AZƏrbaycan d L və n tq məDƏn yy
Yüklə 470,19 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Mənaca bir-birinin əksi olan sözlərə antonimlər deyilir; Məs.: alçaq-hündür, sülh- müharibə, oyanır-yatır, çalışqan-tənbəl, müxtəsər-geniş, nağd-nisyə. • Kökü eyni olan sözlər antonim sayılmır: dadlı-dadsız • nkarda olan fellər antonim deyil: getmək-getməmək • Antonimlərdən, əsasən bədii üslubda istifadə olunur. • Antonimlər həmişə eyni nitq hissəsinə aid olur.
Ə
hansılardır? Arxaizim və neologizimlər haqqında məlumat yazın Ə sl Azərbaycan sözlərinin alınma sözlərdən fərqləndirən xüsusiyyətlər aşağdakılardır: 1. Vurğusunun son hecaya düşməsi; yazıçı', ata' (ba'yaq, dü'nən, sa'nki, ya'lnız və s. sözlər istisnadır). 2. Ahəng qanununa tabe olması: ana, nənə, oğul, qarın (işıq, ilğım, elat, islanmaq, quşüzümü və s. sözlər istisnadır). 3. Sözün əvvəlində iki samitin yanaşı işlənməməsi: plan, şkaf. Bu sözlər Avropa mənşəlidir. 4. Sözdə iki saitin yanaşı işlənməməsi: ailə, saat, səadət, camaat, təbii. 5. Sözün r, z, f hərfı ilə başlanmaması: razı, rəfiqə, rabitə, radio. stisna: zoğ, zoğal 6. Saitin uzun tələffüz olunmaması: bəzi, bəzən, alim, arif, kamil, nazir, Sabir. stisna: dovğa [do:ğa], qovurma-[qo:urma], ovuşdurmaq- [o:uşdurmax] 7. Fleksiyaya uğramaması. Fleksiyaya uğrayan sözlər ərəb mənşəlidir: şəkil-təşkil- mütəşəkkil; elm-alim-üləma; nəsr-nasir-mənsur; nəzm-nizam-Nizami-Nazim-mənzum, tərəf-ətraf; eşq-aşiq-məşuq-məşuqə və s. stisna: (bunlar türk mənşəlidir) alçaq-alçal, sarı-saral, kiçik-kiçil, uzun-uzat, dağıt-dağıl-dağınıq.
8
8. Sonu -at 2 (cəm şəkilçisidir) şəkilçisi ilə bitən sözlər alınmadır; bu sözlər ərəb mənşəlidir: məlumat, həqiqət, hökumət, təbliğat, hesabat. stisna: gedişat, elat türk mənşəlidir.
9. Ön şəkilçili sözlər alınmadır: bivəfa, laməkan, namünasib, baməzə, anormal. stisna: nadinc, nakişi, natəmiz milli sözlərdir. 10. Daxilində təkrar olunan qoşasamitli sözlərin bəzisi alınmadır: mədəniyyət, ə vvəl, molla, qüvvə, təəccüb, professor, rejissor və s. stisna: əlli, yeddi (bu cür bütün saylar) 11. Sonu eynicinsli qoşa samitlə bitən təkhecalı sözlər alınmadır: xətt, sırr, hədd, hiss, tibb və s.
12. Tərkibində j səsi olan sözlər alınmadır: janr, jurnal, jalə, müjdə, bioloji və s. Qeyd: Azərbaycan dilində söz əvvəlində ı saiti işlənmir. Vaxtilə işıq, ilıq, ildırım sözləri yı ilə başlamışdır. Sonralar ı səsi i-yə keçdiyi üçün bu cür ana dili sözlərimizdə ahəng qanunu pozulmuşdur. Bugünkü ildırım, ilan sözləri əvvəl yıldırım, yılan kimi işlənmişdir. 13 Azərbaycan dilində söz sonunda o, ö, e saitləri gəlməz. 14. Azərbaycan dilində o, ö, e saitləri ilə şəkilçilər işlənməz (-lov, -sov,-ey istisnadır). 15. mə, mo, mö, mü, qü, tə hecaları ilə başlayan sözlər, adətən, alınma olur. Mömin, məşhur, motor, mübariz, qüssə, mükalimə, müalicə, müasir və s. Azərbaycan dilinə ərəb, fars, rus və rus
16.
