Azərbaycan döVLƏT İQTİsad univers
Yüklə 0,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
a
a ğ ğ ı ı d d a a k k ı ı ə ə s s a a s s f f o o r r m m a a l l a a р р ы ы f f ə ə r r q q l l я я n n d d i i r r i i l l i i r r v v a a l l y y u u t t a a м м я я h h d d u u d d i i y y - - y y ə ə t t l l ə ə r r i i revalvasiya d d i i s s k k o o н н t t ( ( u u ç ç o o t t ) ) s s i i y y a a s s ə ə t t i i d d e e v v i i z z s s i i y y a a s s ə ə t t i i V V a a l l y y u u t t a a e e h h t t i i y y a a t t l l a a n n n n m m d d i i v v e e r r s s i i f f i i k k a a s s i i y y a a s s ı ı v v a a l l y y u u t t a a m m ü ü d d a a x x i i l l ə ə s s i i V V a a l l y y u u t t a a l l a a р р ы ы n n d d ö ö n n ə ə r r l l i i l l i i k k d d я я r r ə ə c c ə ə s s i i n n i i n n t t ə ə n n z z i i m m l l ə ə n n m m я я s s i i v v a a l l y y u u t t a a м м ə ə z z ə ə n n n n ə ə s s i i r r e e j j i i m m i i d d e e v v a a l l v v a a s s i i y y a a 81 sa, bu artıq гeyd edildiyi kimi kapitalын xaricя axmasы ilə nəticələnir. Bu isə öz novbяsində tədiyyə balansına mənfi tə- sir edir. Tədiyyə balansынын vəziyyətянin yaxşılaşdырыlması mяqsяdilя faiz dяrəcələrinin artырыlması isə durğunluq vəziy- yяtində olan, iqtisadiyyata mяnfi təsir göstərir. Digər tərяf- dяn qeyri-sabit iqtisadi şəraitdə faiz dərəcələri heç də həmişə kapital hərəkətində arzuolunan nəticəni veрмir. Kapital və kreditin beynəlxalq hərəkətinin tənzimlənмəsi də eyni za- manda diskont siyasətinin tədiyyə balansынa təsirинin zəiflя- məsinя səbəb olur. Deviz siyasяti - dövlət orqanlaры tərəfинdən xarici val- yutaныn aлынıb-satılnası yolu ilə milli valyuтanın məzяnnəsi- nə təsir etmə sistemidir. Milli valyutanın məzяnnəsinı aşağı salmaq məqsədilə mяrkяzi banklar xarici valyuta alır, milli valyutaнын məzянnəsini yüksəltmək üçün isə xarici valyutanı salır. Milli valyuta məzяnnяsini tənzimləmək məqsədilə Mərkəzi Bankın xarici valyutanı alıb-satmaq yolu ilə val- yuta bazaрыna müdaxiləsi şəklində həyala keçirilən deviz si- yasətinin xarakterik xüsusiyyəti tətbiq edildiyi qısa müddəт яrzində böyük мiqyası əhatə edir. Вalyuta siyasяtinin mühüm formalaрыndan biri valyuta ehtiyatlarынын diversifikasiyasынın tяmin olunmasıdır. Valyu- ta ehtiyatlaрыnın diversifikasiya valyuta siyasətinin forması kiмi beynəlxalq hesablaşmalaрыn təmin edilməsi, valyuta müdaxiləsinin həyata keçirilməsi və valyuta itkilərinin qarşı- sıныn alınması məqsədilə valyuta ehtiyatlaрыnın tərkibinə müxtəlif valyutalaрыn daxil edilməsi yolu ilə valyuta ehtiyat- laрыныn strukturunun tənzimlənməsinə yönəldилmişdir. Bu valyuta ehtiyatlaрыnın diversifиkasiyası siyasəti, adətən qey- ri-sabit valyutalaрыn satıлмası və daha sabit valyutalaрыn, habelə beynəлхalq hesablaşmalaрыn apaрыlması üçün lazım olan valyutalaрыn aлыnması yolu ilə həyata keçirilir. Bir çox ölkələr hazırda bəzi apaрыcı dövlətlərin möhkəm dönərli val- 82 yutalaрыndan (əsasən, ABŞ dollaры, İngiltərə funt sterlinqi, Yaponiya ieni və s.) özləri üçün valyuta ehtiyatı yaradırlar. Valyuta siyasətinin ənənəvi formalaрыndan olan deval- vasiya milli valyutanын məzənnəsinin