AZƏrbaycan döVLƏt qt sad un vers tet mag stratura məRKƏZ
Yüklə 0,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- S L. MDB POSTSOVET ÖLK ƏL ƏR N N NTEQRAS YA BLOKU K M : YARANMASI V Ə NK ŞAF ST QAM ƏTL ƏR
- REZUME....................................................................................................................83
|
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT QT SAD UN VERS TET MAG STRATURA MƏRKƏZ Ə
HƏSƏNL CAV D SALMAN oğlu “Azərbaycan Respublikasının MDB ölkələri ilə iqtisadi əlaqələrinin kompleks tədqiqi” mövzusunda MAG STR D SSERTAS YASI xtisasın sifri və adı 060401 Dünya qtisadiyyatı xtisaslasma Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər
dos.Cəmilov M.R.
dos.Cəmilov M.R. Kafedra müdiri: i.e.d., prof.Hacıyev Ş.H. BAKI - 2015 MÜNDƏR CAT
I FƏS L. MDB POSTSOVET ÖLKƏLƏR N N NTEQRAS YA BLOKU K M : YARANMASI VƏ NK ŞAF ST QAMƏTLƏR 1.1.
MDB ölkələrinin bazar iqtisadiyyatına keçid modellərinin müqayisəli təhlili .......................................................................................... 5
1.2.
MDB interqasiya blokunun yaranması, təkamülü və xüsusiyyətləri………………………………………………………..…..….11
1.3.
MDB çərçivəsində inteqrasiya proseslərinin əsas inkişaf istiqamətləri ..................................................................................... 20
Ə
ST QAMƏTLƏR 2.1.
Azərbaycanın MDB çərçivəsində inteqrasiya proseslərində iştirak xüsusiyyətləri..................................................................................... 28
2.2.
Azərbaycanın MDB ölkələri ilə ticarət əlaqələrinin kompleks tədqiqi.......................................................................................... 32
2.3.
Azərbaycanın MDB ölkələri ilə investisiya sahəsində ə məkdaşlığının mövcud vəziyyəti və istiqamətləri ..................................... 39 III FƏS L. MDB ÇƏRÇ VƏS NDƏ NTEQRAS YANIN NK ŞAF PROBLEMLƏR VƏ AZƏRBAYCANIN ŞT RAK PERSPEKT VLƏR 3.1.
MDB inteqrasiya bloku çərçivəsində vahid bazarın formalaşma problemləri…………………………………........................... 53
3.2.
Azərbaycanın MDB ölkələri ilə iqtisadi əlaqələrinin inkişaf perspektivləri ................................................................................... 67 NƏT CƏ VƏ TƏKL FLƏR .................................................................................... 80 Ə
REZUME....................................................................................................................83 G R Ş
iqtisadiyyatının inkişafı bir sıra hadisələrlə və meyillərlə müşahidə edilmişdir. Birincisi, dünya sosialist sisteminin və SSR -nin dağılmasından sonra ölkələrin ə ksəriyyəti dünya təsərrüfat əlaqələrinə qoşulmuşlar. kincisi, xarici iqtisadi ə laqələrin liberallaşdırılması bir çox ölkələri əhatə edir. Üçüncüsü, vahid standartların geniş tətbiqi. Makroiqtisadi siyasətin vahid kriteriyaları yaranır. Bütün dünya iqtisadiyyatının qloballaşmasını xarakterizə edən xüsusiyyətlər ayrıca bir iqtisadi birliklər səviyyəsində təzahür edir. Postsovet arealında mürəkkəb və