Azərbaycan diLİ VƏ Nİtq məDƏNİYYƏTİ MÖvzu 1 azərbaycan diLİ VƏ Nİtq məDƏNİYYƏTİ FƏNNİNİN Əsaslari

MÖVZU 24
DANIŞIQ ETİKASI VƏ NİTQ ETİKETLƏRİ

Nitq mədəniyyətinin əsas müddəalarından biri danışıq etikası ilə bağlıdır. Etika insanların bir-birinə, cəmiyyətin insanlara münasibətini tənzimləyən mədəni, nəzakətli danışığı və əxlaq normalarını özündə ehtiva edir. Etikaya görə əxlaq cəmiyyətdə, insanlar arasında qarşılıqlı münasibətləri nizamlayır. Etika mövcüd adət-ənənələrə tənqidi yanaşmaqla insanlara cəmiyyətdə ictimai rəyə əsaslanıb əxlaq normalarını könüllü yerinə yetirməyi aşılayır. Etik normalar əxlaqi keyfiyyətlərin toplusudur. Xalqımızın görkəmli şəxsiyyətləri, yazıçı və mütəfəkkirləri insanın təhsili, tərbiyəsi, mənəvi-əxlaqi keyfiyyətləri haqqında qiymətli fikirlər söyləmişlər. N.Tusi yazırdı: “Böyüklərlə danışərkən kinayə işlətməməli,.. nalayiq sözlər işlətməməli, dilini söyüşə öyrətməməli, zərurət üzündən ayıb kəlməyə ehtiyac yarananda onu obrazlı, məcazi ifadələrlə anlatmalı, şux və zərif ifadələrdən qaçmamalı, hər məclisdə münasib danışmağı bacarmaq lazımdır”. Abbasqulu ağa Bakıxanov Qüdsi (1794-1847) “Kitabi-nəsihət” əsərində gənc nəsli ən yaxşı insani keyfiyyətlər qazanmağa çağırırdı:

1) Hər kəs vəzifədə, elmdə və yaşda səndən böyükdürsə ona hörmət elə ta ki, səndən kiçiklər də sənə hörmət etsin.
2) Hər kəsi görən zaman ona salam ver. Əgər o sənə bir söz desə ədəblə, mərifətlə ona cavab ver ki, hamı səni sevsin.
3) Heç kəsin pisliyini başqasına söyləmə. Əgər o şəxs sənə dost deyilsə, bu sözləri həmin adama çatdırar, əgər dostdursa sənin haqqında pis fikrə düşər.
4) Yalan danışmaqdan çəkin. Çünki hər kəs sənin bu xüsusiyyətini bilərsə, doğru sözünə də inanmaz.
5) Elm və kamal əldə etməyi hər şeydən əziz tut. Çünki hər şey onların vasitəsilə əldə edilir.
6) Hər nə vəd vermisənsə onu yerinə yetirməyə çalış ki, başqa vəd verəndə onun icra ediləcəyinə də inansınlar.
7) Şuxluq və boş zarafatı özünə adət etmə, başqalarının nəzərində yüngül görünərsən.
8) Bu gün görə biləcəyin işi sabaha qoyma, bəlkə sən sabah onu əldə edə bilmədin.
Söz təkcə adlandırma və ünsiyyət funksiyasını deyil, həm də müraciət funksiyasını yerinə yetirir. Müraciət formalarından düzgün və yerində istifadə nitq mədəniyyəti baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır. Əvvəllər, XVII, XVIII və XIX əsrin birinci rübündə Azərbaycanda xanlıqlar zamanı xan, xanım, bəy, bəyim, ağa sözləri müraciət formalası kimi çox işlək olmuşdur. Məşədi, hacı, kərbəlayi, seyid, şeyx, axund, molla sözləri dini müraciət formasını təşkil etmişdir və indi də qalmaqdadır. Xalqımızın milli ənənələrinə, təfəkkür tərzinə, etik görüşlərinə uyğun olaraq son 80 ildə yoldaş, müəllim, bəy sözləri, indi isə cənab sözü rəsmi və qeyri-rəsmi müraciət forması kimi istifadədədir.