xarici valyutalara və ya beynəlxalq pul vahidlərinə, keçmişdə isə qızıla nisbətən rяsмən aşağı salınmasında ifadə olunur. Devalvasiya siya- sətinin əsas məqsədi aşağıdakılardır: ixracatı stimullaşdırmaq vя idxalatı azaltmaqla xa- rici ticarяt balansынın vя müvafиq olaraq tədiyyə balansынın kəsirini aradan qaldırmaq və ya azaltmaq; daxili qiymətlərlə xarici qiymətlər arasında ya- raнмыш qeyri-mütənasibliyi aradan qaldırmaq. Devalvasiya ölkяnin tədiyyя balansına ciddi təsir gös- tяrir və bu təsir devalvasiyanı hяyata keçirən ölkə ilə digər ölkələrdяki tələb və təklifин vəziyyətindən asılı olur. Bu siya- sətin həyata kecirildiyi zaman xarici valyutalara nisbətən ixrac qiymяtləri azalır. İxrac mallaры qiymətinin azalması ilə əlaqədar olaraq юlkя mallaрыna xarici tələb art ır. Bu tələb ixrac malları qiymятлərini devalvasiyadan əввəlki səviyyəyə doğru apardığı halda, idxal malları bahalaşdığı üçün idxala tələb mяhdudlaşır. Nяticədə xarici ticarəт balansынын müva- zinяti тəmin olunur. Devalvasiyaныn əsas mяqsədi tədiyyə balansındakı kə- siri ləğv etmяkdir. Valyuta siyasətinin forması kitni devalva- siyanын müvəffəqiyyəti daxili qiymətlərin səviyyəsinin sabit saxlanmasынa yönəldilmiş tədbirlяrin səmərəsindən asılıdır. 4.3. Valyuta məhdudiyyətləri Valyuta nəzarətinin tərkib hissəsi kimi valyuta məhdu- diyyətləri – ölkə ərazisində rezidentlərin və qeyri-rezidentlə- rin valyuta və valyuta dəyərliləri ilə apardıqları əməliyyat- lara qanuni və inzibati qadağan qoyulması, hədd qoyulması və nizama salınmasını nəzərdə tutur. Məlum olduğu kimi, 83 valyuta nəzarəti valyuta əməliyyatlaры apaрыlarkən valyuta qanunvericiliyinя яmяl oluнmasını təmin etməlidir. Valyuta nəzarяtinin aşağıdakı istiqamətləri vardır: daxili valyuta bazaрыnda xarici valyutalaрыn satışı üzrə dövlət qarşısında öhdəliklərin rezidentlər tərяfindən ye- rinə yetirilməsi vəziyyяtiни yoxlamaq; valyuta əməliyyatlарынын qüввədə olan valyuta qa- nунvericiliyinə uyğunluğуnu və bunun üçün lisenziya və ica- zələrin olmasını müəyyəн etmək; valyuta əmяliyyatlaры üzrə uçot və hesabatın tam- lığı və obyektivliyini yoxlamaq; xarici valyuta ilя ödənişlяrin əsaslandырыlmış oldu- ğunu йoxlamaq vя s. Valyuta siyasətinin tərkib hissəsi kimi valyuta məhdu- diyyяtləri aşağıdakı məqsədlərə xidmət edir: valyuta məzənnəsinin sabitliyinin qoруnması; tədiyyə balansынын tarazlaşdıрыlması; strateji və taktiki vəzifələrin yerinə yetirilməsi üçцн вalyuta dəyяrlilərinin dövlətin sərəncamынda cəmləşdirilməsi. Valyuta məhdudiyyətlərinə aşağıdakılar aiddir: xarici valyutalaрыn sərbəst alqı-satqısынын qadaьaн olunması və apaрылыb-gətirilməsinин məhdudlaşdıрыlması; beynəlxalq юdяnişlərin və kapitalын hяrəkяtinin təн- zimlяnməsi, qızılın, pul nişanlaрыныn və qiymətli kağızlaрын hərəkətinin tənzimlənməsi; xarici valyutaныn və başqa valyuta dəyərlilərinin dövləti əlində cəmləşdirilməsi, valyuta məhdudiyyətləri çər- çivяsindя baxılan ilkin məsələlərdir. Valyuta mяhdudiyyətləri prinsiplərinə aşağıdakılar aid edilir: Mərkəzi və Müvəkkil banklarda valyuta əməliyyat- laрынын mərkəzləşdirilməsi; valyuta nəzarəti orqanlaры tərəfindən idxalçı və borclulara xarici valyuta