilə səciyyələnir. Ölkəmizdə yaşayan azsaylı xalqların, etnik qrupların nümayəndələrinin öz aralarında ana dilində ünsiyyət saxlamaq hüququ vardır.
haqqında məlumat yazın. Görkəmli ictimai-siyasi xadim, ulu öndərimiz Heydər Əliyevin hərtərəfli yaradıcılıq fəaliyyətində dilçilik məsələləri, ilk öncə ana dili, dil və mədəniyyət, dil və millət, dil və tarix, dil və ədəbiyyat, dil quruculuğu kimi önəmli sosiolinqvistik məsələlər də xüsusi yer tutur. Bütün böyük siyasi xadimlər kimi Heydər Əliyev də öz xalqının, öz ölkəsinin iqtisadiyyatı, maddi rifah halının yaxşılaşması ilə bərabər, onun ümummədəni tərəqqisinin də qayğısına qalmış, yaşadığı ölkənin, mənsub ölduğu xalqın dünyanın ən inkişaf etmiş ölkələri və xalqları səviyyəsinə yüksəlməsinə ciddi diqqət yetirmişdir. Hər bir millətin inkişafında onun ən mühüm varlıq və yaşam amili olan milli dilinin müstəsna rolu vardır. Təsadüfi deyildir ki, Heydər Əliyevin dil doktrinasında dil amili başqa amillərdən uca tutulur. Azərbaycan Respublikasının yeni Konstitusiya layihəsini hazırlayan komissiyanın dövlət dili məsələsinə həsr olunmuş iclaslarından birində o deyir: « ndi biz dilimizdə sərbəst danışırıq və hər bir mürəkkəb fikri ifadə etməyə qadirik. Bu, böyük nailiyyətdir. Bu, iqtisadi və başqa nailiyyətlərin hamısından üstün bir nailiyyətdir ki, bizim bir millət kimi özümüzə məxsus dilimiz var və o da o qədər zəngindir ki, dünyanın hər bir hadisəsini biz öz dilimizdə ifadə edə bilirik». Dili iqtisadi və başqa nailiyyətlərin hamısından üstün nailiyyət sayan ulu öndər Heydər Ə liyev 1960-cı illərin sonundan başlayaraq öz zəngin təcrübəsi, yüksək intellekti, milli mədəniyyətimizə və mənəviyyatımıza dərindən bələd olması sayəsində ardıcıl milli dil siyasəti işləyib hazırlamış və bütün çətinliklərə sinə gərərək onu dönmədən həyata keçirmiş, Azərbaycan dilinin dövlət dili olması, xalqımızın mənəvi mövcudluğunun əsas amillərindən olan dilimizin inkişafı və yüksəlişi uğrunda ardıcıl mübarizə aparmışdır. 4
Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin ana dilinə qayğısı və diqqəti sonrakı illərdə də davam etmişdir. 1978-ci ildə müttəfiq respublikaların yeni konstitusiyaları qəbul edilən zaman onun göstərdiyi təşkilati fəaliyyət də çox böyük olmuşdur. Bəlli olduğu kimi, o vaxt respublikalarda qəbul olunmuş konstitusiyaların heç birində ana dili dövlət dili kimi qeyd olunmamışdı. Zaqafqaziya respublikalarından başqa digər respublikalar üçün belə problem artıq mövcud deyildi. Azərbaycanda isə dövlət dili maddəsi uğrunda qızğın mübarizə gedirdi. Ümummilli lider o günləri xatırlayaraq deyirdi: «1977-78-ci illərdə biz yeni konstitusiyanı qəbul edərkən bu məsələ, şübhəsiz ki, əsas məsələlərdən biri idi. Biz yeni konstitusiyada Azərbaycanın dövlət dilinin Azərbaycan dili olması barədə maddə hazırladıq. Qeyd etdiyim kimi, mən həmin konstitusiyanı hazırlayan komissiyanın sədri idim və bu işlərə rəhbərlik edirdim...” Sual 6 Fonetika haqqında ümumi məlumat yazın Yazılı və şifahi nitq müəyyən vahidlərdən ibarətdir: səslər, hərflər, sözlər, cümlələr və s. Fonetikada öyrənilən səslər və hərflər dilin ən kiçik vahidləridir. Ümumilikdə fonetika danışıq səslərini öyrənir. Ahəng qanunu, heca, vurğu, səsartımı və səsdüşümü fonetikanın mövzuları sırasına daxildir. Fonetika yunan sözü olub "fone" (səs) və "tika" (elm) sözlərindən əmələ gəlib. Danışıq zamanı tələffüz etdiyimiz səslər danışıq səsləri adlanır. Danışıq səslərinin yaranmasında dodaqlar, dil və səs telləri daha fəal iştirak edir. Bundan başqa ağ ciyər, nəfəs borusu, qırtlaq, ağız boşluğu, dişlər, burun boşluğu, alt çənə kimi üzvlər də danışıq səslərinin yaranmasında iştirak edir. Ən fəal danışıq üzvü dildir. Danışıq səsləri şifahi nitqin vahidləridir. Yazılı nitqdə isə bu, hərflərdə öz əksini tapır. Səslər hərflərdən müəyyən cəhətlərə görə fərqlənir: Səslər tələffüz olunur və eşidilir. Hərflər yazılır və oxunur(görünür).