İnsanlar arasında ictimai əlaqələrə, qocalara və uşaqlara, qızlara və qadınlara, yaşca və vəzifəcə böyüklərə münasibət məsələsi danışıqda gözlənilən amillərdəndir. İnsanlara edilən müraciət formalarının müxtəlifliyi əksər hallarda bu baxımdan qiymətləndirilir. Məsələn, qohumluq münasibəti bildirən sözlərə baxmaq yerinə düşər: atacan, anacan, anambacım, atam balası, gəlinbacı, dayıcan, əmican, qaqaş və s. Bu sözlərlə, əsasən, ən yaxın adamlara müraciət olunur. Amma bu, həmişə belə olmur. "Əmican", "dayıcan" deyə müraciət olunan şəxs sözü deyənin doğrudan-doğruya əmisi və ya dayısı olmaya da bilər. Xoş qılıq anlamında "can" sözü müraciəti doğmalaşdırır. Doğmalıq bildirən müraciət formaları adlara da əlavə kimi işlədilir: Səfər əmi, Nadir dayı, Zərifə xala və s. Azərbaycanda geniş şəkildə işlədilən müraciət forması keçən əsrin iyirminci-doxsanıncı illəri arasında "müəllim" sözü olmuşdur. Hazırda bu sözü adlarla birlikdə təkcə təlim-tərbiyə işləri ilə məşğul olanlara deyil, həm də rəsmiyyət və hörmət naminə başqa sənət adamlarına da (müəssisə, təşkilat, idarə rəhbərliyinə) şamil edirlər. Müraciət olunanda "müəllim" sözü şəxsin adı ilə birlikdə işlədilir: Ramiz müəllim, Müslüm müəllim, Rövnəq müəllim, Nailə müəllimə və s. Hazırda məsul vəzifəli şəxslərə yaxın adamlarından fərqli olaraq geniş ictimaiyyət "cənab" sözünü həmin şəxsin soyadı ilə birlikdə işlədir. Cənab Abdullayev, cənab Məmmədov, cənab səfir, cənab hakim, cənab nazir, cənab Misir müəllim, möhtərəm ġeyx həzrətləri və s. rəsmi məqamlarda geniş işləklik qazanmışdır. Təkcə ölkə prezidentinə deyilən "möhtərəm İ.Əliyev cənabları" (cəm şəkildə) müraciət etiketi işləkdir. Hazırda xalqımızın səmimi şəkildə yaşa, qohumluğa, rəsmi münasibətlərə yanaşması nəticəsində əziz, hörmətli, çox hörmətli, xüsusi hallarda möhtərəm sözləri üstünlük qazanır. Ailə qohumluğu olmayan adamlar bir-birinə "siz" deyə müraciət edirlər. Ailədə, yaxud bacı, qardaş əlaqələri olan adamlar yaşdan və vəzifədən asılı olmayaraq bir-birinə "sən" deyə müraciət edirlər: - Ata, sən…; Əmi, səni atam çağırır; Dayı, anam səni görmək istəyir və s. Belə situasiya və məqamlar istisna olmaqla, qalan hallarda "sən" forması məqbul sayılmır, xüsusən, vəzifəli və ya orta yaşdan yuxarı olan adamlara bu sözlə müraciət etdikdə onlar bunu özlərinə qarşı kiçiklik, hörmətsizlik sayır, nəzakətsizlik kimi qiymətləndirirlər. İctimai yerlərdə gədə, qağa, a kişi, ay arvad, lələ, lələş kimi müraciət formalarını da münasib saymaq olmaz. Müəllimlər şagird və tələbələrə eyni sözlərlə müraciət etməməlidirlər. Şagirdlərə oğlum, qızım, əzizim kimi müraciət olunması təbii qarşılansa da, ali məktəb tələbələrinə belə müraciət lazimi effekti vermir. Onlara "Siz", "siz, tələbə filankəsov" deyilərsə həm nəzakətli, həm də