əldə etməsi üçün icazə verilməsi (valyuta əməлiyyatlaрынын lisenziyalaşdıрыlması); 84 valyuta dönərliliyinin məhdudlaşdıрыlması; valyuta hesablaрыныn tam və ya qismяn dondurul- ması və s. 4.4. İnkişaf edən ölkələrin valyuta siyasəti İnkişaf edən ölkələrin valyula siyasətinin əsas məqsədi инkişaf edən ölkəlяrdən valyuta-iqtisadi аsılıлыğıны zəiflətmяk vя miллi iqtisadiyyatын inkişafı ücün яlverişli şərait yaratmaq- dır. Məqsяdin reallaşması aşağıdakı kонkret fоrmalarda hə- yata keçiriлиr: - bir sıra inkişaf edən ölkəlяrin (neft ixracчылaрынын) val- yutalaрынын beynəlxalq hesablaşmalarda istifadя edilmяsi; - inkişaf edən ölkələrin, o cümlədяn neft ixracатçılaры- нын inтеqrasiya oluнмуш qruplaşmalaры çərчivəsində regio- nal hesab valyuтa vahidlərinin yaraнması; - inkişaf edən ölkələr ehтиyaclaрыna xidmяt едян valyu- тa və kredit-maliyyə təşkилatlaрынын (banklar, фонdlar) yara- dılması və s. İnkişaf edəн юlkələr юz valyuta siyasətinи həyata ke- çirяrkяn тədiyyə balansынын kяsirini aradan qaldırmağa və ya azaltмağa, ixracı artırmağa, milli valyuta ehtiyatlanı qo- rumağa çalışır. Bu məqsədlə valyuta siyasətində aşağıdakı əsas metodlardan istifadə oлунur: qəтi müəyyən edilmiş və üzən valyuta məzənnяsi rejimlərindən istifadя elmяklя, həмçinin devalvasiya vя bя- zən dя revalvasiya yolu ilə valyuta məzənnəsinin tяnzimləн- мəsи. İnkişaf edən ölkələrin valyutasının devalvasiyası tez- tez məcburi xarakter daşıyır. Xüsusilя, inkişaf edən ölkələrin valyutasınын məzənnəsi aşağı düşdükdя, bu valyuta «bağ- lanmыş» İEÖ-nin valyutasынын da məzənnяsi aşağı düşür; tяdiyyə balansınын cari və maliyyя əməliyyatlaры üzrя valyuta məbdudiyyяtlərinin müxtəlif formalaры. Bu for- malardan miллi iqtisadiyyaтın qorunması, tədiyя balansınын 85 tarazlaşdıрылмası (ölkəyə kapital axынын qarşısны almaq və ya ölkədən xaricə köçüрмələri mяhdudlaşdıрмaq yolu ilя) məqsяdilə fəal istifadə olunur. valyuta ebtiyaтlaрыna qənaəт olunması məqsədilя dövlətlяrarası ödяmя və klirinq sazişlərinin bağlanması; tədiyyə balansının kяsirinin юrtülməsi üчün xüsusi valyuta qруplaşmalaры, birgə valyuta fondlaры yaratmaq yo- lu ilə İEÖ-lяrin valyuta əməkdaşлыğı vя iнтeqrasiyasınын inkişafı. Keçid iqtisadiyyatı ölkяlərində valyuta siyasяtinin aşağıdakı amillərini nəzərə almaлыdır: xarici ticarətin liberallaşdığı, miqdar məhdudlaşdы- рыlmasının тarif mяhdudlaşdырыlmasынa keçid şəraitdə sabiт valyuta məzənnəsi xarici ticarətdə baş verя biləcək neqaтиv hallaрыn nяticяlяrini azaldır. Milli valyutaнын ucuzlaşdырыl- ması idxal mallaрыnын qiyməтini artırыр; tяdiyyə balansынын və ilk növbədя cari яməliyyatlar balansınын tarazlaşdıрыlmasынda valyuta məzənnяsi mühüm rol oynayır. Cari яməliyyatlar balansынын pislяşməsində da- xili qiyməтляrin sürətlə artмası nəticəsində ölkяnin xarici бa- zarlarda rəqabət gücünün itirilмəsi başlıca səbəb ola bilər. Milli valyutalaрыn revalvasiyası isə ölkənin rəqabяt gücüнцn бярпа olunmasına yardım edir; валйута мязяннясинин нисби сабитдийи вя она ети- барын артмасы цчцн ясас йарадыр. 86 В Ф Я С И Л БЕЙНЯЛХАЛГ ЩЕСАБЛАШМАЛАР 5.1.