AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adııra tariX İnstitutu

öİKabrin 
ermani  asilli  vətəndaşlarmı  Azərbaycanın  işğal  edilmiş  arazıla- 
rinə  köçürülməsini  realhşdırmağa  çabşırdı.  Azarbayeanm işğal 
olunmuş  toфaqlaпnda  ermanilorin  yerlaşdirlmasi  kampaniya- 
smı  dövlət  saviyyasinda  aparmaq  Qçüıı  maliyyələşdirmə  işbri 
hayata 
K eçirirdi. 
Bunun  üçün 
r e s p u b l İ K a  
daxilinda  va  müxtəliı 
ölkələrdəki  ermani  diasporlarında  vasait  toplanmasma  başlan- 
mışdı.  Azarbaycan  Respublikası  XIN-in  24 fevral  1995-ci  il ta­
rixli bayanatmda deyilirdi:  “ Ermanistan  Respublikasmm bu cür 
harakətbri  Azarbaycan  Respublikasmm  suverenliyi  va  ərazi 
bütövliiyüniin  kobudcasma  pozuimasının  davam 
e td irılm a s id ir 
va  Ermanistan  Respublikasmm  beynalxalq  hüquq 
n o r m a l
arına,
BMT  nizamnamasinə,  habela  ATƏT-in  prinsiplərinə  əsla  mə- 
hal  qoymadığını  göstarir.  Bu  hərakətbr  Ermanistan-Azarbay­
can  münaqişasinin  ATƏT  çərçivəsinda  dinc,  si.rasi  yolla  hall 
edihnəsi  prosesini pozur”.
Narahathq  doğuran  hal  о  idi  ki,  bu  hərakətlər  Budapeşt 
görüşünün qararlarma uyğun olaraq ATƏT-in fəal  surətdə kon- 
kret  səybr göstərdiyi bir vaxta təsadüf edirdi.  Bu süni m aneabr 
münaqişa regionuna ATƏT-in sülhü müdafıa qüvvələrinin gön- 
dərilmasi  vaxtım uzatmağa xidınət edirdi.
Münaqişə  bölgəsində  vaziyyatla  tamş  olmaq  üçün  Minsk 
konfransının  və  onun  Minsk  qrupunun  hamsədrlari  H.Talvitye 
va  R.Niberq  1995-ci  il  aprelin  13-da  bölgaya  safər 
etdibr. 
Nii- 
mayanda  heyatinin  tarkibina  tacrübali  diplomatlar,  ATƏT-da 
bevnəlxalq  hüquq,  regionlararası  va  etnik  münaqişabr  üzra 
ixtisaslaşmış 
ekspcrtbr 
daxil  edilmişdi.  Əsas  məqsad  sülha  nail 
otraaq  yollarmı  aşkar  etmak 
üçün 
dolğun  informasiya toplamaq 
va  sülhyaratma  prosesinda  yeni 
cahatbr  nıüəyyanbşdirmaK  idi. 
Aprelin  21-da  Moskvada  RF  TŞ-nm  katibi  O.Loqovla  görüşda 
H.Talvitye  bu  məsəblər barada  Rusiya tarəfmin  da raz.ıhğını  al- 
mışdı.  Danışıqlar  naticasinda  alda  cdilmiş  bazi  yeni  lifdrbr  28 
May  Azarbaycan  Dövlat  Müstaqilliyi  giinü  miinasibatib  ABŞ 
prezidenti  B.KIintonun  Heydar  Əliyeva  göndardiyi  maktubunda 
(21  may  1995-ci  il  tarixli)  öz  əksini  tapnuşdı:  "ABŞ  Azarbay­
eanm  arazi  bütövlüyiinü  və müstəqilliyini  dastakbmakdn  davam 
edir...  Ermanistan  ib   Azarbaycan  arasında  münaqişənin  siyasi 
folia  hall  olımması  üçün  daha  böyük  dialoqa  vo  onıəli  amak- 
daşlığa  ehtiyac  vardır.  Mosabn,  Türkiyn,  Krm.ınistan  va  Azar­
baycan  arasında  arazi  dahlizlarinin  açıJması  sahasinda  akla  fin ­
nan  tarəqqi  sizin  xalqlarmız  arasmda  dialoqun  va  amakdaşhğın 
gücbndirilmasina  kömək  edardi.  Bela  bir  addun  har  iki  taralda 
bir-birina  inam  yaradardı,  ABŞ  АТЭТ-in  danışıqlar  yolu  ilo 
sülha  nail  olınasma  va  miinaqişanin  hailininin  çoxmiüatli  sölhti
Azarbaycan RespublİKasımn x o rtd  siyasztindj
___________
Evmanistan-Azzrbaycan  Dağlıq  Qarabağ m ü n a q ip ü

H.İ.Mdmnmlova
mühafızə  q ü w əb ri  vasitəsilə  gücləndirilməsinə  yönəlmiş  soyb- 
rini dəstəkbyəcəkdir” (30,22 may  1995).