Sözün h hərfi ilə bitməməsi: Allah, şah, günah və s. 17.
Sözdə "ənc", əng" parçaları olarsa, alınmadır: qəşəng, pəncərə, fışəng və s.
sözlər. Köhnəlmiş sözlər özü də 2 qrupa bölünür: 1. Tarixizmlər 2. Arxaizmlər Tarixizmlər.' Tarixi inkişaf prosesində əşya və ya hadisələrin bəzilərinin ömrünü başa vurması ilə əlaqədar onların adları da qeyri-fəal leksikaya çevrilir. Belə sözlər tarixizmlər adlanır. Məs.: darğa, çuxa, abbası, batman, koxa, dinar, qorodovoy, mədrəsə, konka,
Tarixizmlər keçmiş həyat və məişətin aradan çıxması, dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq fəal istifadədən qalsa da, bədii əsərlərin dilində həmin həyatı canlandırmaq üçün onlardan istifadə olunur.
Arxaizmlər. Əşya və ya hadisənin adını ifadə edən söz köhnələrək yenisi ilə əvəz olunur. Bu cür köhnəlmiş sözlərə arxaizmlər deyilir. Tarixizmlərdən fərqli olaraq, arxaizmlər elə sözlərdən ibarətdir ki, onların ifadə etdiyi əşya və ya hadisələr indinin özündə belə mövcuddur, lakin onlar başqa sözlərlə ifadə olunur. Məs.: arı (təmiz), yaşınmaq (gizlənmək), yey (yaxşı), seyvan (eyvan), iraq (uzaq), ər/ərən (igid), ayaq (qədəh), tanıq (şahid), sayru (xəstə), us (ağıl) əsən (sağ-salamat), damu (cəhənnəm), uçmaq (cənnət), düş (yuxu), altun 9
qənşər (qarşı, tərəf), bəndərgah (düşmənin keçə bilməyəcəyi yol, keçid), yazı (çöl), pitik (yazı), baqqal (dükançı), əllaf (taxıl, ot alverçisi) və s. Tarixizmlərdən bədii dilin üslub xüsusiyyətlərini vermək üçün istifadə edilir. Hər hansı bir yazıçı keçmiş həyatın müəyyən tarixi bir dövrünü və o dövrdə yaşamış bu və ya digər surəti qabarıq vermək istədikdə, dövrün müəyyən dil xüsusiyyətlərini nəzərə çatdırmaq istədikdə tarixizmlər işlədilir.
texnikaya, mədəniyyətə, məişətə və s. aid yeni əşyaları, hadisələri yeni sözlərlə ifadəyə ehtiyac yaranır: Məs.: kosmodrom, sərinkeş, biznesmen, ekologiya, alışqan, telefılm və s. Elmin, texnikanın inkişafı ilə əlaqədar yaranan yeni anlayışların adlarını ifadə edən sözlər yeni sözlər- neologizmlər adlanır. Neologizimlər bir müddətdən sonra ümümişlək sözlər sırasına keçə bilər.Yadda saxlamaq lazımdır ki, yeni sözlər dildə hələ sınaq mərhələsindədir. Yeni sözlər 2 yolla yaranır:
məlumat yazın. Ümumi qrammatik mənasına görə əşyanın adını bildirən əsas nitq hissəsinə isim deyilir. sim kim? nə? hara? suallarından birinə cavab verir. smin özünəməxsus cəhətləri var ki, onları başqa nitq hissələrində görmürük. smə məxsusdur: *Konkret və mücərrəd olur. *Ümumi və xüsusi olur. *Tək və ya cəm olur. *Mənsubiyyətə görə dəyişir. *Hal şəkilçisi qəbul edir (hallanır). *Şəxs (xəbərlik) şəkilçisi qəbul edir. Isimlər iki qrupa ayrılır: l.Ümumi isimlər 2. Xüsusi isimlər
Bunlar arasında oxşar cəhətlər var. Hər ikisinin əşya adı bildirməsi, hallanması və mənsubiyyətə görə
dəyişməsi və
quruluş baxımından üç yerə
bölünməsi oxşar cəhətlərdəndir.