Бейнялхалг щесабlашмаларын мащиййяти Бейнялхалг щесабlашмалар ашаьыдакы сащяляр цзря щяйа- та кечирилир: Хариъи тиъарят, юлкяляр арасында капиталын щяря- кяти, инкишаф етмякдя олан юлкяляря йардым. Beynəlxalq hesablaşmalaрыn vəziyyəти aşağıdakı amil- lərdən asılıdır: - emiтent ölkənиn iqtisadi və valyuta siyasəti; - ölkələr arasынda iqtisadi və siyasi münasibяtlər; - valyula qanunvericiliyi; - beynяlxalq ticarət qaydalaры və adətlяri; - bank praktikası; - xarici тиcarət kontraktları və kredit razılaşmalaрыnın şərtləri. 5.2. Beynəlxalq hesablaşmalarын formalaры Beynəlxalq hesablaşmalarын formalarına aşağıdakılar аiд edilə bilər: inkasso, akkrediliv, açıq hesab, bank kö- çürməsi veksel və çekləri istifadə etməklя hesablaşmalar. Beynəlxalq hesablaşmalarын formasınын seçilməsinə aşağıdakı amillər təsir ediр: - xarici ticarяt sazişinin obyekti olan malын növü; - kredit razılaşmasının mövcudluğu; - xarici iqtisadi sazişlяr üzrə kontragentlərin ödəniş qabiliyyəti və etibarlılığı. İnkasso bank əməliyyatı olub, bank tərəfинdən müştə- rinin tapşырыğı əsasında idxalçıdan onun ünvanынa yüklənmiş mala və göstərilən xidmətə görə vəsaitin qяbul edilməsi və ixracçынın hesabına köçürülməsi deməkdir. 87 Hesablaşmanın inkasso formasında aşağıdaкыlar işti- rak edirlər: - öz bankынa inkasso əməliyyatı tapşıran müştəri; - inkasso əməliyyatынын etibar olunduğu bank; - valyuta vəsaitlərini aлan bank; - başqa banka təqdimat verən bank; - ödəyən tərəf. İnkasso sadə və sənədli ola bilər. Sadə (təmiz) inkasso vəsaitin kommersiya sənədləri ilə müşaiyət olunmayan ma- liyyə sənədləri üzrə alынmasıdır.Sənədli (kommersiya) iнkas- so kommersiya sənədləri ila müşayiət olunan maliyyə sənəd- ləri və ya təkcə kommersiya sənədləri əsasında apaрыlır. İn- kasso forması kredit münasibətləri ilə əlaqədardır. Beynəl- xalq hesablaşmanын inkasso formasынda idxalçı adətən ma- lын haqqını sonra ödəyir, bu isə kommersiya krediti şəraiti- dir. İnkasso komisyon kateqoriyasынa aid olub, adətən pulludur. Akkreditiv - a) müştərinin xahişi ilə üçüncü tяrəfиn (be- nefisiaрыn-xeyrinя akkreditiv açılmış tяrяfin) sənяdlərinin bank tərəfинdən ödяnilməsinin sənяdli sazişidir və ya: b) be- nefиsiar tərəfindən təqdim olunan aksentin (ödяniş razılaş- masынын) ödənilməsi üzrə müştərinin əmrinя görə bank tя- rəfindяn yerinə yetirilən sənədli sazişdir və ya: c) beneфиsiar tərяfинdən trattын (köçüрмə vekselin) uço- tu üzrя müştərinin əmrinя görə bank tərəfинdən icra olunan sənədli sazişdir. Hesablaşmaların akkreditiv formasında bir neçə bank iştirak edir: akkreditiv açan bank, akkreditivi təsdiq edən bank; akkreditivi ödəyən bank; akkreditiv əsasında təqdim olunan vəsaiti (trattı) uçota alan bank. Bank köçürməляri - dedikdə, bir bankın digərinə -kö- çürmə alana müəyyən məbləği ödяmək haqqынda tapşырыьын yerinə yetiriлмəsi başa düşülür.Beynəlxalq hesablaşmalarda banklar bir çox hallarda öz müştяrilяrinin tapşıрыqlaры ilə 88 köçürmяlяr apaрыr. Belə əməliyyatlarын iştirakcılaры kimi aşa- ğ ıdakılaры göstərmək olar: - köçürmə edən (borclu); - köçürmə edənin bankı; - köçürmə qяbul edənin bankı; - pul köçürən bank; - köçürməni alan. Bank köçürmяləri poçtla və ya teleqrafla həyata keçi- rilя bilir. Hazırda SVİFT sistem ilə köçürməlяr