ATƏT-in  sədri  və Minsk konfransmın həmsədr’ .ri  Eösıə- 
nistan Respublikasmm hökumətinə müraciət  edərək  onu  Minsk 
qrupu  çərçivəsində  danışıqlarda  iştirakmı  davam  etdimıəyə 
çağırdı.  E b cə  də  atəşkəs  rejimini,  siyasi  danışıqları  poza  bilə- 
cək və  digər dövlətbrin təhlükəsizliyinə  ziyan  vura bibcək  hər 
cür  addımlardan  çəkinməyə  dəvət  etdi  (1995-ci  il  25  may  ta- 
rixli bəyanat).
Mühüm  əhəmivyət  Kəsb  edən bu  razdıq  1995-ci  ii  maym
31-də  Hollandiyanın  Noordveyk  şəhərində  Şimali  Atlantika 
Əməkdaşlığı  Şurasmm  (ŞAƏŞ)  işi  zamanı  Azərbaycan  və  Er- 
mənistan  xarici  işlər  nazirbrinin  görüşündə  də  tosdiqini  tapdı. 
Bununla da Ermənistanm münaqişənin nizama salınmasma dair 
sülh  danışıqlannm  növbəti  dövrəsində  iştirakma  rnane  olan 
bəhanəbrinə son qoyuldu.
ATƏT  PA-nın  1995-ci  il  5-8  iyulda  Ottavada  keçiribn 
illik sessiyasmm yekun pienar  iclasmda bəyannamə  qəbui  edil­
di.  Almaniya və  Finlandiyanm nümayəndəbrinin  xiisusi  dəstə- 
yi  nəticosmdə  qəbul  edlimiş  Ottava  bəyaımaməsinin  mətninə 
Dağlıq  Qarbağ  probleminin  həlli  ib   bağlı  13  bənddən  ibarət 
maddənin  daxil  edilməsi  Azərbaycanm  tutduğu  mövqenin 
düzgünlüyünü göstərirdi.
3995-ci  il  28  iyulda Baden  şohərində  (Avstriya)  Ermənis- 
tan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqışəsinin  aradan  qai- 
dırılmasma  dair  problem br  açıq  şokiido  və  ətraflı  müzakirə 
olundu.  Burada məqsəd  münaqişədə  iştirak  edən  tərəflərin  rah- 
bərbrinə  tezlikb  saziş  bağlamaları  üçün  real  yolları  müəyyən- 
bşdirməK  idi.  Minsk  qrupuna  daxil  olan  ölkələrin  nümayəndə 
heyətbrinin  iştirak  etdiyi  m əsləhətbşm əbr  zamam  tərəfbr 
arasında  qarşılıqh  surotdə  güzəştbrə  doğru  aparan  əlaqələrin 
vacib  olduğu  bildirildi.  Sülhyaratma  əməliyyatlamım  keçiril- 
məsi  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin  siyasi  yolla  aradan  qal-
234
dırılması  məsəbsində  tərəflərin  ardıcülıq  və  qətiyyət  nümayiş 
etdirməsinin  Kompromisbrdən  asılılığı  önə  çəıdldi.  M əsbhət- 
b şm ə b r  nətL  :sində  hərbi  əsirlərin  və  girovlann  dərhal  azad 
olunmasma dair bəyanat qəbul edildi.