ziddiyyətli bir proses əvvəl vahid xalq təsərrüfatı kompleksinin hissələrini təşkil edən respublikaların bir-biri ilə qarşılıqlı təsərrüfat fəaliyyətinin uyğun olaraq müasir suveren ölkələrarası qarşılıqlı münasibətlərinə transformasiya prosesi baş verməkdədir. Bu qarşılıqlı münasibətlər bir tərəfdən onların subyektlərinin 10 illərlə yaradılmış istehsal-texnoloji və kooperasiya əlaqələri elmi-texniki bazarın vahidliyi və s. əsasında formalaşmış, hətta alternativsiz qarşılıqlı tamamlama ilə səciyələnən dərin qarşılıqlı asılılıqla xarakterizə olunur. Digər tərəfdən keçmiş SSR respublikaları dünya təsərrüfatı sisteminə müstəqil qoşulma cəhdləri ilə nəinki siyasi, hətta iqtisadi xüsusiləşmə ilə xarakterizə olunur. Azərbaycanın xarici iqtisadi siyasət strategiyasının prioritet istiqamətlərindən biri onun müasir dünya təsərrüfatı proseslərinə qoşulmasıdır. nteqrasiya proseslərinin eninə və dərininə inkişafı əvvəl totalitar iqtisadiyyat əsasında inkişaf edən onlarla ölkələrin bazar iqtisadiyyatı yoluna keçməsi ilə də şərtlənir. Bu, keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə bir çox yeni struktur dəyişikliklərinin baş verməsi ilə nəticələndi: şəxsi mülkiyyətin kütləvi özəlləşdirilməsi, xarici ticarətin və maliyyə xidmətləri sferasının liberalizasiyası, idarəetmənin administrativ metodlarının ləğvi baş verdi. Yeni minilliyin ərəfəsində dünyanın bir çox dövlətləri qlobal inteqrasiya proseslərinin birgə inkişaf sxemlərini hazırlayır, hansı ki, öz növbəsində yeni geosiyasi və geoiqtisadi mərkəzlərin yaradılmasını öz tərkibinə alır. Bu prosesdə
Azərbaycan gənc, müstəqil dövlət kimi, beynəlxalq regional əməkdaşlığın siyasi və iqtisadi təhlükəsizliyi təmin edə biləcək stabil sisteminin yaradılmasına can atır. Bu meyl nəinki Azərbaycanın dünya cəmiyyətinə inteqrasiyasını stimullaşdırır, eləcə də ölkənin müxtəlif regionlarda təsirinin artmasına, ticari-iqtisadi əlaqələrin və istehsal kooperasiyasının inkişafına, məhsul satışının perspektiv bazar axtarışına imkan yaradır.
ə laqələri, bu əlaqələrin reallaşdırılması mexanizmləri və perspektivləri çıxış edir. Tədqiqat işinin nəzəri-metodoloji əsasını regional iqtisadi inteqrasiya nəzəriyyələri, mövzu ilə əlaqədar yerli və xarici iqtisadçı alimlərin apardıqları tədqiqatların nəticələri, beynəlxalq müqavilələr və milli qanunvericilik aktları təşkil edir.
Tədqiqat işinin informasiya bazası kimi beynəlxalq təşkilatların, o cümlədən MDB Dövlətlərarası Statistika Komitəsinin, həmçinin Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsinin və qtisadi nkişaf Nazirliyinin hesabatlarından, mövzu ilə əlaqədar mövcud iqtisadi ədəbiyyat, internet və dövri mətbuat nəşrlərindən istifadə olunmuşdur.
proseslərində iştirakının müasir vəziyyətinin kompleks təhlil edilməsini, keçid iqtisadiyyatlı ölkələrin regional inteqrasiya istiqamətində müasir problemlərinin tədqiq edilməsini, Azərbaycanın MDB ölkələri ilə iqtisadi inteqrasiyasının əsas istiqamətlərinin müəyyən edilməsini tədqiqat işinin elmi yeniliyi kimi hesab etmək olar.
