Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti unec X. H. Kazımlı, Q. S. Bayramov, B. C. Sadıqov



Yüklə 5,84 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə276/302
tarix22.12.2023
ölçüsü5,84 Mb.
#190135
növüDərs
1   ...   272   273   274   275   276   277   278   279   ...   302
Qiymet-2019

M
T KM
1


M
a d
b
T KM
1

=
+
/
.
Al
ınan düsturdan görünür ki, yükün bir tonn - kilometrə nəql olunmasının 
maya d
əyəri daşınmanın uzaqlığından asılıdır: nə qədər məsafə uzaq olarsa, maya 
d
əyəri bir o qədər aşağı olar. 
İqtisadi mahiyyətinə görə nəqliyyat xərclərinin qruplaşdırılması nə vaxt ki, 
bir qrupda istehsal resurslar
ı prosesində istehlak olunan eyni xərclər birləşir, bu 
dig
ər istehsal sahələrindən fərqlənir. Bu nəqliyyat xidmətinin daha çox 
əməktutumlu və fondtutumlu olması ilə bağlıdır. Məsələn, avtonəqliyyat 

əssisələrində maya dəyərinin kalkulyasiyasına bir çox elementlər daxil edilir: 
müxt
əlif ödəmələrlə birlikdə əmək haqqı; yanacaq və yanacaq - yağlama 
materiallar
ı; şinlərin işlənib aşınması və bərpası; texniki xidmət; istismar və əsaslı 
t
əmir; amortizasiya; ümum-təsərrüfat, ezamiyyə və sair xərclər. 
Yük d
əmiryolu daşınmalarına tariflər. Fəaliyyətdə olan dəmir yolu yük 
tarifl
əribir çox amillərdən asılıdır: yükün növü, vaqonun yüktutumundan və 
yükgötürm
əsindən istifadə dərəcəsi, göndəriş növü, hərəkət tərkibinin tipindən, 
da
şıma sürətindən və s. 
Yükün növünd
ən asılı olaraq tariflərin differensiasiyası nəqliyyat 
vasit
ələrinin müxtəlif yüklərlə və müxtəlif xarakterlərə malik əməliyyatları yeriən 
yetirm
əsi üçün eyni yüklənməsi ilə şərtlənir. Göndəriş və təyinat stansiyasında 
yükl
ərin müxtəlifliyi eyni zamanda nəqliyyat məsrəflərinin ölçülərinə təsir göstərir. 
Tarif d
ərəcələrinin ölçüləri vaqonların yükgötürmə və yerləşdirilməsi onların 
470 


doldurulmas
ında daha yaxşı təmin və istifadə olunarsa (kömür, mineral tikinti 
materiallar
ı) daşman məhsulları müqayisə olunacaq qədər aşağıdır. Lakin 
vaqonlar
ın yük götürmə və tutumundan pis istifadə halında isə (maşınlar, 
avadanl
ıqlar, heyvanlar daşman zaman) tarif dərəcələrinin ölçüləri daha yüksək 
olur. 
Gönd
əriş növlərindən asılı olaraq dəmiryol nəqliyyatı tarifləri aşağıdakılara 
bölünür: vaqonlara tarifl
ər, konteynerlərə tariflər, kiçik və aztonnajlı göndərişlərə 
tarifl
ər. 
Bu tarifl
ərdə fərqlər daşınmanın maya dəyərinin müxtəlifliyi ilə müəyyən 
olunur. Vaqonlara tarifl
ər sayılanlardan ən aşağısıdır. Onlar vaqon hesabı ilə 