Moskvada  1995-ci  il  sentyabrın  3-9-da  Minsk  kon- 
fransmm  həm sədrbri  H.Talvityedən  və  V.Lozinskidən,  Minsk 
qrupunun  hom sədrbi  R.Niberqdon  və  V.Kazimirovdan  ibarət 
tərkibdə  Minsk  konfransı  rəyasət  heyətinin  sədrliyi  altında  və 
ATƏT-in  icraçı  sədrinin  nümayəndəsi  S.Pşiqodskinin  və  yük- 
sək səviyyədə planlaşdırma qrupunun başçısı  general X.Vilenin 
iştirakı  ib   Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin  aradan  qaldırılma- 
sma  dair  danışıqların növbəti  mərhələsi  Keçirildi,  Göriişdə  ma- 
raqlı  cəhətbrdən  biri  do  Azərbycanm  və  Ermənistanm  nüma- 
yəndə  heyətbri,  ebeə  də  Dağlıq  Qarabağın  azərbaycanlı  və  er- 
m;mi icmalarıtım nümayəndəbrmin iştirak etməsi idi.
Moskva  danışıqlarında  əsas  m əsəb  sazişə  xüsusi  əlava- 
brin  matnini  razdaşdırmaq  idi.  Nəzordə  tutulmuş  olavəbr  rnü- 
ııaqişənin aradan qaldmlmasınm hərbi-texniki  cəhətbri və  qosb 
edilmiş ərazilərdən işğalçı qüvvəbrin çıxanlması  ib  bağlı  idi.
M osləhatbşm əbrdə  Azərbaycan  təräfiinin  Şuşa  və  Laçı- 
ııın  da  azad  edilməsi  üçün  işğal  olunmuş  ərazibr  siyahısına 
sahnması  təıclifi  i)ə erməni tərəfi razdaşmadı.
1995-ci  ilin  dekabrmda  ATOT-in  üzvü  olan  ölkobrin 
xarici  işlor  ııazirbrinm  Budapeştdə  keçiribcək  görüşünədək 
miinaqişə  ib   bağlı  mövcud  vəziyyəti  öyrənib  tohlil  etməK 
Azarbaycamn  və Ermənistanın  siyasi  rnhborbri  ilo  m əsbbətbş- 
m əbr  aparmaq  və  bölgəyo  səlbr  etmiş  Minsk  konfransının 
hamsədrbri  H.Talvityc  (Finlandiya),  V.Lozinski  (Rusiya), 
Rusiya  prezidentinin  səlahiyyətli  nümayəndəsi  V.Kazimirov, 
Minsk  konfransınm  Türkiyə,  ABŞ  və  Isveçrədon  olan  üzvbri 
Bakıda,  İravanda  və  Xankəndində  Böyük  Siyasi  Saziş  layiho- 
sini  (444),  ebcə  də  ona  əlavobri  miizakirə  eldilər.  Aparılmış
Az?rbııycan Respublimsının xarici siyasətinıb
--------- ---- —
Emmistaıı-Az-ırhaycan  Duğlıq Qarabağ mütıaqişəsi

H.İ.Məmmədova
damşıqlarm  və  m üşahidəbrin  nəticələri  Budapeşt  görüşündəki 
hesabata əlavə oluranası üçiin qəbul  edıldi.
1995-ci  ilin  noyabrında  Azərbaycan-Ermənistan  müna- 
qişəsinə  dair  Minsk  qrupunun  Bonnda  apardığı  damşıqiarda 
Ermənistanın  əməli  mövqe  tutmaması  sababindan  miihüm  bir 
nəticə  əldə edilmədi.  Bonn damşıqlarmm əsas  cahətbri  АТЭТ- 
in üzvü olan  ölkələrin xarici  işlər nazirlərinin Budapeşt  sammi- 
tindan keçən bir  iiin yekunlarma  həsr  olunmuş  görüşiinə  lıazır- 
lıq  məqsədi  daşırnası.  Л/arbaycan  va  Errnonistan  nümayəndə- 
brindən  va  Minsk  qrupunun  həm sədrbrindən  başqa,  həm  da 
Minsk qrupuna daxil  olan ölkəbrin bu qurumdakı  daimi  nüma- 
yandəiərinin  iştirakımn  tamin  olunması  idi,  Bu  göriişün  bir 
əhəmiyyəti  də  Heydar  Əliyevin  taşabbüsü  ib   burada  bundan 
sonra  danışıqlann  birbaşa,  yəni  Azarbaycan  va  Ermanistan 
prezidentbrinin  xüsusi  salahiyyatli  nümayəndalari  V.Quluzadə 
və  I.Lipardyan  vasitəsila  aparılmış  damşıqlarm  bayanilrnəsi  va 
gabcəkdə  birbaşa  alaqəbrin  yaranması  və  damşıqlarm  aparıl- 
ması  üçün müəyyən takliibr  və  təşabbüsbrla  çıxış  etmak  üçün 
salahiyyatin verilmasindan ibarət idi.