Ümumi isimlər eynicinsli əşyalara verilən adlardır: ağac, gül, küçə, daş, kənd və s. Eynicinsli əşyaları bir- birindən fərqləndirmək üçün onların hər birinə verilən adlara xüsusi isimlər deyilir: "Mehman"(povest), "Azərbaycan" (qəzeti), Araz və s. Xüsusi isimlərin ümumi isimlərdən bir sıra fərgli cəhətləri va:* şIənmə yerindən asılı olmayaraq ilk hərfi həmişə böyük yazılır. *Ancaq konkret olur. *Sinonimi, omonimi olmur. Xüsusi isimlər bir sıra növlərə bölünür: l. nsan adlarını və soyadlarını bildirənlər: Vidadi, Məhəmməd, Elşən, Zərdabi, Gəncəvi, Axundov və s. 2.Yer adlarını bildirənlər: Təbriz, Xankəndi, Şuşa,Türkiyə və s. 3.Əsər və mətbuat adları: " sgəndərnamə", "Vaqif”', "Səs"(qəzet) və s.
10
4.Heyvanlara verilən adlar: Dürat, Alaş, Məstan, Bozdar, Alapaça və s. Xüsusi isimlərin əksəriyyəti sadə, düzəltmə, mürəkkəb, konkret, mücərrəd olan ümumi isimlərdən yaranır. Məs.: Hikmət, smət, Arzu, Ulduz, Topxana, Tovuz və s. Bəzi hallarda xüsusi isimlər də ümumiyə çevrilir. Məs.: sirab, badamlı, şampan, kalaşnikov, plombir, mersedes və s.
Yalnız qrammatik şəkilçi qəbul etmiş isimlər də sadə isimlərdir. Məs.: şeir-şerimiz, ağac-ağaclar, maşın-maşına, kitab-kitabdır və s.
leksik şəkilçilər artırmaqla yaranır. Yalnız –lıq 4 şəkilçisinin köməyi ilə isim, sifət, say, əvəzlik və zərfdən isim düzəltmək olur. Məs.: istilik, düzlük, çoxluq, mənlik, gerilik, yaxınlıq və s. Bu cür isimlər mücərrəd isimlərdir. Mürəkkəb isimlər sintaktik yolla, iki və daha artıq sözün birləşməsi ilə yaranır. Mürəkkəb isimlər yazılışına görə iki yerə bölünür: bitişik yazılanlar, defislə yazılanlar. Bitişik yazılan mürəkkəb isimlər bir vurğu altında deyilir. Bu cür sözlər əmələ gəlmə üsullarına görə bir neçə qrupa bölünür: l. ki müxtəlif mənalı və tərkibində heç bir şəkilçisi olmayan sadə sözlərin birləşməsi ilə: Kürdəmir, Qarabağ, istiot, Elşən, kəlləpaça və s. 2. Mənsubiyyət şəkilçili sözlərin iştirakı ilə: suiti, kəklikotu, Nəbioğlu, dağkeçisi, Bazardüzü və s. 3. Sadə və düzəltmə sözün birləşməsi ilə: soyqırım, Rüstəmxanlı, qəlbisınıqlıq, beşillik və s.
s. 5. Aga, xanım, bəy, şah, xatun kimi sözlərin iştirakı ilə: Ağasəlim, Bəyəli, Gülxanım, Saraxatun və s. Defislə yazılan mürəkkəb isimlər aşağıdakılardır: 1. Yaxın mənalı sözlərin birləşməsi ilə:söz-söhbət, qapı-pəncərə, qayda-qanun, adət-ənənə və s.