əyyən olunur. Bu zaman onun yükgötürməsi və yük növləri üzrə yüklənmə 
d
ərəcəsindən asılı olmayaraq tariflər verilir. 
Konteyner tarifl
əri o növ yüklərə aid edilir ki, o yükləri bilavasitə 
konteynerl
ərdə daşımaq vacibdir. Konteynerlərdə və sistemlərdə (maye yüklər) 
da
şman yüklər konteynerin yükgötürməsindən asılı olaraq tariflər differensial-
la
şdırılır. Kiçik göndərişlərə tariflər kiçik partiya yüklərin daşınmasında istifadə 
olunur v
ə partiyanın çəkisindən asılı olur. 
D
əmiryolu tariflərinin bütün sistemi, malgöndərən və malalanlar arasında 
qar
şılıqlı iqtisadi münasibətlər şərh olunmuşdur və xüsusi tarif göstəricilərində, 
onlara 
əlavələrdə verilmişdir. Tarif üzrə rəhbər göstəricilərdə yüklərin müxtəlif 
m
əsafələrə daşınması haqları üzrə hazır hesablama cədvəlləri verilmişdir. 
N
əqliyyatda xərclərin ümumi artım şəraitində bu məlumatlara düzəlişlər edilməsi 
z
ərurəti yaranır. Həmin düzəlişləri tariflərə artım əmsallarının köməyi ilə (xərclərin 
art
ımını nəzərə almaqla) edilir. Tariflərə dair rəhbər göstərişlərdə ayrıca yerli yük 
da
şıma və ölkələrarası-yükdaşıma məlumatlar da verilir. Belə ki, Azərbaycan 
respublikas
ının nəqliyyatı keçmiş SSRİ - nin vahid nəqliyyat sisteminin bir hissə-
sidir, ona gör
ə də hər fraxt ilində ölkələrarası yükdaşmmasmm tarif siyasəti 
müzakir
ə olunur və Tarif razılaşmalarının iştirakçıları olan MDB ölkələrinin 
d
əmiryolu müdiriyyətlərinin tarif konferanslarında razılaşdırılır. 
Daşınmalara ödənişlər və əlavə əməliyyatlara görə (saxlanma, çəkilmə, 
yükl
ərin müşaiyət olunması) yığımlar istər malgöndərəndən, istərsə də malalandan 
alınsın bu ödənişlər taksirovka adlanır. 
Öd
ənişin hesablanmasının düzgünlüyünə nəzarətin təmin olunması 
m
əqsədilə onu göndəriş stansiyasında həyata keçirir, təyinat stansiyasında bu 
hesablamanın düzgünlüyü yoxlanılır, həmçinin yolda və təyinat stansiyasında 
h
əyata keçirilən əlavə əməliyyatlar üzrə haqq almır. 
Hazırda Azərbaycan Dəmir Yolları” QSC tərəfindən daxili, idxal, ixrac və 
tranzit daşımaların həyata keçirilməsi üçün şəffaf tarif siyasəti aparılır. Belə ki, 
MDB ölk
ələrinin Dəmir yollarının 17 fevral 1993-cü ildə qəbul etdikləri Tarif 
Razılaşmasına əsasən hər il keçirilən Tarif Konfranslarında üzv ölkələr tərəfindən 
yeni fraxt ili üçün müvafiq d
əyişikliklər və əlavələr edilərək, MDB üzvü olan 
ölk
ələrin Dəmir Yollarının Beynəlxalq daşınmalar üzrə Tarif Siyasəti hazırlanır. 
471 


Tarif Konfransında qəbul edilən Tarif Siyasəti əsasında, “Azərbaycan Dəmir 
Yolları” Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin Beynəlxalq Tarif Siyasəti hazırlanır.
MDB üzvü olan ölk
ələrin Dəmir Yollarının Beynəlxalq Yükdaşımalar üzrə 
Tarif Siyas
əti Beynəlxalq idarələrarası müqavilə sayılır. Beynəlxalq Tarif 
Siyas
ətinin müddəasına(1.2 bəndi) əsasən, MDB üzvü olan ölkələrin hər biri, öz 
iqtisadi maraqlarına uyğun olaraq, öz Tarif Siyasətində tariflərin artırılması və ya 
azaldılması üzrə müəyyən dəyişikliklər edə bilər. Bununla bağlı, Azərbaycan 
ərazisində marşrutlar və rejimlər üzrə baza tariflərinə aşağıdakı əlavə əmsallar 
t
ətbiq edilmişdir: 
- idxal v
ə ixrac daşımaları zamanı daşıma haqqları hesablanarkən (YHN 
4403,4404,4407-4413 mövqeli taxta v
ə taxta materiallarının, YHN 72,7301-7307 
mövqeli qara metalların idxalından başqa) 1.5 əmsalı tətbiq olunur.
- YHN 4403,4404, 4407-4413 mövqeli taxta v
ə taxta materiallarının, YHN 
72,7301-
7307 mövqeli qara metalların idxal daşımaları zamanı baza tariflərinə 1.2 
əmsalı tətbiq olunur.
- idxal v
ə tranzit daşımaları zamanı xüsusi tarif tətbiq olunmayan neft və neft 
m
əhsullarının tarif qiymətlərinə 1.2 əmsalı tətbiq olunur. 
- Yalama-
Ələt marşrutu üzrə daşınan tranzit yüklərə -1.4 əmsalı, 