Bonn  danışıqlarından  əvval  rasmi  Bakını  qane  etməyan 
bazi  müddəalarm  olmasma  baxmayaraq  Azərbaycan  (ərəfinin 
ümumi  işin  xatirinə  bu  bəyanatı  qəbııl  edəcəyi  barədə  ABŞ-m 
Azarbaycandakı  səfmna  məlumat  vermasi  ib   münaqişasmin 
nizama  sahnmasma  dair  C.Kolinzin  bölgayə  səfəri  zamaru 
ABŞ-m  Bakıya  və  İrəvana  ayn-ayrılıqda  müzakirə  üçün  bir 
qədər  təkm ilbşdirilm iş  layihabrin  forması  irəli  sürüldü.  ABŞ 
rəsm ibri  düşünürdübr  fri,  Ermonistan  və  Azarbaycan,  А ТЭТ 
üzvü  olan  Ölkoiəbrin  xarici  iş b r  na/.irləri  Budapeşt  görüşünda 
birga  bayanat  versəbr,  münaqişənin  siilh  yolu  i b   həlli  üçün 
imıcan yaranacaq.  Birga bayanatm  layihəsi  də qeyri-rəsmı olaraq 
tarafbrə  verilmişdi.  Bu  layihodə  Ermanistan  va  Azərbaycanm 
bir-birmin  orazi  bütövlüyiinü  larnması  barədə  çox  prmsipial  bir 
müddəanı Ermonistan nümayəndə  heyəti radd etdi.
236
Azarbaycan RespublİKiısınm xarici siymdlindä
Emıənistan-AгэгЬаусап  Dağlıq Qarabağ m ünııqipsi
Minsk  qrupu  həmsədrbrinin  Budapeşt  görüşü  üçün 
hesabatm  hazırlannıasında  da  Bonn  damşıqlarında  ciddi  müba- 
hisəbr baş vermişdi.  Azərbaycamn mövqebrinə ıtyğun ohnayan 
müayyan məqamlara göra Heydər Əliyev  işə müdaxib etmişdir. 
Prezident  tadbirin  yekunlarına  öz  münasibətini  deb  bildirmişdi: 
■'Giiman  ediram  ki,  bu  marhabdə  əldə  olunan  nailiyyat  bizi 
həblik  qane  etmalidir.  Ancaq  eyni  zamanda  biz  işbrimizi  bun­
dan sonra da davam etdirəcəyik” (10,  7 dekabr  1995-ci il).
1995-ci  il  dekabnn 21-də  Minsk  Qrupunun rusiyali  ham- 
sadri  V.Kazimirov  Bakiya  safari  zamam  bununla  alaqadar 
Kremlin  rasmi  rayini  b e b   şərh  etmişdir:  “Indiki  şarait,  yani 
Azərbaycanda  siyasi  vəziyyətin  sabitbşmasi,  parlament  seç- 
kibrinin  uğurla keçməsi  va  yeni konstitusiyanın qəbul  edilməsi 
birga  saybrla  ciddi  irəlibyişə  nail  olmaq  iiçün  alverişli  imkan 
vanıdır.  Ermanistandakı  va  Dağlıq  Qarabağdakı  daxili  siyasi 
voziyyat  da  buna  kömak  edir.  Başqa  sözla,  taraflər  münaqişa- 
nin  aradan  qaldırılması  yolunda  irəlibm ak  masəbsi  ilo  lap 
yaxından  maşğul  ola  b ib rb r.  Bu  halda  sülh  prosesinda  daha 
əmali naticabr aldə olunmasına ümid v a r ’.