I FƏS L. MDB POSTSOVET ÖLKƏLƏR N N NTEQRAS YA BLOKU K M : YARANMASI VƏ NK ŞAF ST QAMƏTLƏR 1.1. MDB ölkələrinin bazar iqtisadiyyatına keçid modellərinin müqayisəli təhlili Sovet ttifaqı dağıldıqdan sonra müstəqil dövlətlərdə bazar iqtisadiyyatının yaradılmasına istiqamətlənən islahatların həyata keçirilməsi həmin dövrün sosial- iqtisadi vəziyyətini müəyyən edən əsas faktorlardan biri oldu. Bütün yeni müstəqil dövlətlər bazar iqtisadiyyatına keçmək niyyətində olduqlarını bəyan etdilər ki, bununla da planlı idarəetmə sistemi şəraitində meydana gəlmiş və daha da gərginləşmiş iqtisadi problemləri həll etsinlər. Lakin bu niyyətlərin praktik realizasiyası müxtəlif formalarda həyata keçirilir və islahatlar yolunda bir-birinə bənzəməyən nəticələrə gətirib çıxarırdı. Bununla bərabər nəzərdən keçirilən bütün dövlətlər üçün bir neçə oxşar cəhətlər var. Onların təsərrüfatında bərqərar olmuş sistemi mərkəzləşdirilmiş planlı idarəetmədən xaotik bazar mexanizminə malik olan qarışıq elementi bazar iqtisadiyyatına keçid adlandırmaq olardı. qtisadi vəziyyət pisləşir və bu cür davam etməklə islahatlar üçün əlavə çətinliklər yaradırdı. slahatların həyata keçirilməsinin çətinlikləri təsəvvür olunduğundan daha böyük olması hamı tərəfindən etiraf olundu. Proqram sənədlərin müəlliflərinin - islahat təşəbbüskarlarının faktiki. slahatlar "marşrutundan" imtina etmələri daha çox vüsət almağa başlayırdı. Tamamilə aydındır ki, bazara keçid heç də iqtisadi uğura zəmanət vermir. Bu hal sadəcə olaraq, səmərəli və səmərəsiz istifadə oluna biləcək imkanlar asır. şi birinci növbədə keyfiyyət, əsaslılıq, uyğun proqram sənədlərinin reallığı və bunları həyata keçirən siyasətçi və dövlət idarəetmə orqanlarının instrumentləri həll edir. 1991-ci ildə MDB-in yaranmasından sonra dövlətlər öz proqramlarını həyata keçirməyə başladılar. Qeyd olunduğu kimi, prosesdə, müstəqil dövlətlərin yeganə oxşar cəhəti proqramların istiqaməti və islahatların əsas elementləri idi. Prinsipial məsələlərin həlli metodları isə kifayət qədər fərqli idi. Bu fərqlər konkret təsərrüfat fəaliyyəti sferasında və idarəetmədə daha da güclənirdi. Bu cür fərdlərin də əsasında proqramın özülünü təşkil edən konseptual şərtlər və ya necə deyərlər, islahatların ideologiyası (fəlsəfəsi) dururdu. Lakin sonuncu şərt dəqiq qeyd olunmur. Proqramlar ə vvəlcədən, bilərəkdən, "ideologiyasızlaşdırılmış" formada yaradılırdı. Belə ki, ə halinin ona münasibəti tamamilə ziddiyyətli idi. Proqram sənədlərin nəşr olunması və praktik realizasiyası zamanı yarana bilən konfliktləri yumşaltmaq üçün, onların müəllifləri "qarışıq iqtisadiyyat", "plyuralizm", "təsərrüfat fəaliyyəti azadlığı", "təşəbbüskarlıq və müstəqillik" kimi terminlərdən geniş istifadə edirdilər. Bazar iqtisadiyyatına keçid xalqın maraqları zəminində həyata keçirildiyi, onun həyat şə raitinin yaxşılaşdırılması və böyük sosial-ədalətlilik təmin edəcəyi inadkarlıqla vurğulanırdı. Bununla yanaşı, dövlətin iqtisadi artım perspektivi sovet dövründə həllini tapa bilməyən məsələlərlə əlaqədar xüsusi sahibkarlığın inkişafına prioritet diqqət göstərilməsi də qeyd olunur. Dövlət sektoru müəssisələri əksər hallarda qeyri- effektiv hesab olunur və şübhəsiz bu da onların istehsal və komersiya fəaliyyətini bazar şərtləri daxilində rasional ifadəsini mümkünsüz edirdi. Bütün