hörmətli olar. Valideyinlərin öz övladlarına, yaxınlarına, ərki çatdığı yeniyetmə qızlara qızım, gülüm, ceyranım, göyərçinim, gözümün işığı, şirin şəkərim, oğlanlara isə oğlum, əzizim, evimin yaraşığı, ömrüm-günüm, qadan alım, qoçaq balam və s. kimi əzizləmə mənalı, könül oxşayan, qəlbə sığal çəkən söz və ifadələrlə müraciəti şərait və məqamından asılı olaraq münasib sayılmalıdır. Qadınlara yaşından asılı olmayaraq "xanım", kişilərə isə sadəcə olaraq adından sonra "bəy" sözünü işlətmək məqbuldur. Əgər bu şəxslərin sənəti, peşəsi məlumdursa, adından sonra müəllim, həkim (doktor), bəzi məqamlarda addan əvvəl mühəndis, geoloq, fermer, həkim sözlərini işlətmək yerinə düşər. Bilmək lazımdır ki, etiket formaları ilk növbədə spesifik situasiya ilə bağlıdır. Görüş, günün hansı çağında salamlaşma, xudahafizləşmə, qonaq qəbulu zamanı işlədilən etiketlər situasiya haqqında müəyyən təsəvvür yaradır. Ümumiyyətlə, ziyalı, mədəni adamlar danışıqda səbirli və dözümlü olmağı məsləhət görürlər. Müasir dövrümüzdə mədəni danışıq etikası və müraciət qaydaları hər bir adamın həyatında başlıca davranış, adət halına keçməli, hər kəs təkcə ictimai yerlərdə, kollektivdə deyil, eləcə də həyatın bütün sahələrində evdə, ailədə, küçədə, bazarda, nəqliyyatda və s. etik normalara, danışıq və yazı etikasına (bu, ilk növbədə bizim saysız-hesabsız mətbuat orqanlarımıza, xüsusən, reket qəzetlərimizə aiddir) riayət etməli, kiminlə necə danışmaq, kimə necə müraciət etmək, kimdən necə yazmaq qaydalarını həmişə, hər yerdə yadda saxlamalı, gündəlik həyat devizinə çevirməlidir. Nitq etiketləri öz normaları daxilində inkişaf edir, təkmilləşir. Bugünkü gənc nəsil müraciət qaydalarına, müxtəlif xarakterli xəbərləri çatdırma, dinləmə, soruşma, cavab vermə və söhbətə qoşulma mədəniyyətinə dərindən yiyələnməlidir. Gənclər həmişəlik yadda saxlamalıdırlar ki, ünsiyyətə girmək, informasiya vermək və almaq nitq mədəniyyətinin, insanın ümumi mədəniyyətinin tərkib hissəsidir, bunları bilmək və riayət etmək hər bir şəxsin borcudur. Ünsiyyət müraciətlə başlanır, -deyirlər. Salamlaşmaq, xoş sözlərlə hal-əhval tutmaq, gülümsər sifətlə müraciət etmək insan mədəniyyətində ilkin şərtdir. Kimə, harada, necə müraciət etməyi hər kəs evdən, ailədən, bağçadan görüb, eşidib götürür. Xoş ünsiyyət, səmimi 393 münasibət yalnız mehribanlıq, qayğı və hörmət əsnasında mümkündür və bu da ilk tanışlıqdan başlamış birgə yaşayış, iş fəaliyyəti ilə, ümumiyyətlə, bütün ömrümüz boyu müraciət etiketləri ilə həmahəngdir. Ünsiyyət üslubu nitq fəaliyyətinin müxtəlif sahələrini-müraciət etmə, tanışlıq, xudahafizləşmə, dərdinə şərik olma, xahiş etmə, təbrik etmə, dəvət etmə, rədd etmə, imtina etmə, kompliment demə və s. sahələri əhatə etməklə müraciət etiketlərini həmişə nəzərdə saxlayır.