1996-cı  il  yanvarın  9-15-da  Minsk  qrupunun  Moskva 
iclasında  ham sadrbrin  təklifı  i b   Laçının  koridor  kimi  qabul 
cdilmasi  məsələsinin  müzakirasi  nazərdo  tutulmuşdu.  Dağlıq 
Qarabağm  azarbaycanlı  va  ermani  icmaları  nümayandobrinin 
iştirak  etdİKİari  görüşda  digar  asas  m əsabbrin  miizakira.si 
barodə də anlaşma alda edilmişdi.
i 
icydər  Əliyevin  həmin  dövrdə  Parisa  safari  zamanı 
Ermanistan  prezidenti  E.Ter-Petrosyanla  qısa  görüşü  oldıı. 
Onlar  burada  Minsk  qrupu  çarçivasində  aparıian  danışıqlarm 
davatn  etdirilmasi  ila  yanaşı  Azarbaycanla  Ermanistan  arasında 
başlamış  dialoqun,  birbaşa təmaslarm  genişbndirilmasi  /.arura- 
tinin  vacibliyini  bayan  etdilar.  Böyük  Süih  Sazişinin  işbııib- 
hazırlanması  m aqsadib ham  ekspertlar, ham  da prezidentb r sa- 
viyyasinda  Azarbaycanla  Ermanistan  arasmda  bu  tamasların
237

H. İ.Mdtnm?do va
davam etdmfməsi qarara almdı.  Həmin  il yanvarm  19-da  MDB 
ölkəbrinin Dövlət  Başçıları  Şurası  iclaslannın yekunlarma dair 
mətbuat  kofransmda  Rusiya  prezidenti  В.Yeltsin  Erınə  istan- 
Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişosinə  dair  maraqlı  bir 
fıkir  söybrnişdi:  “Etiraf  etrnok  lazımdır  ki,  barışıq,  atəşkəs 
haqqmda  saziş  sülhyaratma  səylərini,  о  cüm bdən  də  Rusiya 
tərafındən göstərilən sayləri  bir qadar ləngitmişdir.  Açıq demak 
lazımdır  ki,  biz  bu  məsələ  ib   az  maraqlanmişıq.  Мэп 
Azarbaycan  prezidentinə  vad  eidim  ki,  bu  işə  lazımi  təkan 
veribcək.  Xarici  işb r  naziri  ardıcıl  vasitəçilik  metodu  ib  
faaliyyat  göstərəcak,  “Azərbaycan-Dağlıq  Qarabağ-Ermənis- 
tan”  xətti  ib  və  əks istiqamətdə  əlaqə yaradacaqdır",  O,  sözünə 
davam  edərək  demişdir ki,  Azarbaycan  Dağhq  Qarabağa mux­
tar  respublika  statusu  təklif  edir.  Bundan  yuxarısı  yoxdur, 
bizda,  Rusiyada  da bundan  yuxarısı  yoxdur.  onlar  ısə  deyirbr: 
“Bu,  bizdən  ötrü  azdır,  bizo  daha  böyük  status  verin.  Mən 
bilmirəm,  onlara  daha  necə  status  lazımdır?  Bəlkə,  Amerıka 
Birbşmış  Ştatları  statusu istayirbr”.
1996-cı  il  yanvarm  sonlarmda Rusiya prezidentinın  şəxsi 
nümayəndəsi  Minsk  qrupunun  hamsədri  V.Kaziıuirovun  İrə- 
vanda  Ermanistan  vo  Dağlıq  Qarabağm  separatçı  qurumunun 
rahbərləri  ib   görüşlərindən  sonra  Bakıda  olarkən  münaqişə 
bölgəsində  yaranmış  mövcud  duruma  bildirdiyi  miinasibəti  da 
böyÜK 
maraqla  qarşılandı.  О  zaman  son  məqsədə  doğru  daha 
sürətla  irəlilamək  üçün  artan  imkanlarla  bu  irəlibyişdəki  geri- 
lik arasmda müəyyən təzad görünürdü.
