Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ

2.3. Vergi sisteminin formalaşması və inkişaf istiqamətləri
Cəmiyyətin iqtisadi-siyasi və sosial strukturunun formalaşması və inkişafının hər bir mərhələsində həyata keçirilən dövlət tənzimlənməsinin böyük rolu vardır. Dövlətin iqtisadi və sosial siyasətinin həyata keçirilməsinin əsas mexanizmi maliyyə sistemi və onun tərkib hissəsi olan büdcə-vergi sistemidir. Büdcə vasitəsilə dövlətin mərkəzləşdirilmiş və qeyri-mərkəzləşdirilmiş pul vəsaiti fondlarının yaranması və istifadəsi həyata keçirilir.

Büdcə dövlətin və bələdiyyələrin əsas maliyyə planı olmaqla, dövlət hakimiyyəti və bələdiyyə orqanlarına onların fəaliyyətini yerinə yetirməyə imkan verir. Büdcə dövlətin maliyyə vəziyyətini əks etdirir və buna əsasən ölkədə vergi siyasətini müəyyən edir eyni zamanda ölkədə milli gəlirin və ümumdaxili məhsulun (ÜDM) yenidən bölgüsünü həyata keçirir, pul vəsaitləri fondlarının xərc istiqamtlərini müəyyənləşdirir, iqtisadiyyatın dövlət tərəfindən tənzimlənməsini həyata keçirir.

Büdcə maliyyə münasibətlərini əks etdirən tarixi iqtisadi kateqoriyadır. Onun yaranması və inkişafı dövlətin yaranması və formalaşması ilə bilavasitə əlaqədədir. Dövlət büdcədən özünün funksiyalarının həyata keçirmək üçün əsas iqtisadi alət kimi istifadə edərək, eyni zamanda iqtisadi və sosial siyasəti də həyata keçirir.

Büdcə iqtisadi kateqoriya kimi maliyyə sisteminin tərkib hissəsidir, pul münasibətlərini təzahür etdirir və maliyyənin funksiyalarını özündə əks etdirir.

Büdcə aşağıdakı funksiyaları həyata keçirir:

• 
  ümumi daxili məhsulun yenidən bölüşdürülməsi;
  
• 
  iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi və həvəsləndirilməsi;
  
• 
  dövlətin sosial siyasətinin həyata keçirilməsinin maliyyə təminatı;
  
• 
  mərkəzləşdirilmiş pul vəsaitləri fondlarının yaradılması və istifadəsi üzərində nəzarət.
  

Büdcənin bölüşdürücü funksiyası dövlət və yerli özünüidarə orqanları səviy-yəsində pul fondlarının yaradılması və istifadəsi formasında özünü biruzə verir. İnkişaf etmiş ölkələrdə müxtəlif səviyyəli büdcələr vasitəsilə ÜDM-un 30-50%-ə qədəri yenidən bölüşdürülür. Azərbaycan Respublikasının ÜDM-u 2007-ci ildə 28360,5 mln. manat, dövlət büdcəsinin gəlirləri 6006,6 mln. manat, xərcləri isə 6086,2 mln. manat olmuşdur. Başqa sözlə, ÜDM-un bölgüsündə dövlət büdcəsi gəlirlərinin xüsusi çəkisi 21,2%, xərclərinin isə xüsusi çəkisi 21,4% olmuşdur. 2008-ci ildə ÜDM 40137,2 mln. manat, dövlət büdcəsinin gəlirləri 10762.7 mln. manat, ÜDM-un bölgüsündə dövlət büdcəsi gəlirlərinin xüsusi çəkisi 26,86%, xərcləri 10774,2 mln. manat xərclərinin isə xüsusi çəkisi 26,8%, 2009-cu ildə ÜDM 35601,5 mln. manat, dövlət büdcəsinin gəlirləri 10325.9 mln. manat ÜDM-un bölgüsündə dövlət büdcəsi gəlirlərinin xüsusi çəkisi 29%, xərcləri 10503,9 mln. manat, xərclərinin isə xüsusi çəkisi 29,5%, 2010-cu ildə ÜDM 42465,0 mln. manat, dövlət büdcəsinin gəlirləri 11403,0 mln. manat ÜDM-un bölgüsündə dövlət büdcəsi gəlirlərinin xüsusi çəkisi 26,86%, xərcləri 11765,9 mln. manat, xərclərinin isə xüsusi çəkisi 27,7%, 2011-ci ildə ÜDM 52082,0 mln. manat, dövlət büdcəsinin gəlirləri 15700,7 mln. manat ÜDM-un bölgüsündə dövlət büdcəsi gəlirlərinin xüsusi çəkisi 30,1%, xərcləri 15397,5 mln. manat, xərclərinin isə xüsusi çəkisi 29,5%, 2012-ci ildə ÜDM 54743,7 mln. manat, dövlət büdcəsinin gəlirləri 17281,5 mln. manat ÜDM-un bölgüsündə dövlət büdcəsi gəlirlərinin xüsusi çəkisi 30, %, xərcləri 17416,5 mln. manat, xərclərinin isə xüsusi çəkisi 31,8%, , 2013-cü ildə ÜDM 57708,2 mln.manat dövlət büdcəsinin gəlirləri 19496,3 mln. manat ÜDM-un bölgüsündə dövlət büdcəsi gəlirlərinin xüsusi çəkisi 34, %, xərcləri 19143,5 mln. manat, xərclərinin isə xüsusi çəkisi 33,2%, 2014-cü ildə ÜDM 59014,1mlyn.manat müəyyən edilmişdir.

