Azərbaycan əraziSİNDƏ İBTİDAİ İcma quruluşU
Yüklə 0,71 Mb.
|
|
AZƏRBAYCAN ƏRAZİSİNDƏ İBTİDAİ İCMA QURULUŞU P L A N
3. Azərbaycan tunc düvründə. Metal alətlərdən istifadə 4. Əhalinin məşüuliyyəti, ictimai həyatı və dünyagürüşü 5. İbtidai icma quruluşunun daüılması
18. Bahşaliyev V.B. Nahzıvan arkeolojisi // Archaeology of Nahchivan. İstanbul, 1997, 128 s. 19. Müseyibli N. Büyük kəsik Eneolit yaşayış məskəni. Bakı: Nafta-press, 2007, 226 s.
AZƏRBAYCAN ƏRAZİSİNDƏ İBTİDAİ İCMA QURULUŞU. 1. AZƏRBAYCAN ƏRAZİSİNDƏ İLK İNSAN MƏSKƏNLƏRİ. Azərbaycan ərazisi dünyanın ən qədim mədəni ocaqlarından biridir. Əlverişli təbii-coürafi şəraitə, zəngin flora və fauna aləminə, müoa yim iqlimə malik olan Azərbaycan yer eürəsində İbtidai insanın formalaşdıüı rayonlar sırasına daxildir.Aparılmış üədqiqatlarla müəyyən olunmuşdurk ki, hələ on iki milyon il əvvəl Azərbaycan ərazisində insanabənzər meymunlar yaşamışdır.v 1939-cu ildə Qərbi Azərbaycanla Şərqi Gürcüstanın sərhədində Ceyranzül və Eldar düzənliyinin mərkəzi hissəsində, Udabno adlı yerdə insanabənzər meymunun qalıqlarının (dişlərinin tapılması buna sübutdur). Həmin düvr geoloji bülgüdə üzüncü düvrlə uyüun gəlir. Beləliklə üzüncü geoloji düvrdə Zaqafqaziya, o cümlədən Azərbaycan ərazisində insanın təşəkkülü üzün əlverişli şərait olmuşdur. İnsanın təşəkkülü və formalaşması dürdüncü geoloji düvrlə baülıdır Ki, bu düvrün də dürd milyon ildən artıq olması müəyyənləşdirilmişdir. Ən qədim insanlar -bəşər cəmiyyətinin ilkin inkişaf mərhələsi İbtidai icma quruluşu adlanır. İbtidai cəmiyyət başqa düvrlərə nisbətən uzun müddət davam etmişdir. İbtidai icma quruluşu ilk insanların yaranması ilə başlamış və uzun inkişaf yolu kezmişdir. İbtidai-icma quruluşunun inkişafı və daüılması hər bir ülkənin təbii-coürafi şəraiti, təbii ehtiyatları və başqa amillərlə baülı olmuşdur. İbtidai-icma quruluşu şərti olaraq üz düvrə ayrılır: daş düvrü, tunc düvrü, dəmir düvrü. Əlverişli təbii-coürafi mühit olan yerlərdə (şirin su qaynaqlarının, bitki və heyvanlar aləmi zəngin olan, təbii maüaraların və sıüıncaqların olduüu yerlər) qədim insanlar məskən salaraq həyat sürmüşlər. Azərbaycan belə ərazilərdən biri olmuşdur. Dünyada ən qədim insan tiplərinin qalıqları Şərqi Afrikada (Keniya, Tanzaniya) tapılmışdur. Alimlər bu qalıqlara əsasən belə müəyyən etmişlər ki, ən qədim insanlar 2-3 milyon il bundan əvvəl yaşamışlar. Azərbaycanda isə ilk insanlar 1,5 milyon il bundan əvvəl yaşamışlar. Arxeoloqlar Azərbaycan ərazisində - Qarabaü (Azıx, Taülar, Zar, Naxzıvan (Qazma), Qazax (Daşsalahlı, Damcılı), Lerikdə (Buzeyir) qədim insanların yaşadıüı məskənləri üyrənmişlər. Daş düvrü bir nezə mərhələdən ibarət olmuşdur. Qədim daş düvrü – paleolit, orta daş düvrü – mezolit, yeni daş düvrü – neolit, mis daş düvrü – eneolit adlanır. İbtidai icma quruluşunun ilkin pilləsi olan Paleolit düvrü üz mərhələyə bülünür: Alt Paleolit, Orta Paleolit və Üst Paleolit. Alt Paleolit ilk insan tipinin yaranmasından başlayaraq 100 min il bundan əvvələ qədər davam etmişdir. Azərbaycan ərazisində alt paleolit mərhələsi Qarabaüda Quruzay vadisində yerləşən Azıx maüarası əsasında üyrənilmişdir. Azıx maüarası və Azıx adamı. Quruzay dərəsində ilk vaxtlar azıq düşərgələrdə yaşayan qədim insanlar iqlim şəraitinin dəyişməsi ilə baülı yaxınlıqdakı Azıx maüarasına küzmüşlər. Alimlər müəyyən etmişlər ki, qədim insanlar Azıx maüarasına 1-1,2 milyon il əvvəl küzmüşlər. Bu qədim insanların yaratdıüı mədəniyyət «Quruzay» mədəniyyəti adlanır. Maüaranın ən qədim düvrə aid təbəqələrində İbtidai insanların istədikləri kobud daş alətlər tapılmışdır. Bu alətlər adi zay daşlarından hazırlanmışdır. İbtidai insanlar bu alətlərdən ovladıqları heyvanları kəsmək, doüramaq işlərində istifadə etmişlər. Min illər kezdikcə İbtidai insanlar fiziki və əqli cəhətdən xeyli inkişaf etmişlər. Əmək alətləri təkmilləşdirilmişdir. İlk vaxtlar insanlar zox işlərə yarayan kobud əl zapacaqları, sonralar isə ərsin-qaşov, sıyırüac və s. daş alətlər hazırlamışlar. Belə müxtəlif nüv alətlər Azıx maüarasının alt təbəqələrindən tapılmışdır. Maüaradan əmək alətləri ilə yanaşı, nəsli kəsilmiş müxtəlif vəhşi heyvanların sümükləri də tapılmışdır. Bu sümüklərə əsasən, qədim insanların ovladıüı vəhşi heyvanların nüvləri müəyyənləşdirilmişdir. Ov ilk vaxtlar sadə üsullarla edilirdi. İbtidai insanlar, əsasən, xırda heyvanları və iri heyvanların balalarını ovlayırdılar. Onlar, ovzuluqla yanaşı, yeməli yabanı bitkiləri və giləmeyvələri də yıüırdılar. İnsanlar təbiətin hazır məhsullarını mənimsəyirdilər. İbtidai insanlar kizik qruplar, dəstələr halında yaşayırdılar. Belə kizik kollektivlər İbtidai insan «sürüsü» və ya ulu icma adlanır. Ulu icma kortəbii şəkildə, təbiət hadisələri qarşısında aciz qalmamaq məcburiyyətindən yaranmışdır. Belə kollektivlər daimi deyildi. Onlar tez-tez daüılır, sonra yeniləri yaranırdı. Ulu icma İbtidai icma quruluşunun ilk pilləsində meydana gəlmiş və qədilə icması formalaşanadək davam etmişdi. Azıx maüarasında aşkar olunmuş ən qədim ocaq qalıüının 700 min ilə yaxın yaşı var. Oddan istifadə qədim insanların oddan istifadə etməsi onların həyatında zox mühüm hadisə olmuşdur. İlk vaxtlar ildırım zaxması və ya üzvi maddələrin üz-üzünə yanması nəticəsində əmələ gəlmiş təbii oddan istifadə edilmişdir. Sonralar insanlar quru aüac parzalarını, zaxmaqdaşını bir-birinə vurmaqla od əldə etməyi üyrənmişlər. Od, ocaq insanların həyatında büyük rol oynamışdır. Ocaqdan isinmək, yemək hazırlamaq və vəhşi heyvanlardan qorunmaq üzün istifadə olunurdu. Azıx maüarasında 1968-ci ildə İbtidai insanın alt zənə sümüyünün qalıüı tapılmışdır. Bu, dünyada ən qədim belə tapıntılardan biri – dürdüncüsüdür. Antropoloqlar həmin İbtidai insanı Azıxantrop, yəni «Azıx adamı» adlandırmışdır. Azıxantroplar 350-400 min il bundan əvvəl yaşamışlar. Azıx zənə sümüyü Azərbaycanın qədim insanının formalaşdıüı ərazilərdən biri olduüunu sübut edir. Azıx maüarasında tikili qalıüının tapılması qədim insanların tədricən tikinti vərdişlərinə də yiyələnməsini güstərir. Zaman kezdikcə Azıx adamları tədricən ətraf mühiti dərk etmiş, İbtidai dini təsəvvürlər yaranmış və onlar sadə incəsənətlə məşüul olmuşlar. Azıx maüarasında tapılmış ayı kəllələrindən bəzilərinin üzərində müəyyən işarələr cızılmışdır. Bu, sadə dini ayinlərin və totemlərin (heyvanların inam) yaranması ilə baülıdır. Alt Paleolit düvrünün sonunda əmək alətlərinin yeni nüvləri meydana gəlmişdir. Alətlər daha zox zaxmaqdaşından, bazalt və obsidiandan (vulkanik şüşə-dəvəgüzü) hazırlanmırdı. Zünki insanlar onları asanlıqlaqəlpələyir və ucu iti, dişli-kəzli, oymalı kəsici alətlər hazırlayırdılar. Orta Paleolit təxminən 100 min il bundan əvvəl başlanmış, e.ə. 40-cı minilliyə qədər davam etmişdir. Bu düvr Mustye mədəniyyəti (Mustye-Fransada yer adıdır. Bu düvrdə insanların fiziki və zehni inkişafı səviyyəsi artmış, əmək alətləri və əmək vərdişləri təkmilləşdirilmişdi. Orta Paleolit düvründə yeni insan tipi yaranmışdır. Həmin insanlar neandertal adamı adlanır (Neandertal – Almaniyada yer adıdır. Burada İbtidai insanın kəllə sümüyü tapılmışdır). Onlar əsasən ovzuluqla – Qafqaz maralı, maüara ayısı, boz ayı, tur, daükezisi, vəhşi at (gur) və s. ovlamaqla, həmzinin yem toplamaqla (yıüıcılıqla) məşüul olmuşlar. Azərbaycanda bu düvr Azıx maüarasının müəyyən təbəqəsi, Taülar, Daşsalahlı, Qazma, Zar, Qəbirdərə, Zaxmaqlı, Marallı kimi yaşayış düşərgələri əsasında üyrənilmişdi. Orta Paleolit düvründə qədim insanların ətraf mühitə münasibətində, dini gürüşlərində dəyişikliklər yaranmışdır. Axirət dünyasına inam ilk dəfə bu düvrdə yaranmışdı. Ovsun, heyvanlara (totemlərə), təbiət qüvvələrinə inamla baülı dini təsəvvür formaları meydana gəlmişdir. Orta Paleolit düvründən başlayaraq ulu icma yavaş-yavaş sıradan zıxmış, qəbilə icması yaranmaüa başlamışdır.
Üst paleolit. Aüıllı insan. Paleolitin son mərhələsi üst paleolitdir. Üst paleolit təxminən 40 min il bundan əvvəl başlanmış, e.ə. 12-ci minilliyə qədər davam etmişdir. Bu düvrdə iqlim mülayimləşmiş, bitki və heyvanat aləmində, habelə ictimai həyatda zoxsaylı dəyişikliklər baş vermişdir. Azərbaycanın bir sıra bülgələrində Üst Paleolit düvrünün maüara düşərgələri üyrənilmişdir. İbtidai insanlar bu maüaralarda yaşamış və üzlərini təbiətin təhlükəli hadisələrindən və vəhşi heyvanların hücumlarından qorumuşlar. Bu düvrün maddi qalıqlarına Qarabaü və Qazax bülgələrinin Paleolit düşərgələrində daha zox rast gəlinmişdir. Üst Paleolit düvründə bir sıra heyvanların, xüsusilə nəhəng maralın, maüara ayısının və s. nəsli kəsilmişdir. İnsanlar Qafqaz maralı, ceyran, cüyür, daükezisi və s. ovlamışlar. İnsanların istifadə etdikləri uclu qaşovlar, biz, dairəvi, yarımdairəvi və uzun qaşovlar, gəzli (yəni kənara dişəkli) və üzbucaq əmək alətləri geniş yayılmışdır. Üst Paleolit düvründə Azərbaycan ərazisində müasir insan tipinin, yəni aüıllı insanın («Homo Sapiyens») yaranması başa zatmışdı. İnsan fiziki və əqli inkişafın yüksək mərhələsinə zatmışdır. Təfəkkür və nitq inkişaf tapmışdır. İbtidai cəmiyyətin bu mərhələsində ilk vaxtlar insanlar bir-birini adi hərəkətlərlə (kinetik dillə-əl, dodaq hərəkətləri və s. hərəkətlərlə) başa salırdılar. Lakin onlar bu üsulla uzaq məsafədə və qaranlıqda ünsiyyət yarada bilmirdilər. Əmək fəaliyətinin artması şüurun, düşüncənin inkişafı tədricən səsli nitqin yaranmasına səbəb olmuşdu. Səsli nitq ilk vaxtlar İbtidai insanların yaratdıüı və tələffüz etdiyi ilk süzlərdən, təsərrüfat həyatı ilə baülı tək-tək sadə ifadələrdən ibarət olmuşdur. Tədricən ayrı-ayrı ifadələrin birləşməsindən (iki-üz və s. süzdən) nisbətən mürəkkəb fikri ifadə edən səsli nitq – danışıq ünsiyyət vasitəsi yaranmışdır. Bu düvrdə ulu icma nəsli-qəbilə icması ilə əvəz olunmuşdur. Nəsli-qəbilə icmasının əsasını qan qohumluüu ilə baülı olan insanların birliyi təşkil edirdi. Belə quruluş nəsli-qəbilə quruluşu adlanır. Nəsil qəbilə düvründə insanlar ana xətti ilə qohumluq əsasında birləşmişdilər. Qəbilənin həyatında qadın mühüm rol oynayırdı. Uşaqların qayüısına qalmaq, giləmeyvə və yabanı bitkilər toplamaq, odu qoruyub saxlamaq, yemək hazırlamaq və s. qadınların işi idi. Buna gürə də nəsli qəbilə icması ana xaqanlıüı (matriarxat) adlanır. Mezilit düvrü. Ox və kamanın kəşfi. Mezolit - Orta Daş düvrü Azərbaycan ərazisində e.ə. 12-ci minillikdən e.ə. 8-ci minilliyə qədər bir düvrü əhatə edir. Mezolit düvründə yaşayış üzün daha əlverişli iqlim şəraiti olmuşdur. Qəbilələr halında birləşmiş insanların həyatında, dünyagürüşündə, ətraf aləmə münasibətlərində xeyli dəyişikliklər baş vermişdir. Yeni əmək alətləri yaratmış insanlar əsasən ovzuluq, yıüıcılıq və balıqzılıqla məşüul olmuşlar. Mezolit düvründə ox və kaman ixtira edilmimşdir. Bu silahın küməyi ilə insanlar heyvanları daha uzaq məsafədən ovlaya bilirdilər. Onlar qida ehtiyatını artırmaüa nail olmuş və tədricən heyvanları əhliləşdirməyə başlamışlar. İlk vaxtlar heyvanların balalarını qida ehtiyatı kimi saxlayırdılar. Beləliklə, İbtidai maldarlıüın əsası qoyulurdu. Lakin heyvanların əhliləşdirilməsi zox uzun düvr ərzində mümkün olmuşdur. Mezolit düvründə ilk əkinzilik vərdişləri də yaranırdı. Ət ehtiyatının artması insanların ərzaüa olan tələbatını qismən üdədiyinə gürə, toplanmış yabanı bitki toxumlarının da bir hissəsini ehtiyat üzün saxlayırdılar. Bu isə İbtidai əkinziliyin meydana gəlməsinə şərait yaradırdı. Toxumun yerə tükülərək yenidən cücərdiyini müşahidə edən insanlar onu təkrar edərək yenidən məhsul əldə edirdilər. Beləliklə, Mezolit düvründə mənimsəmə təsərrüfatından istehsal təsərrüfatına kezidin əsası qoyulmuşdu. Lakin istehsal təsərrüfatının formalaşması bir qədər gec – Yeni Daş düvründə başa zatmışdır. Azərbaycanda Mezolit düvrü əhalisinin yaşayışı, məşüuliyyəti Qobustan abidələri («üküzlər», «Ana Zaüa», «Firuz» və s.) əsasında üyrənilmişdir. Burada insanlar təxminən e.ə. 12-ci minillikdən yaşamışlar. Qobustanda insanlar ovzuluq, balıqzılıq və yıüıcılıqla, zaman kezdikcə isə maldarlıq və əkinziliklə məşüul olmuşlar. Qədim Qobustanlılar mikrolif (kizik ülzülü) lüvhələrdən iti uclu, gəzli, bızaqvari, qaşov tipli kəsici alətlər hazırlamışlar. Alətlərin zoxusu həndəsi formalıdır (üzbucaqlı, dürdbucaqlı və s.). Sümükdən biz, ox ucu, balıq torunun toxunulmasında istifadə olunan alətlər hazırlamışlar. Mezolit düvründə İbtidai incəsənət xeyli inkişaf etmişdir. Qobustan qayaları üzərində həkk olunmuş qayaüstü rəsmlər İbtidai insanların dini gürüşlərini, ətraf aləmə münasibətlərini əks etdirir. O düvrün bitki və heyvanat aləmi haqqında məlumat verir. Bu rəsmlər əsasında mezolit düvrü insanlarının ovsun-totem (heyvanlara inam) inamlarını, dini ayinləri ilə tanış olmaq mümkündür. Mezolit düvründə insanlar azirət dünyasına inanmış, dəfn zamanı ülülərin yanına əmək alətləri, bəzək əşyaları qoymuşlar. Qobustanda «Firuz» düşərgəsindəki qəbirlərindən belə əşyalar tapılmışdır. 3. İSTEHSAL TƏSƏRRÜFATININ YARANMASI. MEZOLİT, NEOLİT VƏ ENEOLİT DÜVRÜ Eramızdan əvvəl VIII-VII minillikləri əhatə edən yeni daş düvrü – Neolit düvrü adlanır. Bu düvrdə insanlar daha hər şeyi təbiətdən hazır şəkildə almır, üzləri yenisini istehsal edirdilər. Yəni insanlar təbiətdən asılılıqdan azad olmuş, üzlərinə lazım olan məhsulların istehsalına başlamışlar. İnsanların məşüuliyyət sahələri izərisində maldarlıq və əkinzilik əsas yer tuturdu. Azərbaycanda bu iki təsərrüfat sahəsinin inkişafı üzün hər cür şərait var idi. Neolit düvründə insanlar saxsı qablar hazırlamış, daş alətləri cilalamaüı və deşməyi üyrənmiş, toxuculuqla məşüul olmuşlar. Bəşər tarixindəki bu yeniliklər Neolit inqilabı adlandırılmışdır. Cənubi Qafqazda və Azərbaycan ərazisində neolit (yeni daş) dövrü e.ə.VIII-VII minillikləri əhatə edir. Bu mədəniyyətin formalaşması iki mərhələdən keçmişdir. Birinci mərhələ saxsı qabların yaranmasına qədər olan, əkinçiliyin, maldarlıüın, toxuculuğun təşəkkülü düvrünü-təxminən e.ə.VIII minilliyi əhatə edir və erkən neolit adlanır. Ikinci mərhələ ibtidai icma quruluşu insanlarının təfəkkürünün və istehsal sahələrin inkişafı, təsərrüfat həyatında küklü dəyişik-liklərin yaranması, ýil qabların hazırlanması və ümumilikdə yeni mədəniyyətin meydana çıxması ilə fərqlənir. Bu düvr e.ə.VII minilliyi əhatə edir. Qafqaz reýionu coğrafi cəhətdən neolit mədəniyyətinin yaranması və inkişafı üçün əlverişli olmuşdur. Təbii ki, bu düvrdə əhalinin sayı artmışdır. Istehsal təsərrüfatının formalaşması əkinçilik, maldarlıq sahələrinin inkişafına, daüətəyi və aran zonalarda yeni yaşayış yerlərinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Süz yox ki, neolit düvrünün insanları oturaq həyat tərzi keçirmişdir. Tədqiqatçılar dağlıq və dağlıqətəyi bölýələrdə neolit yaşayış yerlərinin yaran-masını son dərəcə intensiv ýedən ovçu və yıüıcı tayfaların yerləşmə prosesi ilə baülayırlar. Azərbaycan ərazisində bu düvrə aid Ýəncə yaxınlıüında Ýillidaü, Damcılı maüarası, Qobustanda "Ovçular zaüası", "Anazaüa" və "Firuz" düşərýələri kimi abidələr üyrənilmişdir. Təbriz yaxınlıüında yerləşən Yanıqtəpə (kiçik təpə) və Urmiya ýülünün cənubundakı Hacı Firuz abidələrinin alt təbəqələri də neolit düvrünə aiddir. Bu düvrün abidələrindən biri də Naxçıvan şəhərindən 8 km şimal-şərqdə, Babək rayonunun eyni adlı kəndi ərazisində tədqiq olunmuş I Kültəpədir. Ərazinin təbii şəraiti I Kültəpə sakinlərinin fəaliyyəti üçün hərtərəfli imkan yaratmışdır. Abidə daüətəyi ərazidə, daülıq zonadan 10-15 km məsafədə salınmışdır. I Kültəpə 1951-1964-cü illərdə üyrənilmişdir. 1951-ci ildə O.H.Həbibullayev tərəfindən üç qazıntı sahəsində tədqiqat xarakterli arxeoloæi qazıntı işləri aparılmışdır. Birinci qazıntı sahəsində (50 m2) 1,25 m, ikinci qazıntı sahəsində (21 m2) 2,25 m dərinliyə qədər qazıntı işləri davam etdirilmişdir. Üçüncü qazıntı sahəsi (22,5 m2) 1953-cü ildən etibarən ýenişləndirilərək (39 m2), 10 metr dərinliyədək tədqiq edilmişdir. 1955-ci ildən başlayaraq üçüncü qazıntı sahəsi yenidən (65 m2) əvvəlcə 16,75 m, sonra isə 21,6-22,2 metr dərinliyədək üyrənilmişdir. O.H.Həbibullayev ilk qazıntıları zamanı arxeoloæi materiallar arasında fərqi nəzərə alaraq, abidənin birinci təbəqəsini 1"a" (dərinlik 19-22,2 m) və 1"b" (dərinlik 12,8-19 m) təbəqələrinə bülsə də, sonradan bu fikrindən daşınmışdır. O zaman Cənubi Qafqazda neolit düvrü haqqında məlumat az olduüundan, tədqiqatçı I Kültəpənin 3-3,2 m qalınlıüında olan 1"a" təbəqəsini bu düvrə aid etməkdən çəkinmişdir. Lakin tədqiqatçı qeyd edir ki, 1"a" təbəqəsinin keramika məmulatı 1"b" təbəqəsinin keramika məmulatından fərqlənir. Bu fərq ilk nüvbədə qabların arxaik quruluşu, üzərinin nahamar olması, hazırlanma texnoloýiyası, ýilinin tərkibi, rənýi və diýər xüsusiyyətlərində nəzərə çarpır. I Kültəpənin 3,2 m qalınlıüında olan ən alt-neolit təbəqəsində beş tikinti qatı (düvr) aşkar edilmişdir. Onlardan birində-üçüncü düvrə aid təbəqədə (21,4 m dərinlikdə) mührədən tikilmiş düzbucaqlı divar qalıüına rast ýəlinmişdir. Divarın eni 30, hündürlüyü 20 sm, bir tərəfin salamat qalmış hissəsi 2,1 m, diýər tərəfi 2,5 m uzunluüunda olub. Tikintinin içərisində çay daşından palçıqla qurulmuş oval formalı ocaüa rast ýəlinib. Onun ülçüləri 1x0,8 m, salamat qalmış hissəsinin hündürlüyü 0,8 sm-dir. Ocaüın ətrafından kobud hazırlanmış, qırmızı rənýli qab qırıqları tapılmışdır. Bundan əlavə 22, 21,8, 21,2 və 19,8 m dərinlikdə 4 ocaq yeri qeydə alınmışdır. Dağıstan ərazisində 20-dən artıq neolit düşərýəsi əvvəl V.Q.Kotoviç, sonralar isə M.Q.Hacıyev və X.A.Amirxanov tərəfindən tədqiq edilmişdir. Süz yox ki, bu düvrdə ilk meydana çıxan qab kasa tipli, yastı oturacaqlı, ýeniş aüızlı olub. I Kültəpənin eneolit təbəqəsinin ýil məmulatı isə Ýürcüstanda neolit düvrünün sonuna və eneolit düvrünün əvvəllərinə aid edilən Samele Klde və Samerçxle Klde maüaralarından tapılmış qablardan bir sıra xüsusiyyətinə ýürə daha qədimdir. Ümumiyyətlə, ərazisinin 72% daülıq olan Zaqafqaziyanın qədim əkinçilik mədəniyyəti iqtisadi-mədəni əlaqələr zəminində Ün Asiya abidələrinin təsiri-ndən yaranmışdır. Bunu I Kültəpənin neolit düvrü təbəqəsindən tapılmış Xalaf nişanəli boyalı qablar da sübut edir. Naxçıvanın ərazi cəhətdən Ün Asiyaya yaxın olması burada müxtəlif mədəniyyətlərin Zaqafqaziyanın diýər reýionlarına nisbətən daha tez formalaşmasına səbəb olmuşdur. Tədqiqatçı I.H.Nərimanov qeyd edir ki, Urmiya ətrafında yerləşən Hacı Firuz və Yanıqtəpə (kiçik təpə) əhalisi son neolit düvründə bu reýionun ilkin əkinçi və maldar tayfalarından olmuş (e.ə.VI minillik), onun ardınca isə boyalı qabları ilə fərqlənən Dalmatəpə kimi abidələr (boyalı qablar olan təbəqə e.ə.4428±80, sadə qablar olan təbəqə e.ə.4216±80 il) yaranmışdır. Azərbaycan ərazisində e.ə. VI minillikdən eneolit düvrü başlayır. Bu düvr əkinçilik və maldarlıüın ýeniş inkişaf tapması, yaşayış yerlərinin və əhalinin sayının artması, qabların formasında, hazırlanma texnoloýiyasında yeniliklərin, mis əşyaların meydana çıxması və yaşayış yerlərində mədəni təbəqənin qalın olması ilə fərqlənir. Cənubi Qafqazda bu düvrün yaşayış yerləri 0,5 hektardan 4,5-5, bəzi hallarda isə 10 hektara qədər sahəni əhatə edir. Bəzi yaşayış yerlərində mədəni təbəqənin qalınlıüı 12 metrə çatır. Tədqiqatçılar bir tikinti qatının 40-60 il müvcud olması qənaətinə ýəlirlər. Ün, Orta və Kiçik Asiya abidələrində hələ neolit düvründən məlum olan çiy kərpicdən tikintidə istifadə olunur. Son illər Naxçıvan ərazisində bu düvrə aid I Kültəpə, Ovçular təpəsi, Xələc, Şahtaxtı Ýavurqalası, ßrəbyenýicə, Damlama, Sədərək və s. abidələr qeydə alınmışdır. Neolit düvründən başlayaraq əhali oturaq həyata kezmiş, əkinzilik və maldarlıqla yanaşı, ovzuluqla, balıqzılıqla da məşüul olmuşlar. Əmək alətləri, əsasən, zaxmaqdaşından və obsidiandan (vulkanik şüşə – dəvəgüzü) hazırlanırdı. Əkinzilik yeni əkin və bizin alətlərinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Daş toxalar, oraq dişi hazırlanırdı. Daş baltalar, zəkiclər də bu düvrdə yaranmışdır. Naxzıvanda, Gəncə ətrafında, Təbriz yaxınlıüında, Qobustanda, Qazax bülgəsində Neolit düvrü abidələrindən daş toxalar, oraq dişləri, zəkic, balta və lüvhələrdən ibarət əmək alətləri tapılmışdır. Gəncə yaxınlıüındakı neolit düşərgəsinin əmək alətləri müxtəlifliyi ilə sezilir. Bunlar zaxmaqdaşından düzəldilmiş bızaqvari lüvhələrdən, qaşovlardan, dəvəgüzündən hazırlanmış əmək alətlərindən ibarətdir. Bu alətlərdən əkin, bizin, doürama, kəsmə işlərində istifadə edilmişdir. Toxuculuq və saxsı qablar istehsalı insanların həyatında mühüm yenilik idi. Onların yaradıcıları qadınlar idi. Bu düvrdə «ana xaqanlıüı» hükm sürürdü. E.ə. Y1 minillikdən Azərbaycanda eneolit (mis-daş düvrü) başlanmışdır. Bu düvr e.ə. 1Y minilliyə qədər davam etmişdir. Bu düvr daş düvrünün başqa mərhələlərindən fərqlənir. Zünki qədim insanlar bu düvrdə daş məmulatı ilə yanaşı metaldan da istifadə etmişlər. ilk vaxtlar misdən soyuq düymə üsulu ilə müxtəlif əşyalar hazırlayırdılar. Zaman kezdikcə əmək vərdişləri artır, təkmilləşir və qədim insanlar mis külzələrini əvvəlcə ocaqda qızdırmaq, sonra isə əritməklə İbtidai metalişləmənin sirrlərinə bələd oldular. Azərbaycanda mis filizi ehtiyatları Gədəbəy, Daşkəsən, Qarabaüın daülıq zonasında, Naxzıvanda müvcuddur.Lakin Eneolit düvründə metaldan istifadə hələ geniş yayılmamışdı. Daş alətlər təsərrüfatda, məişətdə üstün yer tutmuşdur. Eneolit düvründə Azərbaycanda əhali artmış, insanlar daha geniş ərazilərdə məskunlaşmışlar. Azərbaycanda bu düvrün yaşayış məskənləri Gəncə-Qazax, Mil-Qarabaü, Muüan-Naxzıvan bülgələrində, Urmiya gülü ətrafında və Təbriz yaxınlıüında üyrənilmişdir. Azərbaycanda eneolit düvrü əkinzi-maldar tayfaları kizik kəndlərdə, qəbilə icmaları halında yaşamışlar. Yaşayış məskənləri zay kənarında, əkinzilik və maldarlıq üzün əlverişli yerlərdə salınırdı. Yaşayış binaları və təsərrüfat tikintiləri ziy kərpic və mührədən dairəvi planda inşa olunmuşdur. Evlər kizik həcmdə olmuşdur. Mənzilləri qızdırmaq, eləcə də yemək hazırlamaq üzün evin ortasında və ya divarın yanında ocaq qurulmuşdur. Belə evlərdə qoşa nigaha əsaslanan ailələr yaşamışlar. İcma torpaüında birgə zalışan bu ailələr ümumi məhsul bülgüsündən aldıqları pay hesabına dolanırdılar. Eneolit düvrünün əhalisi əkinzilik, madarlıq, balıqzılıqla yanaşı, duluszuluq, daşişləmə, sümükişləmə, toxuculuq və s. peşələrlə məşüul olmuşlar. Torpaüı toxa ilə şumlayırdılar. Buna gürə də həmin düvr əkinziliyi «toxa əkinziliyi» adlanır. Taxıl, daş lüvhələrdən hazırlanmış oraqla bizilirdi. Taxıl ehtiyatı iri saxsı küplərdə və quyu anbarlarda saxlanırdı. Azərbaycanın Eneolit düvrü abidələrində zoxlu əkinzilik alətləri və taxıl qalıqları tapılmışdır. Qədim əkinzilər bir nezə buüda və arpa nüvü əkib becərirdilər. Maldarlıq təsərrüfatı da xeyli inkişaf etmişdi. Qaramal və davar saxlayırdılar. Eneolit düvründə bizə məlum olan ev heyvanlarının, demək olar, hamısı əhliləşdirilmişdir. E.ə. Y minilliyin axırlarında Azərbaycanda ilk dəfə atın əhliləşdirilməsinə başlanmışdır. Cəlilabad rayonunda qədim Əliküməktəpə yaşayış yerindən əhliləşdirilmiş at sümükləri tapılmışdır. Ovzuluq və balıqzılıq getdikcə əhalinin ikinci dərəcəli məşüuliyyət sahəsinə zevrilmişdir. Eneolit düvrü əhalisinin məşüuliyyətində sənətkarlıq mühüm yer tutmuşdur. Sənətkarlıq saxsı qablar, daş və sümükdən əmək alətləri, məişət və bəzək əşyaları hazırlayırdılar. Eneolit düvrü abidələrindən tapılmış iy ucluqları əhalinin toxuculuqla məşüul olduüunu güstərir. Misdən müxtəlif əmək alətləri və bəzək əşyaları hazırlanmışdır. Bu düvrdə ictimai həyatda ana hüququ və ümumiyyətlə, qadınların müvqeyi hələ mühkəm idi. Qadın nəslin yaşadıcısı, qəbilə və ailə ocaüını qoruyub saxlayan, bərəkət, əmin-amanlıq və firavanlıq yaradan müqəddəs varlıq hesab edilmişdir. Azərbaycanın bu düvr mədəniyyət abidələri arasında qadın heykəlləri də tapılmışdır. Eneolit düvründə anaxaqanlıüı nəslinin cəmiyyətdəki zoxminillik hakim müvqeyi tədricən sona zatmışdır. Cəmiyyətin həyatında icma aüsaqqalları şurası mühüm rol oynamışdır. Əhalinin dünyagürüşündə və dinə inamlarında müəyyən dəyişikliklər baş vermişdir. Bu düvrün üzünəməxsus dəfn mərasimi olmuşdur. Ülülər yaşayış məskənində, binaların arasında və evlərin izərisində, düşəmə altında basdırılırdı. Ülülərin üzərinə qan rəmzi sayılan qırmızı boya zəkir, yaxud oxra səpirdilər. Azərbaycanın Eneolit düvrü əhalisinin həyatında müxtəlif dini ayinlər, ovsun və mərasimləri də müəyyən yer tutmuşdur. Arxeoloji qazıntılar zamanı dini mərasimlərə dair materiallar tapılmışdır. Qobustandakı qayaüstü rəsmlərin bəziləri ovsun və dini mərasimləri əks etdirir. Eneolitin son mərhələsində (e.ə.1Y miniloiyin birinci yarısı) metalişləmənin inkişafının yeni düvrü başlamışdır. Tunc düvrünə kezidin əsası qoyulmuşdur.
Metal alətlər. Eramızdan əvvəl 1Y minilliyin sonlarından başlayaraq Eneolit düvrü Tunc düvrü ilə əvəz olunmuşdur.Azərbaycanda bu düvr e.ə. II minilliyin sonlarına qədər davam etmişdir. Tuncun meydana gəlməsi İbtidai cəmiyyətin tələbatından doümuşdu. Azərbaycanda mis yataqları olması Azərbaycanda metalişləmə və metallurgiyanın inkişafına şərait yaratmışdı. Təmiz misdən hazırlanan alətlər güvrək olduüu üzün davamsız idi və tez xarab olurdu. Onu gürə də qədim sənətkarlar misin tərkibinə müxtəlif qatışıqlar, məsələn, mərgümüş, sürmə, nikel, daha sonralar qalay qataraq daha mühkəm metal-tunc əldə etdilər. Əmək alətlərinin, silahların, məişət və bəzək əşyalarının zoxu tuncdan hazırlandıüından bu düvr Tunc düvrü adlanır. Tunc düvrü İbtidai icma quruluşunun inkişaf tarixində zox mühüm yer tutur. Cəmiyyətin həyatının bütün sahələrində büyük dəyişikliklər baş vermiş, aüır zəhmət tələb edən kişi əməyi(xış əkinziliyi, maldarlıqla, metalişləmə ilə məşüul olmaq) irəli kezmiş, anaxaqanlıüı ataxaqanlıüı (patriarxat) ilə əvəz olunmuşdur. Təsərrüfatın yeni sahələri meydana gəlmiş, əmək bərabərsizliyi və sosial bərabərsizlik yaranmışdır. Tunc düvründə Azərbaycanda büyük mədəni-etnik birliklər – büyük tayfalar və tayfa birləşmələri meydana gəlmişdir. Azərbaycanda tunc düvrü bir nezə mərhələyə erkən, orta və tunc düvrü mərhələlərinə bülünür. Erkən Tunc düvrü e.ə. 1Y minilliyin ikinci yarısıfndan III minilliyin sonuna qədər davam etmişdir. Bu düvr üzün Azərbaycanda Kür-Araz mədəniyyəti səciyəvidir. Zünki həmin mərhələyə aid olan abidələr ilk dəfə Kür-Araz ovalıüında üyrənilmişdir. Bu düvrdə Azərbaycanda əhalinin sayı artmışdır. Düzən ərazidə yaşayan əhali Erkən Tunc düvründə daüətəyi və daülıq zonalarda da məskənlər salmışlar. Yaşayış məskənlərində bir nezə qəbilənin birləşdiyi tayfalar yaşayırdı. Yaşayış məskənlərinin sahəsi bəzən 3-5 hektara zatırdı. Yaşayış məskənləri həmişə suya yaxın yerlərdə, zox zaman zay kənarlarında, düşməndən müdafiə olunmaq üzün əlverişli yerlərdə salınırdı. Bəzən yaşayış məskənlərinin ətrafına müdafiə divarı zəkilirdi. Belə abidələr Füzuli rayonunda, Təbriz yaxınlıüında, Urmiya gülü ətrafında üyrənilmişdir. Erkən Tunc düvrü yaşayış evləri dairəvi planda olur, bünüvrəsi daşdan, divarları ziy kərpicdən tikilirdi. Bəzi bülgələrdə zubuqdan hürülüb suvanmış daxmalarda və yarımqazma evlərdə də yaşamışlar. Dini ayinlərin icrası üzün ibadətgahlar tikilmişdir. Xazmaz rayonundakı Sərkərtərə yaşayış məskənində dairəvi planlı büyük ibadət evi aşkar edilmişdir. Bina səliqə ilə suvanaraq, əhənglə aüardılmışdır. Divarın qarşısında ibadət mehrabı qurulmuşdur. Belə ibadət evləri Qazax rayonunda Badadərviş və Naxzıvan yaxınlıüında Kültəpə yaşayış yerlərində də vardır. Xış əkinziliyi. Tunc düvrünün ilk mərhələsindən başlayaraq əkinzilik və maldarlıq, habelə sənətkarlıq sahələrində xeyli inkişaf olmuşdur. Toxa əkinziliyi xış əkinziliyi ilə əvəz edilmişdir. Əkin sahələri daha da genişlənmiş, süni suvarma yaranmışdır. Torpaüın xışla şumlanması məhsuldarlıüı artırmışdır. Şumlama zamanı qoşqu heyvanlarından istifadə edilirdi. Taxılın bizilməsi, düyülməsi və üyüdülməsində daha mükəmməl alətlər tətbiq olunurdu. Taxılın bizilməsində daş lüvləhərdən quraşdırılmış oraqlarla yanaşı, tuncdan hazırlanmış bütüv oraqlardan da istifadə edilirdi. Taxıl xüsusi quyularda və büyük təsərrüfat küplərində saxlanılır, həvəngdəstələr, dən daşları (kirkirə) və sürtkəclərin küməyi ilə üyüdülürdü. Maldarlıüın əkinzilikdən ayrılması. Maldarlıüın inkişafında mühüm irəliləyiş var idi. Ev heyvanlarının nüvü və sayı qat-qat artmışdı. Davarların (qoyun, kezi) sayının artması, habelə atdan istifadə nəticəsində maldarlıüın yeni sahəsi – küzmə (yaylaq) maldarlıüı meydana gəlmişdi. Mal-qara yaz-yay aylarında daü zəmənlərində otarılır, payızda soyuqlar düşəndə isə qışlaqlara qaytarılırdı. Əkinzilik və maldarlıüın belə sürətli inkişafı nəticəsində təsərrüfatın bu sahələri bir-birindən ayrılmışdır. Tarixdə birinci büyük ictimai-əmək bülgüsü baş vermişdi. Maldar və əkinzi tayfalar daha zox üz sahələri ilə məşüul olmaüa başlamışlar. Maldar tayfalar əkinzilərə nisbətən daha əlverişli şəraitə malik olduüundan tez varlanmışlar. Maldarlıüın sürətlə inkişafı şəxsi tələbatdan artıq məhsul istehsal etməyə imkan vermişdir. Artıq qalan məhsul alış-verişin genişlənməsinə imkan yaratmışdır. Maldarlıqla məşüul olan tayfaların daxilində əmlak bərabərsizliyi meydana gəlmişdir. Sənətkarlıq. Azərbaycanın Erkən tunc düvrü əhalisi sənətkarlıüın duluszuluq, metalişləmə, toxuculuq və s. sahələri ilə məşüul olmuşdur. Duluszuluq daha zox inkişaf etmişdir. Müxtəlif saxsı qab nümunələri hazırlanmış, onların forma və bədii tərtibatına xüsusi diqqət verilmişdir. Onların bir qismi xürək və mətbəx qabları olmuşdur. Ərzaq ehtiyatı və aüartı xüsusi qablarda saxlanırdı. Tuncdan hazırlanan alətlərin, əşyaların keyfiyəti yaxşılaşmışdır. Arxeoloji qazıntılar zamanı Erkən tunc düvrünə aid abidələrdən metal ərintisini tükmək üzün qəliblər və metalişləmə sənətkarlıüı ilə baülı tunc əşyalar aşkar olunmuşdur. Tuncdan əmək alətləri, silahlar, habelə bəzək şeyləri (muncuq, qolbaq və s.) və məişət əşyaları (biz, iynə, bızaq və s.) hazırlanmışdır. Bəzi sənətkarlar qızıl əşyalar da hazırlamışlar. Tuncun kəşfinə baxmayaraq, məişət və təsərrüfatda daş, sümük alətlərdən hələ də istifadə olunurdu. Qoyunzülüüün inkişafı toxuculuüu genişləndirmişdir. Erkən tunc düvründə əhalinin dünyagürüşündə, dini inam və mərasimlərində də yeniliklər olmuşdur. Axirət dünyasına inam vardı. Qəbir abidələrinin quruluşu və dəfn alətləri bunu sübut edir. Tunc düvründə ülülər yaşayış məskənindən kənarda dəfn edilmiş, bəzi qəbirlərin üzərində kurqanlar (torpaq təpələr) qurulmuşdur. Ülüyandırma və kollektiv dəfnetmə adəti meydana gəlmişdir. Əkinziliyin, maldarlıq və sənətkarlıüın inkişafı cəmiyyətin ictimai həyatına da təsir güstərmişdir. Tunc düvrünün əvvəllərindən ailədə, təsərrüfatda və ictimai həyatda kişilərin rolu artmaüa başlamışdı. Zünki xış əkinziliyi, maldarlıq güc və düzüm tələb edirdi. Qadınlar bu işin ühdəsindən gələ bilməmişlər. Nəticədə anaxaqanlıüı (matriarxat) süqut etmiş, ataxaqanlıüı (patriarxat) yaranmışdır. Ailəyə və tayfaya kişilər başzılıq etməyə başlamışlar. Orta Tunc düvrü. E.ə. III minilliyin axırı və II minilliyin əvvəllərində Orta Tunc düvrü başlanmışdır. Bu mərhələ e.ə. II minilliyin ortalarına qədər davam etmişdir. Orta Tunc düvründə sosial və əmlak bərabərsizliyi artmış, tayfalar arasında əlaqələr genişlənmiş, iri yaşayış məskənləri yaranmışdı. Azərbaycanın bir zox bülgələrindəki Orta Tunc düvrü yaşayış məskənləri, kurqanlar, torpaq və daş qutu qəbirlər, qalalar və qayaüstü təsvirlər üyrənilmişdir. Bu mərhələdə kənd tipli yaşayış məskənləri ilə yanaşı ilkin şəhər mərkəzləri də yaranmışdır. Naxzıvan və Urmiya bülgəsindəki bəzi yaşayış məskənləri Qədim Şərqin ilkin şəhər mərkəzləri səviyyəsinə qədər yüksəlmişdir. Belə mərkəzlər mühüm ticarət yolları üzərində yaranmış, əlverişli yerlərdə – əsasən təbii təpələr üzərində, dərin yarüanlı zay kənarlarında salınmış və mühtəşəm müdafiə divarları ilə əhatə olunmuşdur. Naxzıvandakı İkinci Kültəpə, Oülanqala, Urmiya sahilindəki Güytəpə, Qarabaüdakı Üzərliktəpə belə şəhər tipli yaşayış məskənləridir. Qədim Naxzıvan şəhəri Orta tunc düvründə yaranmış, 3500 il bundan əvvəl tanınmışdır. Bu, Azərbaycanda (indiki Naxzıvan MR ərazisində) ilkin şəhər düvlətlərindən birinin mərkəzi olmuşdur. İlkin şəhər yerlərinin mühtəşəm müdafiə divarları, iki-üz otaqlı evləri cəmiyyətdə baş verən təbəqələşməni güstərir. Büyük binalar varlı ailələrə məxsus olmuşdur. Azərbaycanda Orta Tunc düvründə əhalinin iqtisadi-ictimai və mədəni həyatında mühüm dəyişikliklər baş vermişdir. Əhali əkinzilik, maldarlıq, sənətkarlıüın müxtəlif sahələri ilə məşüul olmuşdur. Baüzılıq və bostanzılıq kimi yeni təsərrüfat sahələri yaranmışdır. Əmək alətləri xeyli təkmilləşmiş, xış əkinziliyi genişlənmişdir. Süni suvarma kanalları yaradılmışdır. Bütün bunlar əmək məhsuldarlıüını artırmışdır. Taxılın bizilməsi və düyülməsi xeyli asanlaşmışdır. Taxılın düyülməsində üküz və ya at qoşulmuş daş vəllərdən istifadə edilmişdir. Taxıl və un ehtiyatı saxsı küplərdə, quyularda saxlanırdı. İkinci Kültəpə (Naxzıvan), Üzərliktəpə (Aüdam) yaşayış məskənlərində təsərrüfat quyularında və küplərdə arpa, buüda və darı qalıqları tapılmışdır. Orta Tunc düvründə üzümzülük və şərabzılıq meydana gəlmişdir. Maldarlıq təsərrüfatın mühüm sahələrindən biri olmuşdur. Əsasən, buynuzlu xırda heyvan (qoyun, kezi) bəsləmişlər. Atzılıq da mühüm yer tutumuşdur. Atdan minik vasitəsi də qoşqu qüvvəsi kimi istifadə edilmişdir. Maldarlıüın inkişafı əhalinin ət və süd məhsullarına olan tələbatını üdəməklə yanaşı, tayfalararası ticarətin artmasına şərait yaratmışdır. Maldar əhali ət, süd məhsullarını, yun və dərini taxıla, sənətkarlıq məmulatına dəyişirdi. Qoyunzüüüün inkişafı yun parza toxuculuüunu gücləndirmişdir. Azərbaycanda sənətkarlıüın müxtəlif nüvləri ayrıca peşə sahəsinə zevrilmişdir. Sənətkarlıq məhsullarına olan tələbat artmışdır. Sənətkarlıüın müstəqil sahəyə zevrilməsi nəticəsində İbtidai icma quruluşu düvründəki ikinci büyük ictimai əmək bülgüsü baş vermişdi, yəni sənətkarlıq başqa istehsal sahələrindən ayrılmışdır. İlkin şəhər məskənlərindən – Naxzıvan yaxınlıüındakı II Kültəpədən duluszuluq məhəlləsi və dulus sobaları tapılmışdır. Duluszular yaraşıqlı və davamlı saxsı qablar hazırlamışlar. Onları müxtəlif naxışlarla bəzəmişlər. Bu məqsədlə müxtəlif rəngli boyalardan istifadə edilmişdir. Azərbaycan boyalı qablar mədəniyyəti ilə Yaxın Şərqdə tanınmışdır. Ona gürə də Azərbaycanda Orta tunc düvrü mədəniyyəti Boyalı qablar mədəniyyəti adlanır. Filizzıxarma işi geniş inkişaf etmişdir. Metalişləmə sahəsində xeyli irəliləyişlər olmuşdur. Metalişləmə sobaları xeyli təkmilləşdirilmişdir. Yaxşı keyfiyyətli, davamlı tunc əşyalar hazırlanmışdır. Əridilmiş metalı xüsusi qəliblərə tükərək müxtəlif əmək alətləri, silah, bəzək əşyaları hazırlayırdılar. Düymə və lehimləmə üsullarından istifadə olunmuşdur. Bu düvrün abidələrindən tunc məişət avadanlıüı (qazan), əmək alətləri biz iskənə, balta, oraq və s.), silah (xəncər, toppuz, ox və nizə ucluqları, düyüş baltası), bəzək şeyləri, qızıl və gümüş əşyalar tapılmışdır. Toxuculuq, sümükişləmə, gün-dəri işləmə və daşişləmə sənət sahələri də inkişaf etmişdir. Sadə toxuculuq dəzgahında toxunan parza əhalinin tələbatını üdəyirdi. Arxeoloji işlər zamanı toxuculuüa aid zoxlu əmək alətləri (sümükdən əyircəklər, daraqvari əşyalar, iynə, biz və s.) tapılmışdır. Dəvəgüzü və zaxmaqdaşından quraşdırmaq oraq dişləri, ox ucluqları, mərmərdən toppuz və baltalar düzəldilmişdir. Həmzinin daşdan dənəzənlər, sürtkəclər, həvəngdəstə, qablar və s. hazırlanmışdır. Ovzuluq və balıqzılıq küməkzi məşüuliyyət sahələri idi. Əhali maral, ceyran, züldonuzu, qulan ovlayır, balıq tuturdu. Ovzuluqda yay, ox, nizə, sapand və tələdən də istifadə olunmuşdur. Orta Tunc düvründə Azərbaycan ərazisində yaşamış qəbilə və tayfalar büyük tayfa ittifaqlarında birləşmişlər. Soykükü etibarilə bir-birinə yaxın olan kizik tayfalar varlı və güclü tayfaların ətrafında birləşməyə məcbur olmuşlar. Torpaqlar və yaylaq otlaqları uürunda tayfalar arasında gedən toqquşmalar, eləcə də qonşu yaxın şərq düvlətlərinin hücum təhlükələri tayfa ittifaqlarının yaranmasını daha da zəruri etmişdir. İri tayfa ittifaqlarının vahid mərkəzləri var idi. Tayfa ittifaqlarına büyük nüfuza malik olan varlı, nüfuzlu adamlar başzılıq etmişlər. İctimai və əmək bərabərsizliyi dərinləşmişdi. Tayfanın varlı üzvləri və tayfa başzıları icmaya məxsus əmlakın zox hissəsini mənimsəyirdilər. Belə varlı adamlar üləndə zəngin ev əşyaları və silahları ilə birlikdə dəfn olunurdular. Yaxsul tayfa üzvlərinin qəbirlərinə az miqdarda avadanlıq qoyulurdu. İctimai-iqtisadi sahədəki dəyişikliklər adamların dünyagürüşünə və ətraf aləmin münasibətinə təsir güstərmişdir. Əhalinin dini inamları, mərasim və ayinləri qəbir abidələrinin quruluşunda (daş qutular, kurqanlar), dəfn alətlərində (ülülərin yandırılması, onların üzərinə qırmızı boya zəkilməsi və s.) əks olunmuşdur. Qaya təsvirlərinin bir zoxu İbtidai ovsunla baülı olmuşdur. İbtidai incəsənət xeyli inkişaf etmişdir. Qayalar üzərində müxtəlif məzmunlu rəsmlər həkk edilmişdir. Saxsı qabların, metal əşyaların və bəzək şeylərinin üzəri həndəsi naxışlar, heyvan və bitki rəsmləri ilə bəzədilmişdir. Tunc düvrünün sonu. Erkən dəmin düvrü. Azərbaycanda Tunc düvrünün son mərhələsində İbtidai icma quruluşu daüılmaüa başlayır. Be düvr e.ə. X1Y-XII əsrləri əhatə edir. Son tunc düvründə cəmiyyətin həyatında yaranmış mühüm yeniliklər Erkən Dəmir düvründə daha güclü şəkildə inkişaf etmişdir. Erkən (İlk) Dəmir düvrü e.ə. X1-YIII əsrləri əhatə edir. Azərbaycanda Son Tunc və Erkən Dəmir düvrünün yaşayış məskənləri, qəbir abidələri (kurqanlar, daş qutular, torpaq qəbirlər) və müdafiə tikililəri, siklopik qalalar tədqiq edilmişdir. Bu abidələrdən məişət əşyaları, əmək alətləri, silahlar və bəzək nümunələri tapılmışdır. Əhali şəhər və kəndlərdə yaşamışdır. İbtidai icma quruluşunun sonunda daha davamlı yaşayış və təsərrüfat binaları tikilmişdir. Binaların bünüvrəsi zay daşları və ya qaya parzalarından qoyulur, divarları ziy kərpicdən hürülürdü. Düşmən basqınlarından qorunmaq üzün yaşayış məskənlərinin ətrafına qalın müdafiə divarları zəkirdilər. Ətrafı hasarlı yaşayış yerləri və qalalar Azərbaycanın bir zox rayonlarında aşkar edilmişdir. Bu mühkəm tikililər e.ə. II minilliyin axırında Azərbaycanda memarlıüın inkişaf etdiyini güstərir. Son Tunc və Erkən Dəmir düvründə təsərrüfatın ayrı-ayrı sahələri və sənətkarlıq yüksək inkişaf etmiş, qonşu ülkələrlə mübadilə və ticarət əlaqələri genişlənmişdir. Təsərrüfatda yarımküzəri yaylaq maldarlıüı üstün yer tutmuşdur. Maldar tayfalar daülıq zonalarda məskunlaşmış, daüətəyi bülgələrdə ətrafı mühkəmləndirmiş yaşayış məskənlərində, düzənliklərin müvsümi qışlaqlarında yaşamışlar. Bu ərazilərdə kurqan abidələri geniş yayılmışdır. Maldar tayfalar (qoyun, kezi və qaramal bəsləyir, üz ehtiyaclarından artıq qalan məhsulu əkinzilər və sənətkarlarla taxıla, əmək alətlərinə, silah və zinət şeylərinə dəyişirdilər. Maldarlıüın inkişafında atzılıüın büyük rolu olmuşdur. Son Tunc düvründə atdan minik və qoşqu vasitəsi kimi geniş istifadə edilmişdir. Bu düvrün abidələrindən zoxlu at skeletləri və əsləhələri (gəm, qantarüa və s.) tapılmışdır. At insanların həyatında büyük rol oynadıüı üzün ona sitayiş ayini meydana gəlmişdir. Bu düvrdə dəvəzilik də geniş yayılmışdır. Dəvədən minik vasitəsi kimi və yük daşınmasında istifadə olunurdu. Bundan əlavə, onun yunundan, südündən və ətindən istifadə edilmişdir. Metal alətlərin tətbiqi, suvarma kanallarının zəkilməsi əkinziliyin inkişafına, məhsuldarlıüın artmasına təkan vermişdi. Torpaq qoşqu heyvanlarının (üküz, at) küməyi ilə şumlanmış, əkin sahələri xeyli genişlənmişdi. Əkinzilikdə buüda, arpa, darı və s. bitkilərin bir nezə nüvü becərilirdi. Taxıl tuncdan və dəmirdən hazırlanmış oraqlarla bizilir, taxta və daş vəllərlə düyülür, dən daşları ilə üyüdülürdü. Taxıl ehtiyatını iri küplərdə və quyularda saxlayırdılar. Qazax rayonundakı Sarıtəpə və Babadərviş yaşayış məskənlərində təsərrüfat quyularının və küplərin izərisində taxıl və un qalıüı aşkar edilmişdir. Süni suvarma (Naxzıvan və Qarabaüda qədim süni survarma şəbəkələrinin izləri qalmışdır) sayəsində baüzılıq və bostanzılıq da genişlənmişdir. Üzümzülük və şərabzılıq inkişaf etmişdir. Arxeoloji qazıntılar zamanı gilas, şaftalı, badam zəyirdəkləri, nar və üzüm toxumları və bərkiyib daşlaşmış şərab qalıüı tapılmışdır. Son Tunc və və İlk Dəmir düvründə Azərbaycanda sənətkarlıq sahələri izərisində duluszuluq xüsusi yer tuturdu. Saxsı qabların istehsalında ayaqla hərəkətə gətirilən dulus zarxından istifadə olunurdu. Məişətdə ərzaq ehtiyatı, süd məhsulları saxlamaq və emal etmək üzün müxtəlif zeşidli saxsı qablar hazırlanırdı. Bu qablar duluszuluq sobalarında bişirilirdi. Metalişləmə sənətkarlıüı büyük rol oynamışdır. Ustalar zərbetmə, oyma, lehimləmə, həkketmə ilə tunc, qızıl və gümüşdən zinət əşyaları hazırlamışlar. Toxuculuq, sümükişləmə, daşişləmə, aüacişləmə, gün-dəri emalı və başqa sənət sahələri də mühüm əhəmiyyət daşımışdır. E.ə. II minilliyin axırı – 1 minilliyin əvvəllərində dəmirdən müxtəlif əşyalar hazırlanmışdır. E.ə. YII əsrdən başlayaraq dəmirdən istifadə geniş xarakter almışdır. Müxtəlif sənət sahələrinin inkişafı ilə əlaqədar, sənətkarların izərisindən sənətkar-tacirlər qrupu ayrılmışdır. Onlar əsasən, hazır məhsulun satışı ilə məşüul olmuş, sonralar peşəkar tacirlərə zevrilmişlər. Beləliklə, tacirlər sənətkarlardan ayrılmışlar. Ovzuluq və balıqzılıq küməkzi məşüuliyyət sahəsi kimi qalırdı. Yaşayış yerlərindən maral, ceyran, züldonuzu, quş, balıq sümükləri və balıqzılıq alətləri aşkar olunmuşdur. Tayfa başzısının hakimiyyətinin qüvvətlənməsi, dini və hərbi rəhbərliyin onların əlində toplanması bu şəxslərin ilahiləşdirilməsinə gətirib zıxarırdı. Belə tayfa başzılarına üləndən sonra da sitayiş olunur, onların xatirəsini əbədiləşdirmək üzün kurqanlar ucaldılırdı. Bəzən tayfa başzısının arvadını, kənizlərini və qulluqzularını üldürüb onunla birlikdə dəfn edir, sahibi ilə birlikdə atlarını basdırırdılar. Atları üldürərək yüyənli-cilovlu, müxtəlif əşyalarla bəzədilmiş halda qəbirə qoyurdular. Bu dəfn adəti axirət dünyasına inamla baülıdır. Bu düvrün dini etiqadları və mərasimləri izərisində oda sitayiş, suya, daüa, meşələrə, müxtəlif aüac nüvlərinə və heyvanlara inam geniş yer tuturdu. Səma cisimlərinə (Aya, ulduzlara, Günəşə) inam dərin kük salmışdı. İbtidai icma quruluşunun sonunda Azərbaycan tayfaları qonşu ülkələrlə xammal və hazır məhsulla ticarət aparmışlar. Azərbaycanın zəngin filiz yataqları, cins at nüvləri, saysız-hesabsız heyvan sürüləri, yüksək keyfiyyətli sənətkarlıq nümunələri ticarətdə, alış-verişdə büyük rol oynamışdır. Belə iqtisadi-mədəni əlaqə vasitəsilə həmin ülkələrdən Azərbaycana müxtəlif şeylər, bəzək əşyaları, silah və s. gətirilmişdir. Dəmir düvründə Azərbaycan Qədim Şərqin ən qüdrətli düvləti olan Assuriya ilə geniş ticarət əlaqələri saxlayırdı. Azərbaycanın müxtəlif abidələrindən Assuriyada istehsald olunmuş şirli gil qablar, silindrik mühürlər, silahlar, bəzək şeyləri tapılmışdır. Onlardan biri də Xocalıda tapılan, üzərində mixi xətlə Assuriya padşahının (Adadnirari) adı yazılmış muncuqdur. Ün Asiya və Yaxın Şərq ülkələri ilə quru və su yolları vasitəsilə ticarət əlaqələri aparılırdı. Su yolları ilə ticarət əlaqələri zay (Kür-Araz) və dəniz (Xəzər) vasitəsilə yaradılırdı. Qobustan qayaları üzərində həkk edilmiş müxtəlif tipli gəmi təsvirləri bunu əyani sübut edir.
Azərbaycanan münbit torpaqları, daüətəyi və daülıq zonaları, su mənbələri hələ neolit düvründən burada təsərrüfatın müxtəlif sahələrinin, xüsusilə əkinçilik və maldarlıüın inkişafı üçün zəmin yaratmışdır. Qeyd edək ki, bu ýünə qədər Cənubi Qafqaz ərazisində üyrənilmiş qədim əkinçi-maldar tayfaların təsərrüfat həyatını əks etdirən abidələrin sayı iki yüzü ütmüşdür. ßkinçilik mədəniyyətinin formalaşması iki mərhələ keçmişdir. Birinci mərhələ neolit düvrünü əhatə edir ki, bu düvrdə əkinçilik ilkin yaranma mərhə-ləsində olur. Onunla bərabər maldarlıq, sənətkarlıüın dulusçuluq və toxuculuq kimi sahələri də formalaşmaüa başlayır. Ikinci mərhələ eneolit düvrünü əhatə edir. Artıq bu zaman təsərrüfat yüksələn xətlə inkişaf etməyə başlayır. Yıüıcılıq və ovçuluq nəzərə çarpacaq dərəcədə formalaşır. Məhsuldar qüvvələrin inkişafı istehsalın yeni sahəsinin-metallurýiyanın yaranmasına ýətirib çıxarır. Abidələrdən tapılmış quraşdırma oraq dişləri, dən daşı və sürtýəclər, daş toxalar artıq bu düvrdə əkinçiliyin intensiv xarakter daşıdıüına işarədir. ßkinçiliyin inkişafı yalnız təbii şəraitlə deyil, həmçinin burada yabanı taxıl bitkilərinin olması ilə baülı olmuşdur. Azərbaycanda yumşaq və bərk buüda, çoxcərýəli butulkaşəkilli arpa və diýər taxıl nüvlərinə rast ýəlinmişdir. I Kültəpədən noxud və darı dənləri də aşkar olunmuşdur. İbtidai-icma cəmiyyətində yeni yaranan əsas təsərrüfat sahələrindən biri də maldarlıq olmuşdur. Bu düvrdə heyvan sürüləri artmışdır. Xırdabuynuzlu heyvanlar əsasən keçi və qoyundan ibarət olmuşdur. Ev heyvanları sırasına iti də aid etmək olar. Vəhşi heyvan sümükləri sırasına maral, ceyran, ayı, qurd, tülkü, quş və s. daxildir. Abidələrdən maldarlıüın inkişafını sübut edən osteoloæi qalıqlar və heyvan fiqurları əldə edilmişdir. Osteoloæi qalıqlar içərisində üküz sümükləri üstünlük təşkil edir. Tapıntılar arasında qoyun, keçi, donuz, it, dəvə və at sümükləri də vardır". Yaşayış yerlərinin topoqrafiyasına və bir neçə abidədə mədəni təbəqənin az yıüılmasına əsasən süyləmək olar ki, yarımküçəri yaylaq maldarlıüı Azərbaycanda artıq Kür-Araz mədəniyyətinin orta inkişaf mərhələsində müvcud olmuşdur. Ehtimal ki, bu, e.ə. IV və III minilliklərin ayrıcına düşür. Osteoloæi materialın təhlili Kür-Araz mədəniyyəti tayfalarının həyatında ovçu-luüun müəyyən yer tutduüunu ýüstərir. Başlıca olaraq, ceyran, maral, ayı, pişik və b. heyvanlar ovlanmışdır. Vəhşi heyvanlara aid osteoloæi qalıqların az olması (10%) onların təsərrüfatda ikinci dərəcəli yer tutduüunu ýüstərir. Maldarlıüın inkişafı təkərli nəqliyyatın və əkinçiliyin inkişafına təkan vermişdir. Iribuynuzlu heyvanlardan taxıl düyümündə istifadə edilməsi, əmək məhsuldarlıüını və cəmiyyətin inkişafı üçün zəruri olan izafi məhsul istehsalını artırmışdır. Orta tunc düvründə xırdabuynuzlu heyvanlar sayca artmış, yarımküçəri yaylaq maldarlıüı inkişaf etmişdir. Azərbaycanın yüksək daülıq zonalarında və daü ətəklərində yerləşən abidələrin meydana çıxması bununla baülıdır. Bu tip yaşayış yerləri yarımküçəri maldar tayfaların həyat tərzi ilə baülı olmuşdur. Ýəmiqayada, Xaçbulaüın (Daşkəsən) yüksək daülıq zonasında və Kəlbəcərdə aparılan tədqiqatlar bu düvrdə Azərbaycanda məskunlaşan tayfaların bir qisminin postoral həyat tərzi keçirdiyini ýüstərir. Daülıq zonalarda əhalinin məskunlaşması orta və son tunc düvründə baş vermişdir. Bu düvrdə Araz çayı ətrafında, Mil-Qarabaü düzündə, Muüanda, Cənub-Şərqi Azərbaycanda ýüclü maldar tayfalar yaşamışdır. Maldarlıüın inkişafı əkinçiliyə nisbətən daha çox izafi məhsul əldə edilməsinə, sərvətin müəyyən qrup adamların əlində toplanmasına imkan yaratmışdır. Bu, son nəticədə əmlak bərabərsizliyinə ýətirib çıxarmışdır. Belə ki, maldar tayfaların əlində tez bir zamanda çoxlu var-düvlət yıüılmaüa başlayır ki, bu da mal-qaranın saxlanması üçün əlavə işçi qüvvəsi cəlb etmək arzusu doüurur. Bu zamandan e'tibarən müharibələr nəticəsində ələ keçirilmiş əsirlərin əməyindən qul kimi istifadə etməyə başlayırlar. Bu isə sinifli cəmiyyətin ilk rüşeymlərinin meydana çıxmasına səbəb olur. Tayfa başçılarına aid zənýin qəbirlərin meydana çıxması da, şübhəsiz ki, yuxarıda ýüstərilənlərlə baülıdır. Bu düvrdə heyvandarlıüın müəyyən sahəsini də atçılıq təşkil etmişdir. Muüanda ßliküməktəpəsindən aşkar olunan at sümükləri atın hələ eneolit düvründə əhilləşdirildiyini güstərir. Neolit və eneolit düvründə meydana çıxan ibtidai sənətkarlıq tunc düvründə inkişaf edərək, daha da təkmilləşmişdir. Arxeoloæi qazıntılardan əldə edilən müxtəlif əmək alətləri, təsərrüfat əşyaları o düvrdə sənətkarlıüın müxtəlif qolla-rının-metallurýiya və metalişləmə, dulusçuluq, daşişləmə, sümükişləmə, dəri və ýünişləmə, toxuculuq və s. müxtəlif mərhələlərdə dinamik şəkildə inkişaf etdiyini ýüstərir. Neolit düvründə dulusçuluq və toxuculuq, eneolit düvründə bunlarla bərabər metallurýiyanın meydana çıxması, tunc düvründə isə yuxarıda sadalananlar arasında metallurýiya və metalişləmənin aparıcı yerlərdən birini tutmasına səbəb olmuşdur. Mə'lum olduüu kimi, Azərbaycanda və bütün Cənubi Qafqazda məskunlaşan tayfaların metalla ilk tanışlıüı hələ eneolit düvründə olmuşdur. Bu düvrə aid abidələrdən xırda metal əşyalar, o cümlədən bəzək üçün muncuqlar tapılmışdır. Leylatəpədən aşkar olunan maddi-mədəniyyət qalıqlarının ən qiymətlilərin-dən biri də metallurýiyaya aiddir . Buradan nəinki müxtəlif metal əşyalar, həm də onların bilavasitə yaşayış məskənlərində hazırlanmasını ýüstərən maddi qalıqlar tapılmışdır. 5. İBTIDAI ICMA QURULUŞUNUN DAÜILMASI E.ə. II minilliyin axırı – 1 minilliyin əvvəllərində əhalinin yoxsullara və varlılara ayrılması daha da artmış İbtidai-icma quruluşunun daüılması sürətlənmişdir. Bu düvrdə Azərbaycanın cənub ərazisində düvlət qurumları, şimal hissəsində iri tayfa ittifaqları müvcud olmuşdur. Bu birliklərə nüfuzlu tayfa başzıları rəhbərlik edirdilər. Daha güclü tayfa ittifaqları əlverişli təbii şəraiti, münbit torpaüı olan ərazilərə yiyələnmişlər. Tayfalar daxilində də təbəqələşmə gedirdi. Güclü ailələr, tayfa başzıları və aüsaqqalları, icma şurası üzvləri, nüfuzlu hərbzilər, kahinlər zoxlu var-düvlətə sahib olurdular. İcmanın daha münbit əkin sahələrini, əsas otlaqlarını, mal-qarasını, at ilxılarını varlı ailələr ələ kezirirdilər. Gəncə yaxınlıüında, Qarabaüda və s. ərazilərdə belə ailələrin yaşayış binalarının qalıqları aşkar edilmişdir. Həmin binalar bir nezə otaqdan ibarət olub, həyətyanı sahə ilə başqalarından ayrılırdı. Azərbaycanda əhalinin belə təbəqələşməsi yoxsul və varlı adamlara məxsus qəbirlərdə (kurqanlar, daş qutular) yaxşı izlənilir. Yoxsul qəbirlərində ülünün yanına az əşya qoyulmuşdur. Varlı adamların dəfn olunduüu kurqanlar həmzinin büyüklüyü, quruluşu və qəbirə qoyulmuş əşyaların zənginliyi ilə fərqlənir. Tunc düvründə əhalinin məişətində və dünyagürüşündə əsaslı dəyişikliklər olmuşdur. Onlar tikinti işində məişət avadanlıqlarının zoxnüvlü və yüksək bədii züvqlə hazırlanmasında gürünür. Dini təsəvvürlərdə də dəyişikliklər baş vermişdi. Axirət dünyasına inamla baülı dəfn mərasimlərində də bunlar izlənmişdir. Sitayişlə baülı bütlər yaranırdı. Səma cisimlərinə, suya, aüaca, ayrı-ayrı heyvanlara və s. sitayiş edilirdi. İncəsənət yüksək inkişaf tapmışdır. Məişət əşyaları, bəzək əşyaları həndəsi naxışlarla, insan, heyvan və quş təsvirləri ilə bəzədilirdi. Bu düvrə aid qayaüstü rəsmlər təsviri incəsənətin güzəl nümunələri sayıla bilər. Varlı ailələr zoxsaylı mal-qara sürülərinə baxmaq, başqa təsərrüfat sahələrində zalışmaq üzün əlavə işzi qüvvəsindən istifadə edirdilər. Belə işzi qüvvəsi, əsasən var-yoxdan zıxmış icma üzvləri, tayfalar arasında gedən müharibələr zamanı əsir düşmüş adamlar hesabına yaranırdı. Bu düvrdə qullar da olmuşdur. Sahibkarın qullarını da onunla birlikdə dəfn edirdilər. Qəbirlərdən zoxlu silah-nizə, ox ucluqları, xəncər, qılınc, düyüş baltası, paltar zirehləri, toppuz və s. tapılması həmin düvrdə cəmiyyətin həyatında hərb işinin mühüm yer tutduüunu güstərir. Əhali qəfil hücumlardan qorunmaq üzün daha təhlükəsiz yerlərdə məskən salmışlar. Belə yaşayış məskəninin ətrafına mühkəm müdafiə divarı zəkilmiş, daülıq yerlərdə qalazalar və müvəqqəti sıüınacaqlar tikilmişdir. Bəzi yaşayış məskənləri tayfalar arasında gedən müharibələr zamanı daüıdılıb yandırılmışdır. Qalib tayfa məülub tayfanı üz tərkibinə qatır və onun var-düvlətini mənimsəyirdi. Hərbi qənimətlərin və əsirlərin zox hissəsi qalib tayfanın başzısının və nüfuzlu hərbzilərin əlinə kezirdi. İri tayfa ittifaqlarının yaranması, hakimiyyətin ayrı-ayrı nüfuzlu şəxslərin əlində cəmlənməsi, cəmiyyətin yoxsullara və varlılara parzalanması və s. amillər e.ə. II minilliyin axırı – 1 minilliyin əvvəllərində Şimali Azərbaycanda İbtidai icma quruluşunun daüılmasını sürətləndirdi. Lakin bu ərazidə sinifli cəmiyyətin yaranması müəyyən müddət ləngimişdir. Azərbaycanın Yaxın Şərqin mədəniyyət ocaqları ilə sıx əlaqədə olan cənub ərazilərində ilk quldar düvlətlər daha qədim düvrlərdə yaranmışdır. Azərbaycan ərazisində qədim dövlətlər Plan: 1. Azərbaycanda qədim tayfa ittifaqları və erkən dövlət qurumları (Aratta,Lullubi,Kuti) 2. Manna dövləti. 3. Azərbaycan Midiya və Əhəmənilər dövlətinin tərkibində. 4.Atropatena dövləti. 5. Albaniyas dövləti antik dövrdə. Ədəbiyyat 1.Azərbaycan tarixi. I cild, B., 1994 2.Azərbaycan tarixi. B.,1996 3.Azərbaycan tarixi. I cild, B., “Elm”, 1996, s. 166-413 4.Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar.B., 1989, sənəd N I-II 5. S.Qaşqay. Manna dövləti. B.,1993. 6. F.Məmmədova. Azərbaycanın (Albaniyanın) siyasi tarixi və tarixi coğrafiyası. B., 1993. 7.Fazili Abdulla. Atropatena e.ə. IV-er.VII əsri.B.,1992. Eramızdan əvvəl IV minillikdə qədim Azərbaycanda maldarlıq, əkincilik və sənətkarlıq imkişaf etmiş, əkinci-maldar təsərrüfatı meydana gəlmişdi. Azərbaycanda da İkicayarasında meydana gəlmiş Hələf, xususilə Ubeyd yaxud protoşumer, ilkin şumer mədəniyyətinə oxşar əlamətlər təmsil olunmuşdur. Azərbaycanda ilkin şumer mədəniyyətinə oxşar arxeoloji mədəniyyət abidələrinin (dairəvi evlərin və naxışlı qab-qacağın) yayılması eramızdan əvvəl IV minilikdə burada protoşumer etnik qruplarının məskunlaşdığını, Azərbaycan əhalisi ilə yaxın təmasda olduğunu söyləməyə imkan verir. İlkin şumer mədəniyyətinə oxşar abidələr Ağdam rayonu ərazisində Leylatəpə yaşayış məntəqəsində və Urmiya gölü hövzəsində aşkara çıxarılmışdır. Azərbaycanın şimalında və cənubunda sinifli cəmiyyətin yaranması prosesi eramızdan əvvəl IV minilliyin sonu—III miniliyin əvvəlində başlamışdı. Cənubi Azərbaycanda eramızdan əvvəl III minilliyin I yarısında İkiçayarası Şumer dövlətləri ilə ünsiyyətdə olan qədim dövlət quruluşu mövcud idi. Şimali Azərbaycan qədim İkiçayarası sivilizasiyasından xeyli kənarda yerləşmişdi. Buna görə də burada sinifli cəmiyyətin ruşeymləri gec yaranmışdır. Şimali Azərbaycanda dövlət hakimyyətinin ruşeymi tunc dövrünün sonu-dəmir dövrünün əvvəllərində meydana gəlmişdi. Şumer-Akkad mixi yazılarında Cənubi Azərbaycanda yerləşən Aratta ölkəsi, kuti, lullubi tayfaları yad edilir. Aratta ölkəsi ilə əlaqədər eramızdan əvvəl III minilliyin I yarısı hadisələr bir neçə şumer dastanında təsvir olunurdu. Aratta ölkəsi Urmiya gölünün cənub şərq hissəsini əhatə edirdi. Aratta dövləti İkiçayarasıın Şumer şəhəri dövlətləri ilə iqtisadi, siyasi və mədəni əlaqələrə girmişdi. Aratta ölkəsi haqqında eramızdan əvvəl XXVIII-XVII əsrlərdə Şumerin Uruk şəhər dövlətinin hökmdarı Merkarın adına yazılmış dastanda ilk məlumatlar verilmişdi. Arattada mövcud olan siyasi və ideoloji şərait şumer məfhumları vasitəsilə əks olunmuşdur. Ölkəni ensi rütbəsi daşıyan hökmdar idarə edirdi. Əsilzadə təbəqəsinə daxil olan maşmaş (kahin, vəzir), sukkal (elçi), uqula ( rəis) və b. dövlət idarəsinin qulluqçuları olmuşlar. Eramızdan əvvəl III minilliyin I yarısında Arattada artıq dövlətə məxsus idarə orqanları və vəzifəli şəxsləri meydana gəlmişdi. Şumer hökmdarı Merkar bu dövləti özünə tabe etmək, əhalisini və sənətkarlarını Şumer məbəd tikintisində işlətmək niyyətində idi. Arattada çox allahlılıq mövcud olmuşdur. Mənbələrdə Aratta hökmdarı En-Sukuşsiranna ilə Şumer hökmdarı En-Merkar arasında münaqişə olduğu qeyd edilir. En-Merkar Arattanı özunə tabe etməyə cəhd göstərmişdir. Lakin bu münaqişə dinc yolla həll edilir və Aratta dövləti öz müstəqilliyini saxladı. Şumer dövləti ilə Aratta ölkəsi arasında iqtisadi əlaqələr davam edirdi. Arattadan Ikicay arasına qızıl, gümüş, tikinti materialları, Şumerdən Arattaya isə əsasən taxıl və meyvə gətirilirdi. Aratta ölkəsinin əhalisi qızıl, gümüş, tikinti, mis, dağdaşı və s. hasil edirdi. Aratta əhalisinin həyatında əkinçilik müəyyən yer tuturdu. Burada dəmyə əkinçiliyi geniş yayılmışdı. Şumer qaynaqlarında yad edilən Aratta, eyni adı saxlamış Aratta çayı və Alateye Azərbaycanda Urmiya gölünün cənub və cənub-şərq dağlıq ərazisini göstərir. Urartu mənbələrində Aratta ölkəsinin yerləşdiyi ərazi Alateye adlanır. Aratta və Alateye eyni dağlıq ərazinin müxtəlif dialekt adlarıdır, hər iki adı əmələ gətirən söz “dağ” mənasını daşıyır.Arattanın sərhədləri cənubi şərqdə Zənçana, cənubi qərbdə isə Zəribər gölünə (Sənəndəçin şimalı) kimi çatırmış. Aratta qədim Azərbaycan ərazisinə verilən ilk məlum addır. Yüklə 0,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|