Həmin  il  fevrahn  20-da  Rusiyanm  xarici  iş b r  naziri 
Y.Primakovun  Moskvada  Minsk  qrupu  i b   razılaşdırılrmş  qay- 
dada  faaliyyət  göstarməyin  vacib  olduğunu  nəzara  çatdırmış, 
faktiki olaraq bu dəfə də Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq Qara- 
bağ  münaqişəsinin  nizama  salmmasmda  Minsk  qrunanda  apa- 
ncı rolu Rusiya Federasiyası  öz əlinə almışdı.
238
l  .Kotti  başda  olmaqla  ATƏT-in  nümayəndə  heyatinin
1996-cı  il  fevralın  29-da  Bakıya  səfəri,  diplomatik  missiyanın 
tarkibinə  Avropanın  bir  sıra  ölksbrindan  19  nümayandənin  və 
mütəxəssisin  daxil  olması  gündəlikdə  duran  Ermanistan-Azər- 
baycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin  həllində  saybrin  gct- 
dıkcə daha çox birbşdirilməsinin göstaricisi idi.
ATƏF-э  sədrlik  edon  F.Kotti  va  növbəti  dövr  üçiin  sodr- 
iik edən  Isveçrə Azərbaycamn arazi bütövlüyü prinsipi  çərçivə- 
sinda  Dağlıq  Qarabağa  muxtariyyətin  verilmasina  tarafdar 
oldıığunu  bayan  etdi.  Şuşa  və  Laçmla  alaqədar  ATƏT  nüma- 
yandəbrinin iştirakı  i b  İrəvanda danışıqlar davam etdirildi,
1996-cı  il martin  1-da  Ermanistan parlamenti  Dağlıq  Qa- 
rabağ  bölgəsinda  yaradılmış  qanunsuz  strukturla  “Əməkdaşhq 
və 
qarşılıqh əlaqə haqqında” saziş imzaladı.
Xeyli 
vaxt 
K e ç m ə s in ə  
baxmayaraq 
Minsk  qrııpu 
tərəfindan  Böyük  Siyasi  Sazişin  hazırlanması  prosesi  bngiyir- 
di.  Ona  göra  də  1996-cı  ilin  sonunda  keçirilməsi  nəzarda  tutu- 
lan  növbəti  Zirvə  toplantısınadək  işbrin  süratbndirilmasi  üçün 
ATƏT-in  fəaliyyatinin  artırılmasına  ehtiyac  var  idi.  Bu  moq- 
sədb  1995-ci  il  iyun  ayının  avvabrinda  Minsk  konfarnsmın 
həmsadri  V.Lozinski,  Minsk  qrupunun  hamsadrlari  R.Niberq 
va 
V.Kazimirov,  ATƏT  sadrinin  nümayandasi  V.Tcnxxcıin 
cİaxİI  olduğu nüfuzlu  nümayəndə  heyatinin  münaqişo  bölgasina 
safari  bu  məqsədi  daşıyırdı.  F.Kotti  Azarbaycan-Ermanistan, 
Dağiıq  Qarabağ  münaqişasinin  nizamlanmasmda  natica  alda 
ctməK  iiçün  masahatləşmalar  apardı  və  bu  rmsolo  A TOT  iizvü 
olan  ölkabrin  xarici  iş b r nazirbrinin  1996-ci  il  20  iyun  Vyana 
görüşündn müzakirəya çıxarıldı.