ziqzaqlara baxmayaraq, MDB-də islahatçıların düşüncəsi sosial istiqamətli bazar iqtisadiyyatının qurulması olaraq qalır. slahatların məzmunu və ə sas mərhələləri oxşardır. Liberalizasiya və iqtisadiyyatın xarici kapital qarşısında daha açıq olması kursu ardıcıl həyata keçirilir. nstitutsioneal siyasət isə ümumxalq mülkiyyətinin nəhəng maliyyə kapitalı ilə özəlləşdirilməsinin sona çatdırılmasına yönəlib. Artıq söhbət mülkiyyətin müxtəlif formalarının bərabərhüquqlu inkişafında getmir: prioritet şəxsi və koporativ sahibkardlığa verilir. slahatların episentri iqtisadiyyatın bütün əsas sferalarını əhatə edən struktur dəyişiklikləri ilə qarışır: istehsal və əhalinin sosial təminatı, büdcə və vergilər. Kommunal təsərrüfat. Birlik ölkələrinin demək olar ki, bütün islahatçılarının ayrıldığı nöqtə bazarın mexanizmləri və tənzimləmə instrukmentləri fikirləridir. slahatçı-liberallar əvvəlki kimi, "hər şeyi öz yerinə qoyan" bazar qüvvələrinin "azad oyununa" üstünlük verirlər. slahatçı- dövlətçilər bu məsələlərin dövlət nəzarəti altında hüquqi formada tənzimlənməsində israrlıdır. Nəticədə, islahatçıların problemi əvvəlki kimi, siyasi-iqtisadi dəyişikliklərin ssenarisinin, prioritet və mərhələlərinin, strateji və taktiki məqsədlərinin seçilməsində
qurtarır. Əlbəttə, seçim yenə də yerli elitaların ambisiyalarını təmin edən suverenlik çərçivəçində ediləcək. Müstəqilliklərinin ilk dövrlərində Rusiya, Ukrayna, Belorus islahatçıları radial ssenaridə aparmağı qərarlaşdırmışdılar. Qeyd edək ki, bu qərarlar öz hüquqi əksini Rusiyada 1992-ci ildə Rusiya Ali Sovetinə təqdim olunmuş " qtisadi islahatların dərinləşdirilməsi proqramında", 1992-ci ildə Ukraynada "Ukraynanın iqtisadi islahatlar proqramı" və Belorusda "Belorus Respublikası Hökumətinin istehsalın tənəzzülünün qarşısının alınması siyasətinin əsas istiqamətləri və böhrandan çıxış şə rtlərinin formalaşdırılması proqramında" tapmışlar. Bu respublikalardan əlavə, Ermənistan da şok-terapiyası yolunu tutmuşdur. Qırğızıstanın ilk vaxtlarda xalis şok-terapiyası keçid formasını dəstəkləməsinə baxmayaraq, artıq 1997-ci ildə o, öz kursunu mülayim-radikal ssenariyə verdi. Qazaxıstan MDB ölkələri arasında evolyusiyalı keçidin ən bariz nümunəsini göstərirdi. Qeyd edək ki, Qazaxıstanda islahatların müddəti 15-20 ilə müəyyən edilmişdir. Müqayisə üçün deyək ki, birinci haqqında danışdığımız ölkələrdə bu müddət 2 ildən 5 ilə qədər göstərilmişdir. ndi Qazaxıstanda və Moldava mülayim- radikal kursa üstünlük verərək. Xüsusi sahibkarlığın inkişafı prioritetlərini kiçik istehsal, ticarət və məişət xidmətinin strateji əhəmiyyəti olan müəssisə və sahələrə nəhəng xarici kapitalının cəlb edilməsinə yönəldirlər. Bazar islahatlarına təkamüllə keçidi yalnız Türkmənistan və Özbəkistanın hakim dairələri qoruyub saxlayırlar. Cəmiyyətin stabilliyi və islahatların sosial vəziyyətə mənfi təsirinin minimuma endirilməsi iqtisadi siyasətin əsasında durur. Burada da, ciddi xarici investorları strateji dövlət layihələrində iştiraka cəlb etmək üçün islahatlara mütərəqqi xarakter verməyə çalışırlar. Gürcüstan, Azərbaycan və Tacikistan əvvəlcədən islahatlar axınından çıxmışlar: daxili siyasi çəkişmələr və müharibələr bazar islahatlarının dövlətlər və ictimai qüvvələrin fəaliyyət çərçivəsindən çıxardı. Sonralar elan edilən proqramlar və praktik fəaliyyətə nəzər salsaq görərik ki, Azərbaycan və Gürcüstanda islahatlar mülayim-radikal, Tacikistanda isə mühafizəkar-təkamül ssenarisinə yaxındır. qtisadi islahatların yeni mərhələlərinin müxtəlif modelləri obyektiv olaraq MDB ölkələrində fərqli sosial-iqtisadi situasiyalara səbəb olur. Xarakterikdir ki, islahatlar mövcud siyasi rejimlərin möhkəmlənməsi, iqtisadiyyatın böhran vəziyyətindən sabitlik fazasına keçirilməsi, ən yaxşı halda bərpa və inkişaf, sosial gərginliyi azaltmaqla məhdudlaşır. Sosial yönümlü bazar iqtisadiyyatının qurulması ilə əlaqədar sistemli məqsədlərə gəldikdə isə onların nailiyyətləri perspektivdən çox uzaqdır. Bundan əlavə, "işıqlı bazar gələcəyi" "sosial kapitalizm" kimi deyil, "bazar sosializmi" kimi qələmə verilir. Bu da radikal islahatçıların liberal qanadını ciddi narahat edir. Məlum olduğu kimi, islahatlar yeni yaranmış xaotik iqtisadi strukturun tənəzzülünün, müəssisələrin istehsal-texnoloji və təsərrüfat əlaqələrinin dağılmasının qarşısını ala bilmədi. Birliyin heç bir ölkəsi hələ də uzun sürən istehsalın tənəzzülündən və geniş miqyaslı sosial-iqtisadi böhrandan çıxa bilməyib. MDB-in ÜDM 1996-cı ildə 1988-90-cı illər səviyyəsinin 53%-ni, 1998-ci ildə isə 1990-cı il səviyyəsinin 46%-i təşkil etmişdir. Bu səviyyə iştirakçı dövlətlərin 20 il bundan qabaqkı istehsal səviyyəsinə uyğun gəlir. Bütün sivilizasiyalı dünyada iqtisadi islahatlar bu və digər formada dövlətin tənzimləmə alət və mexanizmlərinin köməyilə və yaxud əksinə, irimiqyaslı iqtisadi liberalizasiya kursu ilə iqtisadiyyat böhran vəziyyətindən çıxarılır, onun qarşısına yeni məqsədlər qoyulur, inkişafa impuls verilir. Bu cür islahatların aparılması yaranmış iqtisadi-ictimai və istehsal münasibətlərinə müsbət təsir göstərir, onun daha da müasirləşməsi, daxili və xarici iqtiadi münasibətlərin rasionallaşmasına gətirib çıxarır. Keçmiş ittifaq respublikalarında isə tamamilə əks tendensiya müşahidə olundu. Praktik olaraq, Birliyin heç bir ölkəsində ictimai-siyasi və sosial-iqtisadi islahatlar iqtisadiyyatın və ictimaiyyətin həyat fəaliyyətində gözlənilən təsir göstərmədi, ictimai və iqtisadi proqresin "lokomotivi" olmalıdılar. Struktur dəyişikliklər və milli iqtisadiyyatın modernizasiyasına, xarici investisiyalar onlarla gətirilən texnologiya və onların köməyi ilə dünya bazarına çıxmaq və dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya olunmaq ümidləri də boşa çıxdı. MDB çərçivəsində
inteqrasiya prosesi neqativ halların aradan qaldırılmasında real faktor, ölkələrin iqtisadiyyatının inkişafını və sistemli islahatların sinxronizasiyası üçün güclü forma kimi çıxış edə bilmədi. Birlik ölkələri siyasi-iqtisadi transformasiyanın müxtəlif səviyyəli trayektoriyasına çıxdılar. Məlumdur ki, hələ SSR -nin dağılmasından qabaq, iqtisadi diskussiya və islahatlar axtarışı dövründə sosialist planlı iqtisadiyyatının trasformasiyasının aşağıdakı əsas istiqamətləri müəyyən edilmişdir: − qitsadi fəaliyyətin mərhələlərlə liberallaşdırılması, təsərrüfat təşəbbüskar- lığının və sahibkarlığın stimullaşdırılması; − Bazar infrastrukturunun yaradılması qeyri-dövlət birja, bank, investisiya, sığorta institutları, fond və valyuta bazarının vahid valyutanın konvertləşməsi; − nstitusional dəyişikliklərin həyata keçirilməsi, xüsusi korporativ və dövlət mülkiyyəti formalarının inkişafı, "məsuliyyətli və effektiv təsərrüfatçının" yetişdirilməsi; − Daxili və xarici ticarətin demonopolizasiyası və liberalizasiyası, əmtəə və xidmət bazarlarında rəqabət mühiti yaradılması; − Qiymətlərin, əmək haqqı və gəlirlərin, məşğulluğun liberallaşdırılması (əhalinin dövlət sosial-müdafiə sisteminin yaradılmasına uyğun); − qtisadiyyatın struktur yenidən qurulması, hərbi sənayenin konversiyası; − Dövlətin təsərrüfat fəaliyyətinin, kredit-maliyyə münasibətlərinin, fond və valyuta bazarının, işçi qüvvəsi bazarının tənzimlənməsinin bazar mexanizmi və alətlərinin işlənməsi və hərəkətə gətirilməsi. Bu ümumi islahatçı məqsədlər tam həcmdə, yeni müstəqil dövlətlər tərəfindən qəbul olunmuşdur. Fərqlər islahatların tempindən, şok terapiyası siyasətinin hansı formada qəbul olmasından, iqtisadiyyatı idarəetmə mexanizmlərindən ibarətdir. Lakin bu fərqlər MDB-dəki bazar islahatlarına müxtəlif qütblü konfiqurasiya verdi. Artıq 2-3 ildən sonra plan iqtisadiyyatı tamamilə dağıdıldı: sosial-iqtisadi dəyişikliklər avtoritar xarakter aldı. Birlik ölkələrinin hamısı üçün "suverenləşmənin" sosial-iqtisadi dəyişikliklərin nəticəsi maliyyə destabilizasiyası və ən yüksək inflyasiya oldu.
"Şok terapiyası"ndan tamamilə uzaq olan ölkələrdə (Özbəkistan, Türkmənistan) əhalinin pul gəliri ilə istehlak qiymətləri arasında kəsir az idi. Bu siyasətdən "bəhrələnənlər" isə kütləvi xarici maliyyələşmədən dəstəklənirdilər (Rusiya, Qırğızıstan, Moldova). Ümumböhran vəziyyəti sosial-iqtisadi islahatların dayandırılmasına gətirib çıxarırdı. qtisadi reformalar ardıcıl xarakter daşımır, onların tərəfdar və əleyhdarları islahatların baş tutmadığını bəyan edir, yeni əks kursa dönməyin zəruriliyini vurğulayırdılar. Sistemli transformasiyanın əsası olan iqtisadiyyatın dövlətsizləşdirilməsi və ümumxalq mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi Ukrayna, Belorus, Moldovada praktik olaraq dayandırılıb. Qafqaz dövlətlərində mülkiyyət münasibətlərinin dərinləşməsi sovxoz və kolxozların ləğvi, torpağın kəndli təsərrüfatına kütləvi şəkildə paylanması, kiçik ticarət müəssisələrinin satışı və icarəyə verilməsi ilə nəticələndi. Mərkəzi Asiya ölkələri bu prosesə daha yaxındırlar. Kütləvi xalq özəlləşdirilməsi özünün kriminal və qeyri-effektiv elementləri ilə Rusiyada geniş vüsət aldı. Proses Moldova və Qırğızıstanda başlanıb, lakin sona yetməyib. Birliyin əksər ölkələrində dövlətlərin ə lində sənaye, tikinti, energetika, nəqliyyat, rabitə və aqrar-sənaye kompleksinin ə ksər hissəsi cəmləşmişdir. MDB dövlətlərindəki islahatların ilkin mərhələsində iqtisadiyyatın bütün sahələrində fərdi əmək fəaliyyəti, icarə müəssisələri və istehsal kooperasiyası, xüsusi vasitəçi ticarət-satış, xidmət və konsaltinq firmalarının bazasında təşəbbüskar şəxsi sahibkarlıq dairəsi genişlənmişdir. Bu mərhələ üçün Birliyin bir çox ölkəsinin maliyyə-kredit sferasının kommersiyalaşması ən xarakterik cəhətdir. Ticarət və bank ə məliyyatlarının azadlığı şəxsi sahibkarlığın, dövlət müəssisələrinin, nazirlik və idarələrin, maliyyə aktivlərinin "özəlləşdirilməsi" dövlət əmtəə fondlarının, icarə və kooperativ müəssisələrin, xarici humanitar yardımların spekulyativ satışı kimi fenomenləri yaratdı.
Yüklə 0,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|