və dilin müəyyən vəziyyətlərə düşməsi ilə əlaqədar saitlərin müxtəlif növləri yaranır. Dilimizdə saitlər üç qrupa bölünür və bu baxımdan hər saitin də üç əlaməti özünü göstərir:
görə samit səslər iki növə bölünür: kar, cingiltili l)Kar samitlərin yaranmasmda səs telləri iştirak etmir və ona görə də təkcə küydən ibarət olur.
5
2)Cingiltili samitlərin yaranmasmda səs telləri iştirak etdiyi üçün küylə yanaşı, avaz da olur. Yaranma və səslənmə ardıcıllığına görə kar və cingiltili samitlər bir-biri ilə qarşılıq təşkil edir.
Söz dilin əsas vahididir. Dildəki sözlərin hamısı birlikdə dilin lüğət tərkibini, yəni leksikasını təşkil edir. Dilin lüğət tərkibini öyrənən elm leksikologiya adlanır. Leksikologiya yunanca iki sözdən-lexikos (söz) və loqosdan (təlim) ibarətdir. Leksikologiya dilçiliyin bir bölməsi olub, dildəki bütün sözləri öyrənir. Sözlər əşyaları, hərəkəti, əlaməti, miqdarı və s. ifadə etməyə xidmət göstərir. Hər bir sözün birbaşa ifadə etdiyi mənaya onun leksik mənası deyilir. Sözlərin leksik mənası izahlı lüğətlərdə öz ifadəsini tapır. Məs.: Kərə-əridilmiş yağ, şit yağ; Maya - I.Qıcqırma əmələ gətirən maddə, rüşeym, döl, müəyyən bir şeyə qoyulan pul, II.Dişi dəvə.
çalmaq üçün uzun saplı, dişsiz orağa oxşayan alət olması onun leksik mənasıdır; isim olması, adlıq halda işlənməsi isə qrammatik mənasıdır. Ə sas nitq hissələrini təşkil edən bütün sözlər leksik və qrammatik mənaya malik olur. Amma köməkçi nitq hissələrinin yalnız qrammatik mənası olur. zahlı lüğətlərdə sözlərin leksik mənaları, orfoqrafıya lüğətində onlarm düzgün yazılış qaydaları, orfoepiya lüğətində düzgün tələffüz qaydaları və s. əhatə olunur. Lüğətlərin növləri çoxdur: orfoqrafiya, orfoepiya, leksika, termin lüğətləri və s. Bunların hamısında sözlər əlifba sırası ilə düzülür. > Bütün sözlərin leksik mənası olmur. > Sözün leksik mənası onun məzmununu əks etdirir. > Sözün qrammatik mənası sözlərin hansı nitq hissələrinə aid olması və həmin nitq hissəsinə xas olan xüsusiyyətləri ifadə etməsi ilə müəyyənləşir. Bütün sözlərin və hətta şəkilçilərin qrammatik mənası olur.
