Azərbaycan elmlər akademiyasi I. NƏSİMİ adina diLÇİLİK İnstitutu

N Ə T İ C Ə
Azərbaycan ərazisində ilk yaşayış izlərinin olması, xalqı­mızın məişəti, həyat tərzi, təsərrüfatı, fəaliiyət sahələrinin və peşə, sənət, məşğuliyyət növlərinin çoxluğu, habelə mənəvi mədəniyyət sarıdan /adət- ənənələr, mərasimlər, oyunlar, ümumən folklor, din və s./ da zənginlik və yetkinlik etnoqrafiya ilə bağlı yüzlərcə söz, termin və frazeoloji birləşmə yaratmışdır. Şübhəsiz ki, bu leksik materialın gələcəkdə etnolinqvistik araşdırmaların aparılmasında və Azərbaycan dilinin, ümumən isə türk dillərinin izahlı etnoqrafik və etnolinqvistik lüğətlərinin, sözlüyünün hazırlanmasında və tərtibində müəyyən köməyi olacaqdır.

Etnoqrafik leksikanın maddi və mənəvi mədəniyyətimizi əks etdirən bəzi tematik qruplarının – yemək, geyim, ev əşyalarının adları, oyun adları, xalq təbabəti leksikası, toy, yas mərasimlərinə aid sözlər, bəzi adət- ənənələrimizi ifadə edən sözlər. Mifoloji və dini sözlərin tədqiqi göstərdi ki, Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində bu qədim leksik təbəqə əhəmiyyətli yer tutur və ana dilimizin milli sözlərinin mövqeyi burada daha qabarıq nəzərə çarpır.

Etnoqrafik söz və terminlər mənşə mənsubluğuna görə fərqlənir. Təbiidir ki, bu tematik söz qruplarına aid leksikanın tərkibində əsas yeri xalis Azərbaycan- türk sözləri tutur. Lakin maddi və mənəvi mədəniyyət leksikasında tarixən əsasən / orta əsrlərdə/ ərəb, fars, XIX yüz ildən üzü bəri bu günümüzə qədər rus, ingilis, alman, fransız, yunan və b. dillərə məxsus termin və terminoloji birləşmələr də müşahidə olunur. Səciyyəvi haldır ki, tarixən bir qonşu və uzaq xalqların Azərbaycan və başqa türk xalqları ilə müxtəlif əlaqə və münasibətlər, siyasi, iqtisadi, ticarət, təsərrüfat, mədəni- ədəbi əməkdaşlıq və b. əlaqələri, amillər nəticəsində / bunu türk xalqlarının tarixcə qədim olan maddi və mənəvi mədəniyyət sahələri, təsərrüfat, peşə və sənət növləri şərtləndirir/ bir çox başqa dünya dillərinə / fars, ərəb, rus, ləzgi, erməni, gürcü, alman, ingilis və b. dillərə/ türkmənşəli məişətlə, maddi- mədəniyyətlə bağlı sözlər, deyimlər tarixən də keçmişdir və bu gün də həmin proses davam etməkdədir/ Bu faktı müxtəlif dillərin etimoloji və tarixi lüğətləri, mənbələr də təsdiq edir/.

Azərbaycan dilinin etnoqrafik leksikasının başqa türk dilləri ilə, habelə qohum olmayan dillərin materialları ilə müqayisəsi də bəzi maraqlı faktarı, paralelləri aşkara çıxartdı /ayran, qurut, nazik, plov, fətir, şülən, külçə və s./. Etnoqrafik leksika əsasında türk dillərinin materialları ilə aparılan müqayisələr göstərdi ki, türk dilləri arasında maddi mədəniyyət leksikasında /yemək, geyim, qab-qacaq adları və s./, habelə mənəvi mədəniyyət leksikasında /toy, yas mərasim və oyun adları, mifoloji leksika və s./ ümumi, müştərək cəhətlər, leksik paralellər çoxdur/ yaylıq. Aş, qurut, ayran, nazik, plov. Fətir// pətir, şülən külçə, kaftan, arxalıq, çuxa, buxara papaq və s./. Tədqiqatdan belə bir qənaət hasil olur ki, başqa türk xalqlarının məişəti üçün səciyyəvi olan yemək, geyim, mərasimlərin və s.-nin yeri gəldikcə müqayisəyə cəlb olunması onların arasında olan maddi və mənəvi mədə­niyyətcə müştərəkliyi, yaxınlığı /bəzən də fərqləri/ açıb gös­tərməyə, sübut eiməyə imkan vermişdir.

Tədqiqat Azərbaycan dilinin daxili imkanları hesabına etnoqrafik leksika əsasında söz yaradıcılığında /xüsusən morfoloji və sintaktik üsulla söz yaratma/ həmin tematik qrupun fəallığı və məhsuldarlığını da aşkar etmişdir. Ümumiyyətlə, et­noqrafik sözlər ana dilimizin söz yaradıcılığında ən geniş, müraciət olunan və bu prosesdə məhsuldar və fəal iştirak edən zəngin tematik qrupdur.

Bir çox başqa etnoqrafik keyfiyyətlər kimi, yemək və geyimlər maddi mədəniyyətin növləri olmaqla xalqımızı səciyyələndirən, fərqləndirən, milli cəhətdən sonrakı yüzilliklərə çatdıran vacib etnoqrafik faktlardır. Təbiidir ki, bu vacib etnoq­rafik faktları ifadə edən sözlər də dilimizin lüğət tərkibində ən milli lüğəvi vahidlər kimi diqqətimizi cəlb etmişdir.

Belə bir mühüm cəhəti də qeyd edək ki, müasir dövrümüzdə milli özünüdərklə, milli oyanışla, mütərəqqi adət- ənənələrə hörmət və ehtiramla bağlı soykökə qayıtma müşahidə olunur. Bu sözləri qədim milli geyimlərə rəğbət hissinin güclənməsi, milli mətbəxə daha çox fikr verilməsi, habelə, bəzi qədim peşə və sənətlərin yenidən dirçəldilməsi və s. barədə söyləmək olar. Təbiidir ki, bunun səbəbinə bir çox köhnəlmiş sözlər yenə də dilin lüğət fondunda fəal işlənmə mövqeyini bərpa etmiş olur / kəlağayı, çarıq, başmaq, şal, çəkmə və b. kimi geyim adları, milli oyun adları, dinlə, adət və ayinlərlə bağlı sözlər- orucluq, iftar açmaq, Qurban bayramı, Ramazan bayramı, Şeyx, Şeyxülislam və s./.

Etnoqrafik leksika klassik ədəbiyyatımızda, folklorda, ayrı- ayrı mənbələrdə həm nominativ mənada, həm də üslubi fakt kimi işlənmişdir. Bədii dilimizin lüğətində ən zəngin və milli sözlər kimi özünü göstərmişdir, bu proses indi də davam etdirilir.

Sinonimlər leksik- semantik söz qrupları içərisində ən zəngin kateqoriya olduğundan etnoqrafizmlər də sinonimlik yarat­maqda fərqlənir.

Etnoqrafik leksikanın norma baxımından da tədqiqi göstərli ki, leksik, orfoqrafik, morfoloji normalaşma cəhətindən bu tematik söz qruplarının öyrənilməsi vacibdir.

Nəhayət, etnoqrafik söz və terminlər, orfoqrafiya, izahlı, etnoqrafik, dialektoloji, tarixi, etimoloji, frazeoloji və habelə ikidilli tərcümə lüğətlərinin tərtibində ən qiymətli maddi baza kimi də təqdirəlayiqdir.