də geniş ya- yılmaqdadır.Bank köçürmələri hesablaşmanыn digяr forma- laры иля birlikdə aparıla bilər. İdxalçı mala görя köçürmяni aparmaq üçün bank kreдitinə tez-tez müraciət edir. Bank köçürmələri malgöndərmədən əввəl və sonra həyatа keçirilməsindən asыlı olaraq fərqləndirilir. Mallaрыn və ya xidmətlərin haqqının əvvяlcədən ödənilməsi avans ödяnиşlяri malgöndərmədяn sonra ödənişlяr isя açıq hesab formasынdа hesablaşmalar adlaнır. Veksel və çekляrdən istifadəetмə hesaбlaşmalar. Mal gюndərən və mal alan (ödəyici) arasынda mal vя xidmяtlяrə görя hesablaşмalar xüsusi veksel-sяnəd яsasынda, ödяməlяrin vaxtı uzadılaraq apaрыlmasıdır. Veksel-ciddi müяyyənləşdirilmiş qanuni formada borc öhdəçiliyidir və onun saщibinə vaxtı çatdıqda borcludan vekseldя qeyd edilmiş pul mяbləğini tələb etmək hüququ ve- rir. Vekseлин iki əsas forмası fərqlяndirilir: sadə və köçürмə. Sadə veksel (solo veksel) - məktub фоrmasынda sənəd- dir vя veksel təqdim ödəniş sadə və şərtsiz юhdəliyidir ki, vəsaiт alanıн əmri ilя müяyyənləşdirilmiş pulu mяblяьində, tələb olunan müddяtdə vя yerdə ödяyir. Sadə vekseli ödəyici özü yazır. Beynəlxalq hesablaşmalarda ixracçынın idxalçıya тяq- dиm etdiyi köçürmя vekseli (tratt) - mяktub sənяdidir. Bu veksel verənin (kreditorun) veksel üzяrində göstərilmiş pul mяblяği üçüncü şяxsə ödənilməsi üçün sюzsüz ямрdir. 89 Qeyd edək ki, veksel özüнdя lazımi göstəriciləri əks eтdiрмялидир.Bu göstəricilərdən hяr hansı birinin olmamağı vekseliн hüquqi qüvvяsini itirir: vekseldя ilk növbədя «veksel» sözü yazılmalı vя vekseliн yazıldığı dildə olmalıdır; vekselin tərtib edildiyi müddət vя yer; müəyyənləşdirilmiş pul məbləğinin ödənilməsi üçün vəd; pul məbləğinin rəqəm və yazı ilə göstərilməsi (dü- zəlişə yol verilmir); ödəmənin müddəти; ödəmənin yeri; юdəmяnin kimə və hansı şəxsin əmri ilя apaрыldığı göstərilməli; veksel təqdim edənin imzası qələmlə yazılmalıdır. 5.3. Valyuta клirinqləri Beynəlxalq hesablaşmalar sferasынa dövlətin müdaxi- lяsi-dövrü olaraq istifadə olunan valyuta kliringlərində təza- hцр edilir. Valyuta klirinqlяri dedikdя iki və daha çox öl- kənin hökumətlяri arasынda beynəlxalq tələb və öhdəlik- lərinin qarşılıqlы zaçotunун məcburiliyi haqqında imzalan- mış razılaşma başа düşülür. Valyuta klirinqi daxili bankлararası klirinqlərdən фərq- ləniр. Belə ki, banklar arasынda daxili klirinq könüllü apa- рыlır, valyuta klirinq isə məcburidir. Ölkələrarası klirinqi razılaşması olduqda idxalçı və iхracçılar klirinq üzrə hesablaşmalardan iмtina edə bилməz- lər vя nəhayət daxili klirinqdən zaçotun saldosu təcili şəkil- də pula çevrilir, valyuta klirinqинdə isə saldonun ödənilməsi probleми meydana çıxır. Ölkənin valyuta-iqtisadi vəziyyətindən asılı olaraq, valyutа klirinqləri müxtəlif məqsədli ola bilər. Həmin məq- sədləря aşağıdakılar aid edilir: 90 - qızıl-valyuta ehtiyatlaры sərf etmədən tədiyyə balan- sınын tarazlaşdырыlması; - aktiv tədiyyə balansına мalik kontragentdən güzяştli kreditin aлыnması; - digər ölkənin ayры-seçkilik hərəkətlərinə (diskrimina- siya) cavab; - aktiv tədiyyə balansына malik ölkənin tərəfинdən pas- siv tədiyyя balansına malik ölkənin maliyyələşdirilməsi. |