Dövlət büdcəsi vasitəsilə ölkənin sosial sahələrinin maliyyələşdirilməsi təmin edilir, iqtisadi rayonların və ayrı-ayrı sahələrin inkişafı tənzimlənir. Dövlət iqtisadi münasibətlərin bu cür tənzimlənməsi vasitəsilə ölkədə məhsuldar qüvvələrin inkişafını tənzimləyir.

Büdcə vasitəsilə ÜDM-un yenidən bölgüsü eyni vaxtda həyata keçirilən və bir-birilə sıx əlaqədə olan ikitərəfli prosesdir:

- büdcənin gəlirlərinin yaradılması;

- büdcə vəsaitlərinin istifadəsi (büdcənin xərcləri).

Büdcə gəlirləri vergilərdən, vergi olmayan gəlirlərdən, əsaslı gəlirlərdən və rəsmi qaydada alınan vəsaitlərdən (transfertlərdən) ibarətdir. Vergi gəlirlərinin əsas mənbəyini yenidən bölgü nəticəsində alınan (mənfəət, əmək haqqı, əlavə dəyər, ssuda faizi, dividendlər və s.) yeni yaradılmış dəyər, gəlirlər və yığım təşkil edir.

Tarixə nəzər salsaq görərik ki, 1991-ci ildə siyasi və iqtisadi mustəqillik əldə etdikdən sonra inzibati-amirlik usul-idarəsinə soykənən formasiyadan yeni, azad sahibkarlıq və bazar munasibətlərinə əsaslanan sosial-iqtisadi quruluşa kecid tamamlanmışdır. Hazırda olkəmiz daha yuksək sosial-iqtisadi dircəliş mərhələsinə qədəm qoymaqdadır. Bu gun qarşıya innovativ və yeni cağırışlara cavab verən muasir iqtisadi sistemi formalaşdırmaq məqsədi qoyulmuşdur. Sözugedən sistemi qurmaq ucun 19 noyabr 2011-ci ildə prezident İlham Əliyev tərəfindən “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” Konsepsiyasının hazırlanması ilə bağlı sərəncam imzalanmışdır. Konsepsiyada ilk novbədə, umumi daxili məhsulun artımını qeyri-neft-qaz sektorunun inkişafı hesabına təmin etmək, iqtisadiyyatın diversifikasiya prosesini surətləndirmək, umumi daxili məhsulun tərkibində və dovlət budcəsinin formalaşmasında təbii ehtiyatlar amilinin azaldılması, qeyri-neft amilinin regionların hesabına ustünlüyünun təmin edilməsi, ixracın təşviq edilməsi və yerli muəssisələrin xarici bazarlara cıxışına nail olmaq əsas məqsədlərdir.(4) Təbii ki, iqtisadiyyatda nəzərdə tutulan bu missiyalar vergi orqanları qarşısında yeni vəzifələr qoyaraq onların yeni formalaşmış biznes muhitinə uyğunlaşmasını tələb edir. Eyni zamanda qeyd olunmalıdır ki, iqtisadiyyatın vergi tənzimlənməsinin daim təkmilləşdirilməsi zəruridir. [21]¹