1996-ci  il  oktyabr aymm  avvalarinda  Minsk  konfransimn 
həmsədrbri  Rusiyadan  V.Lozinski  vo  Finlandiyadan  Il.Talvit- 
ye  başda  olmaqla  niimayanda  heyati  Lissabon  sammiti  arofa- 
sinda  Ermanistan-Azarbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  miinaqişasi 
atrafında  yaranmış vaziyyati  araşdıraraq  obycktiv qiymat  veril-
Azarbaycan  RespublİKasımn xarici siyasMhıdn
__________
^Ermdtıistan-Azjrhaycun  Dağlıq Qarabağ m ünaqipsi
239

H .İM əmm ədova
məsi  məqsədilə  bölgəyə  səfər  etdi.  Missiyanm  tərkibinə  eyni 
zamanda  Minsk  qrupunun  həmsədrləri  -   R.Niberq  və  Rusiya 
tətəfındən  V.Kazimirovu  bu  vəzifədə  yeni  əvəz  e!mjş 
Y.Yukalov  da daxil  idilər.  Bu  səfərin  əsas  əhəmiyyəti  onda  idi 
ki,  iştirakçı  döv b tb rin   başçdarı  və  digər  səlahiyyətli  rəhbor 
şəxsbr,  habelə  münaqişə  tərəibri  əvvəlcədən  Lissabon  Zirvə 
görüşündə  müzakirə  olunacaq  m əsələbr  vo  sammitin  iş  planı 
ilə  tanış  olmaq  və  bu  nüfuzlu  beynəlxalq  tədbira  konkret  Lrad 
və  təkliflər  hazırlamaq  imkanı  əldə  etdilər.  Bu  mənada  komis- 
siyanm  səfərdəki  işinə  ABŞ,  Türkiyə,  Danimarka,  Polşa,  İs- 
veçrə  diplomatlarımn  və  böyük  ekspert  qrupunun  qalılması 
ATƏT-in bu ınəsəbyə nə  dərəcədə  ciddi  yanaşmasından  xəbər 
verirdi.  Bu,  Lissabon  Zirvə  toplantısı  ərəfəsində  nizamasalma 
prosesinin  hansı  mərhəbdo  olduğu  barədə  aydm  təsəvviir 
yaratmaq  üçün,  habelə  münaqişənin  aradaıı  qaldirılmasma 
köməkdə  öz nıünasibətini  və rolunu müəyyənləşdirəcək dövbt- 
b r  birliyinin  Budapeşt  sarnmiiindən  ötən  iki  iliik  dövrə  müəy- 
yən yekun vurmaq  üçün çox zəruri idi.
Bu  ərəfədə  Dağlıq  Qarabağda  üzdəniraq  «prezıdent 
seçkiləri»  keçiriləcəyi  barədə  məlumatlar  dünya  ictimaiyyəti- 
nin,  ilk  növbədə  isə  Türkiyə,  Rusiya  və  ABŞ-in  rəsmi  siyasi 
dairəbrinin  etirazı  ilə  üzləşdi.  Bununla  əlaqədar  Türkiyə  XIN- 
nin  mətbuat  üçün  yaydığı  bəyanatda  deyilirdi:  «Azərbaycanm 
ərazi  bütövlüyünə  və  suvereniiyinə qarşı  açıqca zorəril  olan  bu 
ciir 
hərəkətlər 
Yuxarı 
Qarabağ 
münaqişəsmin 
a ra d a n  
qaldınlması  üçiin  Minsk  qrupu  çərçivəsində  apanlan  danışıq- 
lara  da  mənfı  təsir  göstərəcəkdir  və  biz  belə  hərəkətiəri  pislə- 
yirik»  (125,  30  oktyabr  1996-cı  il).  ABŞ  D övbt 
D e p a rta m e n ti 
isə  ermoni  separatçılarmm  qarşıdurmaııı  gərginləşdırməyə 
xidmət  edən  fıtnəkar  addımlarından  narahatlığmı  29  oktyabr
1996-cı  il tarixli  «Dağlıq  Qarabagda  «prezident»  seçkibri» adlı 
bəyanatında b eb  ifadə  etmişdi:  «...B irb şm iş  Ştallar b e b  hesab 
edir  kı,  seçkibr  arzuolumnaz  bir  dövrə  -   sülh 
d a n ış ıq la r m m
240
çox  titrək  morhəbdə  olduğu,  ATƏT-in  yüksək  səviyyədə 
görüşüno  isə  cəmi  bir  neçə  həftə  qaldığı  vaxta  təsadüf  edir» 
(125,  30  oktyabr  1996-cı  il).  Bunun  ardınca Iran Islam  Respub­
likasmm  reaksiyası  da  özünü  çox  gözbtmədi.  Iranm  XIN-niıı 
rəsmi bəyanatında Dağhq Qarabağda hər hansı seçkinin keçiril- 
rnəsinin  qəbuledilməz olduğunu vurğulayaraq  beb hərəkətlərin 
«nəinki  böhranm  aradan  qaidırılmasına  kömək  etməyəcəyini, 
Iıətta  üstəlik mövcud  voziyvotin  mürəkkəbbşməsinə və  atəşkəs 
rejiminin  pozulmasma  gətirib  çıxaracağını»  bildirdi.  Bəyanatm 
soııunda  deyilir:  «Iran  Islam  Respublikası  öz  növbəsində 
Qarabağ  böhranma  ədalətli  şəkildə  son  qoyulması  məqsədi  ib  
göstəribn  səybri  dəstəkbyir  və  bu  yolda  hər  cür  kömək  et- 
т э у э  hazırdır» (125,  6  dekabr  1996-cı  il),
Lissabon  sammıtinə hazırlıq  məriıəbsindo həm ATOT  vo 
onun  Minsk  qrupuna  daxil  olan  dövlətbr,  həm  də  Azərbaycan 
Dağiıq  Qarabağ  probleminin  aradan  qaldırılmasınm  konkret 
yollarını  araşdıraraq  əməli  təklifbrb  çıxış  etmok  iiçün  intensiv 
danışıqlara başladılar.