Ələt –Yalama marşrutu üzrə daşınan tranzit yüklərə -1.00 əmsalı,

Ələt – Böyük Kəsik və əks istiqamətdə daşınan tranzit yüklərə - 1.2 əmsalı, 

Bakı Liman – Böyük Kəsik və əks istiqamətdə daşınan tranzit yüklərə - 1.2 
əmsalı,
- dig
ər tranzit marşrutlar üzrə daşınan yüklərə - 1.00 əmsalı tətbiq edilir.
- ARV, refseksiya v
ə refkonteynerlərdə daşınan yüklər bütün marşrutlarla 
tranzit rejimind
ə daşınarkən yalnız 1.2 əmsalı tətbiq olunur.
Bundan 
əlavə, “Azərbaycan Dəmir Yolları” QSC ilə müqaviləsi olan yük 
ekspeditorlarının müraciətləri əsasında, yüklər digər alternativ marşrutlardan 
Az
ərbaycan ərazisindən keçən marşrutlara və eləcə də alternativ nəqliyyat 
növl
ərindən Azərbaycan dəmir yoluna cəlb olunarsa, həmçinin iri həcmli yüklər 
daşınmaya təqdim edilərsə, daşıma tariflərinə müvafiq güzəştlər verilir.
Hazırda «Azərbaycan Dəmir Yolları» Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin 2017-ci 
fraxt ili üçün Beyn
əlxalq yük daşınmaları üzrə Tarif Siyasəti və 2017-ci fraxt ili 
üçün Daxili Yükdaşımalar üzrə Tarifləri (Preyskurant) qüvvədədir. 
D
əmir yolu sektorunun islahatı çərçivəsində bazar şəraitində yük daşımaları 
üzr
ə dəmir yolunun işini xarakterizə edən göstəricilərdən istifadə etmək zəruriliyi 
meydana çıxmışdır. 
Onların hesablanmasında meydana çıxan problem heç də texniki hesablama-
statistik t
ərəfi ilə məhdudlaşmır. Bu onunla əlaqədardır ki, sahənin quruluşunun 
d
əyişməsi ilə göstəricilərin özləri əlavə, tamamilə fərqli bir məna əldə edir, bundan 
başqa, həmin göstəricilərin təbiəti, rolu və strukturu ilə bağlı bir sıra problemlər 
meydana çıxmışdır. 
Bazar şəraitində yük daşımaları üzrə dəmir yolu nəqliyyatının işini 
472 