Bu baxımdan 2001-ci ilin yanvarın 1-dən quvvəyə minən Vergi Məcəlləsi mustəqil Azərbaycanın həyatında yeni tarixi bir hadisə olaraq vergi sisteminin təkmilləşdirilməsi və onun beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması sahəsində atılmış muhum addımlardan biri kimi cıxış etdi.(1) Ölkəmizdə vergi sferasında aparılan islahatların tərkib hissəsi kimi qabaqcıl dunya təcrubəsinə əsaslanan vergi xidməti quruculuğu davam etmiş, xidmətin muasir Avropa standartlarına uyğunlaşdırılması istiqamətində əməli addımlar atılmışdır. Həyata kecirilən transformasiyanın muhum tərkib hissələrindən biri “Azərbaycan Respublikasında vergi inzibatcılığının təkmilləşdirilməsi dovlət proqramı”nın reallaşdırılması olmuşdur. Ölkə Prezidentinin 2005-ci il 12 sentyabr tarixli sərəncamı ilə təsdiq olunmuş dovlət proqramının həyata kecirilməsi nəticəsində vergi orqanlarında idarəetmə sisteminin beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması, vergilərin könüllü odənilməsi sisteminin, vergi odəyicilərinin huquqlarının qorunması, vergidən yayınma halları ilə mubarizənin gucləndirilməsi, vergilərin məcburi odənilməsi sisteminin təkmilləşdirilməsi və vergi borclarının yaranmasının qarşısının alınması istiqamətində muhum işlər gorülmüşdür. Vergi orqanlarının ən muhum strateji məqsədlərini muəyyən edən dovlət proqramının icrası cərcivəsində 5 əsas strateji istiqaməti əhatə edən tədbirlər kompleksi həyata kecirilmişdir. Xüsusi vurğulamaq istərdim ki, ABŞ Xəzinədarlıq Departamentinin, Beynəlxalq Valyuta Fondunun və Dunya Bankının ekspertləri vergi inzibatcılığının təkmilləşdirilməsi uzrə dovlət proqramını inkişaf edən olkələr və MDB dovlətləri ücün nümunəvi strateji proqram kimi qiymətləndirmişlər. 2006-cı ildə vergi menecmentinin elektron qaydada qurulmasına imkan verən Avtomatlaşdırılmış Vergi İnformasiya Sisteminin (AVİS) tətbiqinə nail olunmuşdur. Vergilər Nazirliyi digər dovlət strukturları və qurumlarla elektron məlumat mubadiləsi qurmuşdur. Vergilər Nazirliyi ilə Mərkəzi Bank və banklar arasında elektron sənəd mubadiləsi haqqında kollektiv saziş imzalanmışdır.