2.Əks mənalı sözlərin iştirakı ılə: dərə-təpə, enış-yoxuş, gedış-gəlış, ev-eşık və s. 3. Tərəflərindən biri ayrılıqda işlənməyən sözlərin iştirakı ilə: kol-kos, kagız-kuğuz, zir-zibil, dəmir-dümür, sür-sümük və s. 4. zafət tərkibi formasında olanlar: tərzi-hərəkət, nöqteyi-nəzər, həddi-buluğ, tərcümeyi-hal və s. Sual 13. smin hal kateqoriyası haqqında yazın. simlər başqa sözlərlə əlaqəyə girərkən bəzi qrammatik şəkilçilər qəbul edərək formaca dəyişə bilir. simlərin belə dəyişilməsi hallanma adlanır. Dilimizdə ismin altı halı var:
11
Vətən
Yiyəlik Vətənin
kimin? nəyin?haranın? nnnnnnnnnnnnnnnnnnnə
Vətənə
aaaaa
kimə? nəyə? haraya? Təsirlik Vətəni
kimi? nəyi? haranı? Yerlik Vətəndə
kimdə? nədə? harada? Çıxışlıq Vətəndən
kimdən? nədən? haradan? Adlıq hal Ə
Lüğətlərdə isimlər adlıq halda verilir. Adlıq halın xüsusi şəkilçisi yoxdur. Adlıq halda olan isimlər cümlədə daha çox dörd mövqedə işlənir: 1 .Mübtəda: Vətən hamımızın baş tacıdır. 2.Xəbər: Hamımızın baş tacı vətəndir. 3.Təyin: Daş bina möhkəm olar. 4.Xitab:Vətən, səndən ötrü can verməyə hazırıq. Adlıq halda olan isim cəm, mənsubiyyət və şəxs şəkilçiləri qəbul edə bilər.Bu şəkilçilər ayrı- ayrılıqda və eyni zamanda ismin başlanğıc formasına qoşula bilər: kitab-kitablar-kitablarım- kitablarımdır.
Yiyəlik halda olan isimlər özündən sonra gələn sözlərlə əlaqəyə girərək əşyalar, şəxslər arasında aidlik,mənsubluq mənası yaradır. Xüsusi şəkilçisi: -ın
Yiyəlik halda olan isimdən sonra, adətən, mənsubiyyət şəkilçili söz gəlir və söz birləşməsi yaranır. Bu cür söz birləşməsinin birinci tərəfi yiyəlik (sahiblik), ikinci tərəfi isə mənsubluq (aidlik) bildirir. Yönlük hal Yönlük halda olan isimlər cümlədə, əsasən ,tamamlıq və yer zərfliyi olur. Sonu açıq saitlə bitən isimlər yönlük halda fərqli tələffüz edilir: komaya [komuya], xalaya
Təsirlik hal hərəkətin hansı əş ya üzərində icra olunduğunu bildirir. Yiyəlik hal kimi, təsirlik hal da iki cür olur: l.Müəyyən təsirlik hal; 2.Qeyri- müəyyən təsirlik hal. Müəyyən təsirlik halda olan isimlər -ı 4 , -nı 4 (Nitqdə bəzən müəyyən təsirlik hal yalnız -n bitişdirici samiti ilə düzəlir: Almasın, heyvasın, narın yemədim.) şəkilçilərini qəbul edir.
çox hərəkət bildirən sözlə yanaşı gəlir. Məs.: Rəssam divardan şəkil (nə?) asdı. Bu cümlədəki
12
qeyri -müəyyən təsirlik hallı ismi asanlıqla müəyyən təsirlik hala çevirmək olar: Rəssam divardan şəkli (nəyi?) asdı. Müəyyən və qeyri-müəyyən təsirlik halın əsas oxşar cəhətlərindən biri odur ki, hər ikisi təsirli fellərlə əlaqəli olur. stisna hallarda müəyyənlik bildirən təsirlik hal təsirsiz fellərlə də əlaqəyə girir: Yayı dincəlmədim.
Yerlik hal hərəkətin icra olunduğu yeri bildirir və kimdə?, nədə?, harada? suallarına cavab olur.Yerlik halda olan isimlər -da 2 şəkilçisini qəbul edir. Cümlədə kimdə? nədə? suallarına cavab verdiyi zaman tamamlıq, harada? sualına cavab verdiyi zaman isə yer zərfliyi və kimdədir?, nədədir? suallarına cavab verdiyi zaman xəbər olur. Məs.: Kitabda (nədə?) maraqlı mövzular var. Adamlar parkda (harada?) dincəlir. Qoşunlar sərhəddədir (hardadır?). Çıxışlıq hal smin çıxışlıq halı hərəkətin başlanğıc yerini və çıxış nöqtəsini bildirir və kimdən? nədən? haradan? suallarına cavab verir. Çıxışlıq halda isimlər -dan 2 şə kilçisini qəbul edir. Cümlədə tamamlıq, zərflik və bəzən də xəbər kimi iştirak edə bilir. Məs.: Ağacdan (nədən?) budaq qırdım. Qədir kənddən (haradan?) uzaqlaşdı. Məktub kənddəndir (haradandır?). smin çıxışlıq halı yönlük halda ifadə olunan fıkrin əksini bildirir.Yönlük hal hərəkətin son, çıxışlıq hal isə başlanğıc nöqtəsini bildirir. Sual 14.Tək və cəm isimlər nəyə deyilir simlər kəmiyyət baxımından tək və ya cəm olur. smin ifadə etdiyi əşya iki və ya daha artıq olsa, o zaman -lar 2 şəkilçisi qəbul edir. simlərin tək və ya cəm olması: şəhər-şəhərlər, odun- odunlar, maşın-maşınlar və s. Cəmlənmək daha çox ümumi isimlərə aiddir. simdən əvvəl müəyyən miqdar sayı gələrsə, isim cəm şəkilçisi qəbul etmir: beş kitab, altı durna və s. Beş kitablar olmaz. stisna hallarda bədii xüsusiyyət daşıyaraq xüsusi isimlər də cəm şəkilçisi qəbul edir: Öldü Balaşları öldürən əsgər, Öldü Gülüşləri güldürən əsgər. (M.Müşfıq) Xüsusi isimlər cəm şəkilçisi qəbul etdiyi zaman böyük hərflə yazılır. 1. Sözün son samitindən asılı olaraq, cəm şəkilçisinin ilk samiti fərqli tələffüz oluna bilər. Bu daha çox sonu t, n, z, və r samitləri ilə bitən sözlərdə özünü göstərir: canlar [cannar], qızlar [qızdar], şairlər [şairrər]. 2. -lar 2 şəkilçisi bəzən mənsubluq və ya xəbərlik anlayışı da bildirir: onların anaları, bunlar uşaqdırlar və s. Elə isimlər var ki, onlar cəm şəkilçisi qəbul etmədən say etibarı ilə çoxluq, topluluq bildirir. Məs.: cəmiyyət, qoşun, ordu, ilxı, naxır, partiya, dəstə, xalq, camaat, el, üləma, şüəra, ə hali, alay və s. Bunlara toplu isimlər deyilir. Topluluq bildirən isimlər qrammatik cəhətdən tək isimlərdir.Toplu isimlər cəm şəkilçisi qəbul edə bilir. stisna olaraq camat, şüəra, əhali, üləma sözləri cəm şəkilçisi qəbul etmir. 13
Sual 15. sim mənsubiyyətə görə necə dəyişir? smi başqa nitq hissələrindən fərqləndirən əlamətlərdən biri də mənsubiyyət kateqoriyasıdır. Mənsubiyyətə görə dəyişmə şəxslərlə şəxslər, şəxslərlə əşyalar, əşyalarla əşyalar arasında ola bilər. I və II şəxslərə aid mənsubiyyət şəkilçisi yalnız şəxs və ya əşyanın insana mənsubluğunu bildirir. Məs.:mənim evim, sənin dərdin və s. III şəxsə aid mənsubiyyət şəkilçisi qəbul etmiş isim isə həm insana, həm də cansız əşyaya aid ola bilər. Məs.:evin pəncərəsi, atın ayağı və s. Ə ksər hallarda mənsubiyyət şəkilçisi qəbul etmiş ismin əvvəlində yiyəlik hal şə kilçisini qəbul etmiş şəxs əvəzliyi, isim və ya isimləşmiş digər nitq hissələri gəlir ;
Bəzi hallarda yiyəlik hallı şəxs əvəzliyi cümlədə ixtisar olunur: Maşın qəsəngdir.Mənsubiyyət şəkilçili söz yiyəlik hal şəkilçili sцzlərdən sonra gəldiyi zaman hər ikisi cьmlənin bir ьzvь olur. MƏNSUBIYYƏT ŞƏKILÇ LƏR N GOSTƏRƏN CƏDVƏL ŞƏ XSLƏR I şəxs tək I şəxs cəm II şəxs tək
II şəxs cəm
ŞƏ Yüklə 470,19 Kb. Dostları ilə paylaş:
|