xarakteriz
ə edən göstəricilər sisteminin seçilməsi vəzifəsi konsolidə olunmuş 
m
əlumat, hesabat, göstəricilər və iqtisadi stimullar sisteminin yaradılmasından 
ibar
ətdir. Belə bir sistem, ilk növbədə, bütövlükdə ölkə iqtisadiyyatı baxımından 
t
ənzimləyici orqana qəbul edilmiş qərarların gəlirliliyini qiymətləndirməyə imkan 
verir; ikincisi, bu, makroiqtisadi mövqed
ən dəmir yolu nəqliyyatında tənzimləyici 
t
əşkilatların inzibati və təsərrüfat fəaliyyətinin düzgünlüyünə nəzarət etməyə imkan 
verir. 
D
əmiryol nəqliyyatı xidmətlərinin maya dəyərinin azaldılması ehtiyatları 
kimi bel
ə bir mövzu hələ də aktual mövzu olaraq qalır[10]. Bununla əlaqədar 
olaraq bu tarifl
ərin (qiymətlərin) vasitəsilə elmi-texnikinin tərəqqininin təşviqinin 
möhk
əmləndirilməsi, eləcə də tariflərdə (qiymətlərdə) məhsulların (xidmətlərin) 
istehlak d
əyərinin, yüklərin daşınması üzrə dəmir yolu nəqliyyat xidmətlərinin 
keyfiyy
əti və onun göstərilməsi səmərəliliyinin daha obyektiv olaraq əks 
etdirilm
əsi sahəsində tədqiqatı davam etdirmək lazımdır. 
D
əmir yolu nəqliyyatı infrastrukturun ən vacib sahəsi olmaqla iqtisadiyyatın 
bütün sektorları, texniki və iqtisadi imkanları və məhdudiyyətlər ilə bağlıdır. 
T
ənzimləyici orqan tərəfindən iqtisadiyyatda yükdaşıma üzrə dəmiryolu nəqliyyatı 
xidm
ətlərinə tariflərin səviyyəsinə görə qəbul olunmuş qərarların səmərəliliyinin 
qiym
ətləndirilməsi problemi yükdaşıma üzrə dəmiryolu nəqliyyatı işinin 
parametrl
əri və rejimi arasında səmərəli uyğunluğun yaradılmasını tələb edir. Bu 
çox ç
ətin bir vəzifə olmaqla praktiki cəhətdən sırf rəsmi yolla həll edilə bilməz və 
sistemli t
əhlilin predmeti sayılır. Görünür ki, onun həlli üçün bütün mövcud 
arsenalı - modellərin və onların sistemlərinin müxtəlif növlərini, təcrübəli 
ekspertl
ərin fikirlərini cəlb etmək lazımdır. 
D
əmir yolu nəqliyyatının islahatları kontekstində yük tarifləri səviyyəsinin 
əsaslandırılması və onların tənzimlənməsi problemi davamlı olaraq aktuallaşır. 
Burada bel
ə bir sual meydana çıxır ki, həmcins və müxtəlif tipli nəqliyyat 
xidm
ətlərinin keyfiyyətini kəmiyyətcə necə qiymətləndirmək olar, eləcə də dəmir 
yolu n
əqliyyatı ilə yükdaşıma tariflərində nəqliyyatdan kənar effekti və bir çox 
dig
ər amilləri əks etdirmək lazımdırmı. 
Yükdaşıma üzrə dəmir yolu nəqliyyatının fəaliyyətinin hərtərəfli təhlilinə 
t
ənzimləyici təşkilatların tariflərinin səmərəli tənzimlənməsi üçün zəruri olan elmi 
c
əhətdən əsaslandırılmış metodoloji bazanın formalaşdırılması probleminin 
mühüm hiss
əsi kimi baxmaq lazımdır. Bununla əlaqədar olaraq yükdaşıma üzrə 
d
əmir yolu nəqliyyatının fəaliyyəti göstəricilərinin təhlili vahid bir inteqrasiya 
sistemini yarat
malı və nəqliyyat prosesinin təşkili və icrası ilə bağlı yük daşımaları 
üzr
ə dəmir yolu nəqliyyatının daxili istehsal fəaliyyətini xarakterizə edən 
göst
əriciləri, həm də dəmir yolu ilə yüklərin daşınması üzrə son xidmətləri 
xarakteriz
ə edən parametrləri əhatə etməlidir. 
Bu halda söhb
ət yük daşımaları üzrə dəmir yolu nəqliyyatının fəaliyyətinin 
iki t
ərəfdən: daxildən və xaricdən, xidmət təminatçıları (daşıyıcıları, dəmir yolu 
n
əqliyyatı infrastrukturunun sahibləri) tərəfindən və yük daşımaları üzrə dəmir yolu 
473 


n
əqliyyatı xidmətlərinin istifadəçiləri tərəfindən qiymətləndirilməsindən gedir. 
Buna müvafiq şəkildə, təhlil obyekti sayılan iki qrup göstəriciləri ayırmaq olar: 
daxili v
ə xarici, yük daşımaları üzrə dəmir yolu nəqliyyatının xidmət istifadəçiləri 
üçün göst
ərilən xidmətin keyfiyyəti və daşımaların təminatı ilə bağlı, dövlətin milli 
t
əhlükəsizliyi ilə bağlı, fövqəladə hallar ilə bağlı və s. 
Bundan 
əlavə, dəmir yolu nəqliyyatı restrukturizasiyadan sonra bir çox 
operator şirkətlərə bölündüyünə görə, yəni hər hansı fəaliyyət göstərən şirkət 
bütövlükd
ə şəbəkə üçün deyil, özləri üçün daha böyük iqtisadi səmərəyə nail 
olmağa cəhd etdiklərinə görə, yalnız bazar şərtlərinin nəzərə alınması, daha 
doğrusu, digər nəqliyyat növləri ilə rəqabət kifayət deyildir. Buna görə də, 
yükdaşıma üzrə dəmir yolu nəqliyyatının işinin təhlilinin aparılması prosesində 
sah
ənin öz daxilində rəqabəti nəzərə almaq lazımdır. 
Cari iqtisadi v
əziyyət yükdaşıma üzrə dəmir yolu nəqliyyatının inkişafı üçün 
şərait yaradır. Bunlardan ən əsası ondan ibarətdir ki, Azərbaycanın yükdaşıma 
sistemi ilk növb
ədə, nəqliyyat xidmətlərinə tələbə adekvat olaraq yükdaşıma üzrə 
d
əmir yolu nəqliyyatı xidmətləri istifadəçilərinin maraqları baxımından inkişaf 
etdirilm
əlidir. Beləliklə, müasir tələblərə və müvafiq beynəlxalq standartlara cavab 
ver
ən dəmir yolu üzrə yükdaşıma bazarının monitorinqi və nəzarətiinin səmərəli 
göst
əricilər sistemi vasitəsilə dəmir yolu ilə yük daşımaları sferasının sabit 
monitorinqinin z
əruriliyi meydana çıxır. 
Yükdaşıma üzrə dəmir yolu nəqliyyatının fəaliyyətinin müfəssəl təhlili 
strateji 
əhəmiyyətli suallara cavab verməlidir: 
- sah
ənin maliyyə sabitliyi üçün idarəetmənin digər bir modelinə keçid 
kifay
ətdirmi; 
- h
ər hansı təsbit olunmuş səviyyədə yükdaşıma tariflərinin dəstəkləmək 
üçün x
ərcləri gözlənilən səviyyəyə qədər azaltmağa kifayətdirmi; 

yükdaşıma üzrə dəmir yolu nəqliyyatının xərclərinin azaldılması 
problemini h
əll etməyin digər bir yolu, daha qısa və asan yolu varmı. 
Yükdaşıma üzrə dəmir yolu nəqliyyatının işinin formalaşan göstəricilər 
sistemi, bir t
ərəfdən, tənzimləyici orqana onların ölkə iqtisadiyyatına təsiri 
baxımından bu və ya digər qərarların gəlirliliyini və daşınan malların yekun 
qiym
ətində nəqliyyat xərclərinin azaldılmasına yönəldilmiş dövlət siyasətinin 
h
əyata keçirilməsi mümkünlüyünü qiymətləndirməyə imkan verməlidir, digər 
t
ərəfdən, yükdaşıma üzrə dəmir yolu nəqliyyatı xidmətləri istifadəçilərinin 
m
əmnunluğunu, xidmətlərin keyfiyyətini, onların qiymətini və əlçatanlığını 
qiym
ətləndirən göstəricilər daxildir. 
D
əmir yolu üzrə yük daşımalarının işinin göstəriciləri sistemini aşağıdakı 
kimi qruplaşdırmaq olar: 
- sah
ədaxili göstəricilər; 

yükdaşıma üzrə dəmir yolu nəqliyyatının işinin xarici tərəfini xarakterizə 
ed
ən xarici göstəricilər; 
- d
əmir yolu üzrə yük daşımaları sahəsində tarif göstəriciləri sistemi. 
474 



Yüklə 5,84 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   272   273   274   275   276   277   278   279   ...   302




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin