Azərbaycan Dövlət qtisad Universitetinin

Kimyəvi qəza
- istehsalat obyektlərində baş verən və dərhal insanlara, avadanlıqlara və 
ə
traf  mühitə  ciddi  zərərli  təsir  göstərən  hadisədir.  Kimyəvi  maddələrin  qəza  halında 
ə
trafa  yayılması heç bir iyə  və  rəngə  malik  olmayan  zəhərli  buludun  əmələ  gəlməsi  ilə 
nəticələnə bilər. 

 
 
 
Kimyəvi  qəza,  istehsalatda  texnoloji  proseslərin  pozulması,  insanların  həyatı  və 
sağlamlığı  üçün  qorxulu  olan  təhlükəli  kimyəvi  -  zəhərli  maddələrin  saxlandığı 
anbarların, onları nəql edən boru xətlərinin, daşıyan nəqliyyat vasitələrinin zədələnmasi, 
qəzalı vəziyyətə düşməsi nəticəsində  atmosferə yayılması hadisəsidir. 
Tərkibində  xlor,  ammonyak,  fosgen,  sianid,  sulfat  turşusu  maddələrin  olduğu  bu  cür 
kimyəvi zəhərli məhsullar əsasən kimya müəssisələri, sellüloz kağız emalı kombinatları, 
mineral  gübrələr  istehsal  edən,  həmçinin  qara  və  əlvan  metallurgiya  zavodları,  pivə 
zavodları, şirniyyat fabrikləri, meyvə - tərəvəz anbarlarında tədarük olunub saxlanılır. 
Kimyəvi qəzanın insanlar və heyvanat aləmi üçün əsas təhlükəsi - orqanizmin normal 
fəaliyyətinin pozulması və bəzən də genetik dəyişmələrə səbəb olması ehtimalıdır ki, bu 
da  müəyyən  situasiyalarda  kimyəvi  təhlükəli  maddələrin  nəfəs  orqanları,  dəri,  selikli 
qişa, yaralar və həmçinin qida vasitəsilə canlı orqanizmə keçməsi yolu ilə baş verir. 
 
Bioloji  fövqəladə hadisələr.
 
Bioloji  fövqəladə hadisələr - bu ele bir haldır ki, mənbənin əmələ gəlməsi nəticəsində 
müəyyən  bir  ərazidə  insanların  normal  həyat  və  fəaliyyət  şəraiti  pozulur,  infeksion 
xəstəliklərinin yayılması təhlükəsi  əmələ gəlir, kənd təsərrufatı heyvanlarının, bitkilərin 
məhv olması təhlükəsi yaranır.     
 
Epidemiya  - 
hər  hansı  bir  yoluxucu  xəstəliyin  insanların  arasında  ölkədə,  rayonda, 
kollektivdə kütləvi halda geniş yayılması və föqəladə hadisə mənbəyi olmasıdır. 
Epidemiya yerli və gətirilmə ola ilər. Epidemiya bir neçə ölkəni, qitəni və ya bütün yer 
kürəsini  əhatə  etdikdə  pandemiya,  birdən-birə  baş  verdikdə  eksploziv,  yaxud  epidemik 
alovlanma adlanır.  
Epidemiya ilə mübarizə bu istiqamətdə təşkil olunur: infeksiyanı zərərsizləşdirmək və 
ya tamam məhv etmək (taun tulyaremiya xəstəliyi zamanı gəmiriciləri qırmaq, xəstələri 
təcrid etmək); xəstəlik törədiciləri yoluxma yolunda dizenseksiya və dizenfeksiya üsulları 
ilə  məhv  etmək;  əhali  arasında  xəstəliyə  qarşı  kütləvi  peyvənd  etməklə  immunitet 
yaratmaq. 
Yoluxucu xəstəliklər insanlar arasında ardı kəsilmədən yayılır. Onların artması iqtisadi 
itkiyə və olkədə epidemik şəraitin pozulmasına səbəb olur. 
Məlumdur  ki,  mikroorqanizmlər  çox  tez  çoxalma  qabiliyyətinə  malikdirlər,  onlar 
yüksək dəyişilmə, uyğunlaşma qabiliyyətinə malik olub, xarici təzyiqlərə qarşı möhkəm 
olurlar.  

nfeksion  xəstəliklər  insanın  heyvanlar  aləmindən  ayrıldığı  və  növ  kimi  təşəkkül 
tapdığı  andan  müşayiət  edir.  Cəmiyyət  əmələ  gəldikcə  və  insanın  sosial  həyat  tərzi 
inkişaf etdikcə bir çox infeksiyalar kütləvi yayılmışdır. 
nfeksion xəstəliklərin bütün dövrlərdə çox geniş yayılması milyonlarla insanın ölümü 
ilə  nəticələnmiş,  həm  də  insan  ömrünün  qısalmasının  əsas  səbəbi  olmuşdur.  Keçmişdə 
insan ömrü 20-30 ildən artıq deyildi. Afrikanın bəzi rayonlarında indi də 35-40 ildir. 
nfeksion  xəstəliklər  insan  xəstəliklərinin  patogen  virusların,  bakteriyaların, 
ibtidailərin törətdiyi geniş qrupudur. 
 
Xüsusi təhlükəli yoluxucu xəstəliklər: 
 
- vəba; 
- təbii çiçək; 
- taun; 
- qarayara;  
- sibir xorası; 
- tulyaremiya; 
- tetanus; 
- sarı qızdırma;  
- quduzluq; 
- tif epidemiyası; 
- qızılca; 
- vərəm; 
- epidemik parotit; 
- «B» viruslu hepatit. 
Tetanus  — kəskin infeksion  xəstəlikdir.  Törədicisi  — sinir sisteminə  çox güclü təsir 
edən ekzotoksin buraxan sporlu çöpdür. Ümumi və yerli tetanus olur. Ümumi (yayılmış) 
tetanus ağır keçir və ölüm faizi yüksək olur (40-60%). 
Vəba  —  ağır  ümumi  intoksikasiyası  nazik  bağırsağın  zədələnməsi,  su-duz 
mübadiləsinin pozulması ilə gedən kəskin infeksion xəstəlikdir; çox qorxulu infeksiyalar 
qrupuna aiddir. Törədicisi - vəba vibrionudur (son vaxtlar Əl-Tor tipi). 
Ə
l-Tor  vəbasının  xüsusiyyəti  -  keçirilmiş  xəstəlikdən  sonra  uzun  müddət 
vibrongəzdirmə, xəstəliyin silinmiş formaları, Əl-Tor vibrionlarının əlverişsiz amillərinin 
təsirinə  çox  davamlı  olmasıdır.  Vibrion  ət,  balıq  məhsullarında  və  tərəvəzdə  otaq 
temperaturunda 2-5 gün yaşayır. Vəba ən çox süd, su kəmərinin və açıq su hövzələrinin 
suyu ilə yayılır. 
Havanın temperaturu düşdükdə və su mənbələri donduqda belə vəba vibrionları qışdan 
salamat çıxa  bilir.  
Hərgah  bir  yerdə  epidemiya  varsa,  həkimlərimizdən  tələb  edirik  ki,  tezliklə  bunun 
qarşısını alsınlar.  
 
“Ebola” virusu
 
“Ebola” virusu - keçici Ebola hemorragik qızdırmasının səbəbi olan virusdur. 
Virus tər, qan, tüpürcək yolu ilə yayılır. Virusun qarşısını almaq üçün heç bir vaksin 
mövcud  deyil.  Xəstəliyin  simptomları  qızdırma,  baş  ağrısı,  qusma  və  ishaldır.  Bəzi 
insanlarda göz, qulaq və burun qanaxmaları müşahidə edilir. 
Ə
vvəllər  bu  virusun  yayılması  2002-ci  ildə  qeydə  alınıb  ki,  həmin  vaxt  Uqanda  və 
Konqoda 57 nəfər ölüb. 2007-ci ildə isə Konqoda virus 187 nəfərin həyatına son qoyub. 
Virusun ən son yayılması 2014-cü ildə olub. 
Virus ilk dəfə nə vaxt peyda olub?
 

"Ebola" virusuna ilk yoluxma faktı hələ 1976-cı ildə qeydə alınıb. Həmin il Sudanın 
Nzara  bölgəsində  və o  zamankı  Zairin  Yambuku  rayonunda  (indiki  Konqo  Demokratik 
Respublikası)  ilk  virusa  yoluxma  halları  aşkar  edilib.  Yeni  epidemiyaya  Yambuku 
yaxınlığındakı Ebola çayının adı verilib. Epidemiya, əsasən Mərkəzi və Qərbi Afrikanın 
tropik meşələrə yaxın kənd ərazilərində yayılmağa başlayıb. Sonuncu yayılma dalğası isə 
bu  ilin  martından  etibarən  Qərbi  Afrika,  xüsusilə  Qvineya,  Sierra  Leone  və  Liberiyada 
başlanıb.
[2]
 
"Ebola"  virusu  Ümumdünya  Səhiyyə  Təşkilatı  (ÜST)  tərəfindən  “bəşər  tarixinin  ən 
qəddar  virus  xəstəliyi”  adını  alıb.  Bu  vrusun  beş  müxtəlif  tipi  var  və  ona  yoluxanların 
həyatda  qalma  şansı  25%-dən  90%-dək  dəyişir.  "Ebola"  virusuna  qarşı  hələlik  heç  bir 
təsdiq edilmiş peyvənd növü mövcud deyil.  
Bu virus necə yayılır? 
-  "Ebola"  virusu  insanlara,  əsasən  qan  və  digər  bədəndaxili  mayelər,  eləcə  də  həmin 
virusun daşıyıcısı olan heyvanlardan keçir. Yarasa, meymun və digər heyvan növləri bu 
virusun daşıyıcısı ola bilər; 
- dəfn mərasimlərində ölü insana toxunmaq yolu ilə də "Ebola"ya yoluxmaq mümkündür; 
-  virusun  inkubasiya  müddəti  (infeksiyaya  yoluxma  anı  ilə  xəstəliyin  əlamətlərinin 
müşahidə olunması arasındakı müddət) iki gündən 21 gün arasında dəyişə bilir; 
-  insanlar  qanlarında  və  daxili  orqanlarında  bu  virusu  daşıdıqları  müddət  ərzində 
infeksiya daşıyıcısı hesab olunurlar 
 
 
 
Epizotiya 
 
Böyük  bir  ərazidə  çoxsaylı  kənd  təsərrüfatı  heyvanları  arasında  yoluxucu,  infeksion 
xəstəliklərin adi səviyyəni keçərək yayılması.  
Epizotiya  heyvanların  çoxalmasının  qarşısını  alan  faktorlardan  biridir.  Heyvanlar 
arasında bruselyoz, tuberkulyoz, qrip xəstəlikləri ən təhlükəli sayılır. 
Epizotiya təsərrüfat, rayon, vilayət və ya ölkəni əhatə edə bilər. Epizotiya törədicilərin 
mənbəyi,  yoluxmaların  eyni  vaxta  düşməsi,  yoluxma  hallarının  sayı,  xəstəlik  qeydə 
alınan  təsərrüfatlar  arasındakı  məsafə  ilə  xarakterizə  edilir.  Epizotiya  dabaq,  taun 
xəstəliklər zamanı baş verə bilər. 
 
Epifitotiya  -
  kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin  infeksiya  xəstəliyinin  geniş  yayılması  və 
ziyanvericilərin  təsirinə  məruz  qalmasıdır.  Taxılda  pas  və  sürmə  xəstəliyi,  kartofda 
fitoftora xəstəliyi. Epifitotiyanın səbəbləri epizootiyada olduğu kimidir. 
 

Ekoloji xarakterli fövqəladə hadisələr. 
 
Ekoloji xarakterli fövqəladə hadisələrin təsnifatı: 
 Ekoloji fəlakət zonalarında ətraf müһit bərpa olunmayan dəyişikliklərə məruz qalır və 
bu  zonalarda  insanların  sağlamlığının  əһəmiyyətli  dərəcədə  pisləşməsi  müşaһidə  edilir, 
ümumi və uşaq ölümü һalları isə artmaqda davam edir.  
 
Ekoloji fövqəladə hadisələr 4 növə bölünürlər: 
1.  Atmosferin  (mühitin)  tərkibi  və  xassələrinin  dəyişməsi 
ilə  əlaqədar  fövqəladə 
hadisələr  (iqlimin  kəskin  dəyişməsi,  şəhərlərdə  kəskin  oksigen  azlığı,  ozon  qatının 
pozulması); 
Atmosferin (mühitin) tərkibi və xassələrinin dəyişməsi iki səbəbdən baş verir: 
a) təbii səbəblərdən: 
 - kosmik tozlar; 
- vulkanların fəaliyyətindən; 
- küləyin torpağa və dağlara təsirindən. 
 
 
 
 
b) insan fəaliyyəti ilə əlaqədar səbəblərdən: 
- istehsalat müəssisələrinin
 
atmosferə atdığı zərərli maddələrdən; 
- elektrik stansiyalarının fəaliyyəti; 
- nəqliyyat vasitələrinin atmosferə atdığı maddələrdən; 
- meşələrdə odla ehtiyatsız davranışdam. 
 
2.  Hidrosferin  (su mühitinin) vəziyyətinin  dəyişməsi
 ilə əlaqədar fövqəladə hadisələr 
(su mənbələrinin quruması, çirklənməsi və su ehtiyyatlarının kəskin surətdə azalması). 
Hidrosferin (su mühitinin) vəziyyətinin dəyişməsi iki səbəbdən baş verir: 
- su ehtiyatlarının azalması; 
- suyun çirklənməsi. 
 
Su ehtiyatlarının azalması- su ambarlarında suyun səviyyəsinin düşməsi, çayların yox 
olması və göllərin quruması. 
 
 Müxtəlif səbəblərdən baş verə bilər.  
 
- meşələrin qırılması; 
- səhraların əkilməsi; 
- bataqlıqların qurudukması; 
- mal-qaranın nəzarətsiz otarılması; 
- suyun istifadəsinin çoxalması. 
 
Suyun çirklənməsi iki səbəbdən baş verir: 
 

a) təbii səbəblərdən: 
- suyun səviyyəasinin qalxması; 
- sel; 
- sahillərin yuyulması; 
- yağıntılarla çirklənməsi. 
 
 
b) insan fəaliyyəti ilə əlaqədar səbəblərdən: 
- istehsalat sahələrindən axıdılan sular; 
- suya atılan və axıdılan maddələrdən; 
- kənd təsərrufatı istehalı səbəbindən.  
 
 
  
3.  Yerin    (torpağın,  yer  təkinin  və  səthinin)  vəziyyətinin    dəyişməsi
    ilə    əlaqədar 
fövqəladə hadisələr. 
 
Yerin    (torpağın,  yer  təkinin  və  səthinin)  vəziyyətinin    dəyişməsi  iki  səbəbdən  baş 
verir: 
  
 
a) təbii səbəblərdən: 
- torpaqların yuyulması; 
- küləyin təsirindən; 
- şoranlanma; 
- torpaq sürüşməsi, dağılması, yarğanların əmələ gəlməsi. 
 
 
  
b) insan fəaliyyəti ilə əlaqədar səbəblərdən: 
- ağır metallarla, radioaktiv elementlərlə, kimyəvi və üzvi maddələrlə çirklənməsi; 
- antisanitariya səbəbindən torpaqların çirklənməsi; 
- torpaqların tükənməsi; 
- bataqlıqların əmələ gəlməsi; 
- səhraların əmələ gəlməsi. 

 
 
 
4. Biosferin vəziyyətinin dəyişməsi ilə əlaqədar
 fövqəladə hadisələr (yaşayış mühitinin 
dəyişməsinə  həssas  olan  heyvan  və  bitkti  növlərinin  yox  olması,  yerin  bitki  örtüyünün 
məhv olması). 
Yer  kürəsində  canlı  orqanizmlərlər  yaşayır  -  bitkilər,  heyvanlar,  mikroorqanizmlər. 
Onlar Yer kürəsinin canlı qabığıdırlar.  
  Yer  kürəsinin  canlı  qabığının  dəyişməsi  təbii  səbəblərdən  və  insan  fəaliyyəti  ilə 
ə
laqədar baş verir. Bu yaşayış mühitinə həssas olan heyvanların, bitkilərin yox olmasına, 
böyük  ərazilərdə  bitkilərin  məhv  olmasına,  heyvanların  kütləvi  ölümünə    səbəb  olur. 
Canlı mühit bərpa olma qabiliyyətini itirir. 
 
Canlı və cansız təbiət daim əlaqədədirlər. 
 
Canlı və cansız təbiətin  əlaqələri
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 Bunların birində dəyişiklik baş verdikdə ekoloji tarazlığın pozulmasına gətirib çıxarır.  
ndiki zamanda canlı və cansız təbiətə ən güclü təsiri insan göstərir. Antropogen təsir - 
insanın bilavasitə orqanizmlərə və ya onların yaşayış mühitinə təsiridir.  nsan ovçuluqla 
və  əkinkiliklə  məşqul  olduqdan  o  təbiətə  təsir  etməyə  başlayıb.  XIX  əsrin  ortalarından 
intensiv  sənaye  inkişafı  baş  verib  ki,  bu  ətraf  mühitin  çirklənməsinə  səbəb  olub.    XX 
ə
srin  sonuna  istehsalat  sahələrinin,  yeni  texnologiyaların  əmələ  gəlməsi  və  kənd 
təsərrufatının  inkişafı  nəticəsində    insanın  hava  mühitinə,  suya  və  torpağa  təsirini 
çoxaldıb.  Bir  çox  hallarda  insan  fəaliyyəti  ətraf  mühitin  çirklənməsinə  və  canlıların 
məhfinə səbəb olur. Bu öz nəticəsində insanın özü üçün təhlükə yaradır.      
 Yer  kürəsinin  canlı  qabığı  insanın  müxtəlif  fəaliyyətinin  təzyiqi  altındadır  və  insan 
canlılar varlığı üçün qoruyucu tədbirlər görməlidir.  
 
Torpaq 
Su 
Hava 
Bitkilər 
Mikroorqanizmlər 
Heyvanlar 

nsan fəaliyyəti səbəbindən ətraf mühitin ekoloji çirklənməsi nə ilə nəticələnir:  
- təbii ehtiyatların azalması; 
- ozon qatının dağılması; 
- iqlimin dəyişməsi; 
- heyvanların və bitkilərin məhv olması; 
- torpağın, yer təkinin və səthinin dəyişməsi və dağılması; 
- obyektlərin intensiv dağılması; 
- məhsuldarlığın düşməsi; 
- məhsulun keyfiyyətinin düşməsi; 
- insan sağlamlığının və maddi rifahının pisləşməsi. 
  
 
   
Parnik effekti 
 
 
 
 
Ozon qatının dağılmasının mənfi nəticələri 
  
 
 
 

Güclü meşə, çöl, tarlaların yanmsı da ekoloji xarakterli fövqəladə hadisələrə aid edilir. 
 
Meşə yanğını
 
 
Marallar suda dayanaraq, meşə yanğınından qorunurlar. 
 
 
 
 
 
Meşə yanğını -
 alovun idarəolunmaz, təbii qaydada meşə sahələrində yayılmasıdır. 
Meşələrdə  yanğınların  baş  verməsi  təbii  və  antropogen  səbəblər  ilə  fərqlənir.  Ən  çox 
meşələrdə  geniş  təbii  yanğınlar  ildırımlardan  baş  verirdi.  Geniş  yanğınları  hətta 
kosmosdan da müşahidə etmək olur. 
Cavan  meşələrdə,  harda  ki  yaşıllıqlar  çoxdur,  çox  yaşlı  və  quru  ağaclar  olan 
meşələrdən ildırımdan yanğınların baş verməsi ehtimalı azdır.  

Beləliklə,  təbiətdə  insanlara  qədər  özünəməxsus  tarazlıq  var  idi.  Meşə  yanğınların 
ekoloji təsiri meşələrin təbii təzələnməsində idi.  
Hazırda  təbii  yanğınların  (ildırımdan)  həcmi  7%-8%,  yəni  meşə  yanğınlarının  böyük 
hissəsi insan fəaliyyəti ilə bağlıdır. 
 
Çöl yanğınları 
 
 
 
Çöl  yanğını-  təbii,  nəzarət  edilməyən  yanğının  bitki  örtüyü  üzərində  yayılmasıdır. 
Yayılmasına görə meşə yanğınlarından daha sürətlə yayılır. Yerin təbii mühitinə - bitki 
örtüyünə  və  heyvanlar  aləminə  çoxlu  ziyan  verir,  insanlara  iqtisadiyyat  obyektlərinə 
təhlükə yaradır. 
Söndürülməsi  meşə  yanğınlarına  nisbətən  yanğınsöndürən  maşınların  hərəkətinə    az 
çətinlik olduğuna görə  daha hasandır. 
ldırımlar və digər təbii faktorlar çöl yanğınlarına daha az səbəb olurlar.
 
Mənzərəli  sahələrdə  yanğınlar-
  kor-təbii  yayılan  yanğınlardır  və  ətrafda  hər  şeyi 
məhv edirlər. Tarlalara, yaşıllıqlara ciddi təhlükədir.  
Yanğınların  səbəbi  adətən  insan  laqeydliyi  olur  -  siqaretdən,  kibritdən  və  uşaqların 
oyunlarından. Episentrində olan yüksək temperatur yaxında olan hər bir şeyi alovlandırır. 
Böyük  miqdarda  tüstülənmə  əmələ  gəlir  ki,  insanların,  heyvanların  tüstüdən 
boğulmasına gətirir. 
 
 
Sosial - iqtisadi  fövqəladə hadisələr 
 
Sosial - iqtisadi  fövqəladə hadisələr- 
hansı bir ərazidə əmələ gəlmiş təhlükəli  sosial  
və  ya  sosial-siyasi  durumdur  ki,  yaranmış    vəziyyət  insanların,  cəmiyyətin,    dövlətin 
maraqlarına təhlükə yaradır, çoxsaylı insan və maddi itkilərlə nəticələnir.   
 
Sosial - iqtisadi  fövqəladə hadisələrə aid edilir: 
 
-  hərbi toqquşmalar;  
-  lokal və sosial - milli və dini zəmində olan münaqişələr;  
-  aclıq; 
-  iri miqyaslı tətillər; 
-  kütləvi iğtişaşlar, talanlar,  yanğınların törədilməsi, tüğyan edən cinayətkarlıq. 
-  terror aktları. 
 
Bir növ fövqəladə hadisələr digər fövqəladə hadisələrin yaranmasına səbəb ola bilərlər. 
 

Sosial - iqtisadi  fövqəladə hadisələrər baş verdiyi ərazinin sahəsinə, xəsarət alanların 
sayına və itkilərin ölçüsünə görə təsnif olunurlar: 
 
Terror aktları- 
partlayışların, yanğınların, insanların qorxudulmasına və insan ölümü 
təhlükəsinin  yaranmasına,  maddi  itkilərin  baş  verməsinə,  ekoloji  fəlakətin  əmələ 
gəlməsinə və digər ağır hadisələrin baş verməsinə yönəldilmiş hərəkətlərdir.  
Terror aktlarının məqsədi: 
- dövlət, yerli özünüidarəetmə orqanlarının, beynəlxalq təşkilatların qərar qəbul etməsinə 
qeyri-qanuni təsir göstərmək; 
- radioaktiv, partlayıcı, kimyəvi və bioloji təhlükəli maddələrin oğurlanması; 
- şəxsi və millətlər arası münasibətlər zəminində kütləvi ixtişaşların törədilməsi; 
- içtimai asayişin pozulması; 
- fasiləsiz iş texnoloqiyası ilə işləyən, şəhərlərin əhalisinin həyat fəaliyyətini təmin edən 
obyektlərdə,    nəqliyyatda  və  səhiyyə  müəssisələrində  icazəsiz  və  qəflətən  işin 
dayandırılması. 
               Terror aktları: 
-  sərnişin avtobuslarında törədilmiş terror aktları;  
-  sərnişin və yük qatarlarında törədilmiş terror aktları;  
-  hava nəqliyyatında törədilmiş terror aktları;  
-  metropolitendə törədilmiş terror aktları;  
-  sərnişin daşıyan dəniz bərəsində törədilmiş terror aktı;  
-  mülki şəxslərə və hərbiçilərə qarşı törədilmiş terror  aktları;  
-  mülkü və dövlət obyektlərinə qarşı törədilmiş terror aktları.  
 
 
 1980-cı  illərin  sonlarından  başlayaraq,  Ermənistan  dövlətinin  və  nüfuzlu  erməni 
diasporasının  maliyyə  və  təşkilatı  yardımı  ilə  dünyanın  müxtəlif  ölkələrində  fəaliyyət 
göstərən erməni terror təşkilatları, “Terrorizmlə mübarizə” bölməsi “erməni terrorizmi alt 
bölməsi” Azərbaycana qarşı terror müharibəsinə başlamışlar.  
Faktlar  göstərir  ki,  SSR   dağıldıqdan  sonra  müstəqillik  qazanmış  Ermənistan 
Respublikası dövlət səviyyəsində terroru dəstəkləyərək, təcavüzkar siyasətinin əsas tərkib 
hissələrindən biri kimi qəbul etmişdir. 
 
Azərbaycanda törədilən terror aktları:  
   1994-cü ildə Bakı metropolitenində iki terror aktı törədilib: 
-  19  mart  tarixdə  saat  13.00-da  metronun  “20  yanvar”  stansiyasında  qatarın  1-ci 
vaqonunda  partlayış  baş  verdi.  Terror  aktı  nəticəsində  14  nəfər  həlak  oldu,  49  nəfər 
yaralandı. 
- 3 iyul tarixdə səhər saat 08.30-da metronun “28 may” və “Gənclik” stansiyaları arasında 
qatarın 2-ci vaqonunda partlayış baş verdi. Terror aktı nəticəsində 14 nəfər həlak oldu, 58 
nəfər yaralandı. 
-  16  sentyabr  1989-cu  il  tarixdə  “Tbilisi-Bakı”  marşrutu  ilə  hərəkət  edən  avtobus 
partladıldı. 5 nəfər həlak oldu, 25 nəfər yaralandı. 
-  18  fevral  1990-cu  il  tarixdə    Bakı-Laçın  avtotrassasının  105-ci  km.  “Şuşa-Bakı” 
marşrutu ilə hərəkət edən avtobus partladıldı. Çoxlu insan həlak oldu. 
-  11  iyul  1990-cı  il  tarixdə  “Tərtər-Kəlbəcər”  marşrutu  ilə  hərəkət  edən  avtobus 
partladırıb. 14 nəfər həlak oldu, 35 nəfər yaralandı. 
-  10  avqust  1990-cı    il  tarixdə  “Tbilisi-Ağdam”  marşrutu  ilə  hərəkət  edən  avtobus 
partladıldı. 20 nəfər həlak oldu, 30 nəfər yaralandı. 
- Həmin gün də    “Şəmkir-Gəncə” yolunda Xanlar rayonunun ərazisində Nadel kəndinin 
yaxınlığında    “LAZ”  markalı  43-80  AQF  dövlət  nömrə  nişanlı    avtobus  partladıldı.  17 
nəfər həlak oldu, 26 nəfər yaralandı. 

-  30  noyabr  1990-cı  il  tarixd
avtobusunun partladırması n
  Bu siyahıya bir çox digər terror aktlarını 
 
Müharib
 
Hərbi xarakterlı fövqəlad
Nüvə  partlayışının  zəd
xarakteristikası. Bioloji zəd
 
Hərbi fövqəladə hadisələr 
ə
mələ gəlmiş  fövqəladə hadis
 
Bu zaman hərbi xarakterli fövq
 
- Adi qırğın silahların, vasit
- Kütləvi qırğın silahlar. 
 
Adi qırğın silahlar aid edilir:
 
- atıcı silahlar; 
- artilleriya, mühəndis qurğ
- gəmi silahları; 
- raket qurğuları; 
- aviasiya silah və sursatlar
   Dəqiq nişanalma və idarə
 
qtisadiyyat  obyektlərinin  yerl
edilməsi üçün koordinatlarının, z
Bu  günə  adi  silahlar  yüks
ə
halinin məhvinə və iqdisadiyyat obyektl
 
 
 
Kütləvi qırğın silahları, onların
Kütləvi  qirğın  silahları    v
insan qırğınına və dağıntılara g
       
Onların növləri aşağıdakılardır:
1. Nüvə silahı. 
2. Kimyəvi silah. 
3. Bakterioloji (bioloji) silah.  
 
Nüvə  silahı-  kütləvi  qirğ
malikdir. Nüvə silahında müxt
olunur. Onun istifadəsi tikilil
ilə müşahidə olunur. 
Onun  təsiri  daxildə  zəncirvari  reaksiya  n
Nüvə silahının 
partlayış gücü trotil ekvivalenti
cı  il  tarixdə  Xankəndi  hava  limanının  yaxınlı
avtobusunun partladırması nəticəsində 2 nəfər həlak oldu, 11 nəfər yaralandı.
r terror aktlarını əlavə etmək olar.