avtobus, yaşıl və s. Eyni leksik məna ilə bağlı bir-birinə yaxın müxtəlif mənaları bildirən sözə isə çoxmənalı söz deyilir. Məs.: üz-adamın üzü, suyun üzü, yorğanm üzü; göz - adamın gözü, bulağın gözü, şkafın gözü və s. 6
Çoxmənalılıq yaradan sözlər həmişə eyni nitq hissəsinə aid olur. Məs.: Həqiqi məna: Məcazi məna: polad balta (isim) polad bilək (isim)
gözəl fikir (sifət)
Bu zaman həmin sözlər və birləşmələr bir-biri ilə oxşar əlamətlərə malik əşyaları ifadə edir. Beləliklə, sözlərin çoxmənalılığı yaranır. Məs.: alovun dili, çəkmənin dili, insanın dili, heyvanın dili. Bu söz birləşmələrindən insanın dili, heyvanın dili nümunələrində “dil” leksik vahidi həqiqi mənada, alovun dili, çəkmənin dili nümunələrində isə məcazi mənada işlənib. Çoxmənalı sözlər bu və ya digər cəhətdən bir-birinə oxşar əşyaları, yaxud oxşar əlamət və hərəkəti bildirir. Məs.: kağız sözü bir neçə mənada işlənir. Kağız-üzərində yazı yazılan, yazı çap edilən xüsusi materialdır. Kağız-hər cür rəsmi sənəddir (yaş kağızı, icazə kağızı və s.). Bu mənaların ikisində də bir-birinə yaxınlıq var. • Bütün sözlər çoxmənalı ola bilməz. • Çoxmənalı sözlər, əsasən,bədii üslubda işlədilir. Çoxmənalı sözlərə dilimizin, demək olar ki, bütün əsas nitq hissələrində təsadüf olunur. Bunların içərisində isimlər, fellər və sifətlər daha çoxdur. Sual 10.Omonim, sinonim və antonimlər barədə yazın. Çoxmənalı sözlərdə mənalardan biri əsas, digərləri isə ondan törəmə olur. Yəni çoxmənalılıq sözün əsas mənasının məcazlaşması yolu ilə yaranır. Məs.: ət maşını, minik
Ə gər sözün mənaları arasında heç bir bağlılıq yoxdursa, deməli, bunlar ayrı-ayrı leksik vahidlərdir, yəni omonimlərdir. Məs.: ləpə-su dalğası, ləpə-qoz ləpəsi.Deyilişi və yazılışı eyni olan, lakin leksik mənalarına görə tamamilə fərqlənən sözlərə omonimlər deyilir. • Lüğətlərdə omonimlər ayrı-ayrı sözlər kimi verilir və onların üzərində sıra nömrəsi qoyulur:
külliyyatı Çoxmənalı sözlərdən fərqli olaraq, omonimlər ayrı- ayrı mənaları bildirir. "Balıq tutmaq" sözü ilə kiminsə "fikrini tutmaq" birləşmələrindəki "tut" sözləri çoxmənalıdır, amma "tut yemək" birləşməsi ilə "topu tut" ifadələrindəki "tut" sözləri omonimdir. • Çoxmənalı sözlərdən fərqli olaraq, omonimlər yalnız həqiqi mənada olur. • Çoxmənalı sözlərdən fərqli olaraq, omonimlər həm eyni, həm də ayrı-ayrı nitq hissələrinə aid olur. Məs.: "adamın üzü", "kitabın üzü" ifadələrindəki "üz" sözləri
7
çoxmənalı sözlərdir və isimlərdir, "kitabın üzü" ifadəsi ilə "dənizdə üz" ifadəsindəki "üz"lərdən birincisi isim, ikincisi isə feldir. Yazılışı və deyilişi müxtəlif olan, lakin eyni və ya yaxın mənaları bildirən sözlərə sinonimlər deyilir. Sinonimlər eyni mənanı bildirsə də, onların nitqdə işlənməsində incə fərqlər var. Məs.: qaçmaq - yüyürmək sinonimlərindən ikincisində hərəkət daha güclüdür. Yaxud böyük, iri,
• Sinonimləri təşkil edən sözlər eyni bir nitq hissəsinə aid olur. "Kal" və "yetişməmiş", "şəkər" və "şirin" tipli sözlər sinonim hesab edilmir. Çünki kal sifət, yetişməmiş feli sifətdir, şəkər isim, şirin sifətdir. • Sinonimlər fikri daha dəqiq ifadə etməkdə mühüm rol oynayır, sözləri yersiz təkrar etməyin qarşısını alır. • Sinonimlik özünü daha çox isim, sifət və fellərdə göstərir. Sinonimlərdən, əsasən, bədii üslubda istifadə olunur. Eyniköklü sözlər sinonim ola bilmir: bivəfa-vəfasız Yüklə 470,19 Kb. Dostları ilə paylaş:
|