2008-ci ildən sahibkarlıq subyektlərinin qeydiyyatının “bir pəncərə” prinsipi tətbiq edilməklə aparılması gostərilən elektron xidmətlərin muhum tərkib hissəsi olmaqla vergi odəyiciləri və beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən cox musbət qiymətləndirmişdir. 2008-ci ildə Azərbaycanda ilk dəfə ƏDV inzibatcılığı prosesində vergi nəzarətinin tam elektronlaşdırılmasına imkan verən ƏDV depozit hesablarının tətbiqinə başlanmışdır. Vahid ƏDV depozit hesabının tətbiqi ƏDV uzrə vergidən yayınmaların qarşısının alınmasına, eyni zamanda, vergi odəyicilərinin ƏDV uzrə inzibati yukunun azaldılmasına da şərait yaratmışdır.(1) Qlobal bohran şəraitində belə, Prezident İlham Əliyevin tapşırığı əsasında Azərbaycanda vergi yukunun azaldılması yolu ilə real sektorun təşviqi haqqında qanunverici qərar qəbul edilmiş, 2009-cu ildə vergi qanunvericiliyinə ciddi dəyişikliklər olunmuşdur. Nəticədə 2010-cu ilin yanvarından mənfəət vergisi 22 faizdən 20, fiziki şəxslər ucun gəlir vergisinin maksimal dərəcəsi 35 faizdən 30 faizədək azaldılmış, fərdi sahibkarlar ucun isə bu dərəcə 20 faizədək endirilmişdir. Hazırda isə fiziki şəxslərin gəlir vergisinin maksimal dərəcəsi 25 faizdir.(1) Vergi dərəcələrinin azaldılması real sektorda budcə gəlirinin bir hissəsinin saxlanılması məqsədilə qəbul edilmişdir. Başqa sözlə, bu tədbirlər iqtisadi fəallığın stimullaşdırılmasına yonəlmiş və onun sayəsində muəssisələrin gəlir və mənfəəti artmış, nəticədə vergitutma bazasının genişlənməsi hesabına dovlət budcəsinə daxilolmalar artmışdır . Vergilər Nazirliyinin 2010-cu ildə tətbiq etməyə başladığı innovativ texnologiyalardan biri də “onlayn karguzarlıq” sistemidir. Bu sistem vasitəsilə e-hokumət quruculuğunun əsas tərkib hissələri olan “vətəndaş-dovlət”, “biznes-dovlət” və “biznes-biznes” munasibətləri muasir beynəlxalq standartlar səviyyəsində təşkil edilmişdir. 2010-cu ildən etibarən nağd hesablaşmaların aparılması uzərində nəzarət tədbirlərinin gucləndirilməsi məqsədilə vergi odəyicilərinin nəzarət-kassa aparatlarının yaddaşındakı məlumatların GPRS şəbəkəsi vasitəsilə vergi orqanlarının məlumat bazasına oturulməsinə başlanılmışdır . 2011-ci il yanvar ayının 1-də 2011-2015-ci illəri əhatə edən “Vergi orqanları tərəfindən vergi odəyicilərinə gostərilən xidmətlərin inkişafı Konsepsiyası” təsdiq olunmuş, vergilərin konullu odənilməsi sisteminin təkmilləşdirilməsi və daha əlverişli biznes muhitinin formalaşdırılması məqsədilə vergi odəyicilərinə xidmət terminalları yaradılmışdır. 2011-ci il iyulun 1-dən sahibkarlıq fəaliyyətini həyata kecirən fiziki şəxslərin dovlət qeydiyyatı elektron formata kecirilmişdir. Ölkədə aparılan vergi siyasətinin əsas istiqamətlərindən biri də vergilərin iqtisadi fəallığa stimullaşdırıcı təsirini artırmaq, investisiyaları təşviq etməkdir. Vergi dərəcələrinin statistikasına nəzər salsaq gorərik ki, vergi dərəcələri mərhələlərlə əsaslı şəkildə azaldılmışdır. Butun bunların nəticəsində Azərbaycan Respublikasında əksər vergilərin dərəcələri digər olkələrdəki analoji vergi dərəcələrindən xeyli aşağıdır. Əlavə olaraq, fiziki şəxslərin gəlir vergisinin hesablama mexanizmi sadələşdirilmişdir. Olkə də kicik və orta sahibkarlığın inkişafını dəstəkləmək, onların vergitutma mexanizmini sadələşdirmək məqsədilə 2001-ci ildən sadələşdirilmiş vergi tətbiq edilir. Azərbaycan Respublikasının vergi siyasətində islahatların muhum istiqamətlərindən biri dovlətlərarası ikiqat vergiqoymanın aradan qaldırılması haqqın da sazişlərin imzalanmasını gostərmək olar. Respublikamızda həyata kecirilən vergi islahatlarının əsas istiqamətlərindən biri də əlverişli vergi muhitinin yaradılması ilə xarici investorların olkəyə cəlb edilməsidir. Bu məsələ ilə bağlı Azərbaycan Respublikası tərəfindən bir sıra beynəlxalq muqavilələr bağlanmışdır. Bu muqavilələrə əsasən investisiyaların təşviqi və qorunması, gəlirlərə və əmlaka gorə vergilərə munasibətdə ikiqat vergitutmanın aradan qaldırılması, nəqliyyat daşımalarını və kredit sazişlərini əhatə edir. Bundan əlavə, xarici investisiyaların olkə iqtisadiyyatına axınını stimullaşdırmaq, zəngin neft-qaz yataqlarının mənimsənilməsini surətləndirmək məqsədilə Azərbaycan Respublikası ərazisində hasilatın pay bolgusu uzrə sazişlər əsasında karbohidrogen fəaliyyətini həyata kecirən xarici şirkətlər ucun muvafiq protokollarla tənzimlənən, Vergi Məcəlləsindən fərqli ustunluklərə malik olan xususi rejimli vergitutma mexanizmi də nəzərdə tutulmuşdur. Butun bu gorulən tədbirlər son illərdə xarici vergi odəyicilərinin sayının artmasına, xarici investisiyaların iqtisadiyyata axınının xeyli guclənməsinə səbəb olmuşdur.(1)RBAYCANIN İ

Umumiyyətlə, yuxarıda danışdığımız vergi islahatlarının nəticələri bu gün vergi qanunvericilik bazası olan vergi məcəlləsində öz əksini tapır.

Belə ki, 2001-ci il yanvar ayının 1-dən etibarən quvvəyə minmiş Vergi Məcəlləsində indiyidək coxlu sayda əlavə və dəyişikliklər edilərək beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılmışdır.

Dövlət budcəsinə vergi daxilolmaları haqqında məlumatdan göründüyü kimi, vergi dərəcələrinin dəyişmə dinamikası və səmərəli vergi siyasəti tezliklə vergi daxilolmalarının artımına zəmin yaratmışdır.

(cədvəl 2.1)