Ileydər  Oliyevin  bu  məzmunda  ATOT-in  iizvü  olan  bü- 
t'ün  d ö v btbrin  başçdarına  məktubla  m üracbt  etmosi  l ’rmonis- 
tan-Azorbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişosinin  hollino  dair 
çoxşaxoli  fəaliyətin  gücbndirilməsinə  böyük  təsir  göstərdi. 
Л /ərbaycan  rəhbərinin ABŞ,  Rusiya,  Türkiyə,  Almaniya,  Fran­
sa,  Böyük  Britaniya,  Gürcüstan,  Ukrayna,  Qazaxıstan,  Finlan- 
diya,  Niderland,  Belçika,  Yunamstan,  Norveç  vo  digər  dövlot- 
laıin  diplomatik  nümayəndobri  ib   həmin  dövrdo  keçirdiyi  bü- 
lün  görüşbrində ATƏT-in  zirvə  toplantı.sına  hazırlıq  m osəbbri 
başlıca mövzu olmuşdur.
ЛТОТ-in  Demokratik  təsisatlar  və  insan  hüquqlan  biiro- 
sunuıı  dircktoru  xanım  Odri  Qloverin  həmin  əmtədn  Bakıda 
keçiribn  beynəlxalq  seminarda  iştirakını  da  insan  hiiqııq- 
lannın  qorunmasına  dair  ATOT  çərçivəsinda  fəaliyy.ıt  göstn- 
rən  müşahıdə  komitəsinin  öz  səlahiyotlori  daxilində  Urmonis-
Az.'irbaycan  Re
s//
i
1
bliкаsııun xtırici siymwMind
.a
___________
ЕппэпШап-АгэгЬаусап  Dağlıq Qarabağ m ünaifipsi
241

H .İ.M a m m a d o va
tan-Azərbaycan  münaqişəsinə  son  qoyulmasma  kömək  etmək 
arzusu kimi dəyərbndirmək lazımdır.
Azərbaycan  Respublikası  XIN-nin  20  noyabr  1996-cı  il 
tarixJi  bəyanatinda  deyilirdi:  «...Lissabon  görüşü  orəfəsində 
Azərbaycan  tərəfi  Ermənistan  tərəfi  ilə  qarşılıqlı  surətdə  məq- 
bul olan qərar qəbul edilməsi  üçün ATƏT-in hazırlıq  konfransı, 
ATƏT-in  Minsk  qrupu  çərçivəsind#  və  birbaşa  daıuşıqlarda 
fəal  səylər  göstərir.  Bu  qərar  Ermənistan-Azərbaycatı  münaqi- 
şəsinitı  nizama  salınmasmda  tərəqqiyə  nail  oimaq  üçün  zəruri 
olan əsas prinsıpləri əks etdirməlidir» (321).
Bütün buıılara baxmayaraq erm ənibr  bir  sıra  xarici  ölkə- 
lərin  müşahidəçibrinin  iştirakı  ib   Dağlıq  Qarabağda  «prezi­
dent»  seçkibri  keçirməyə  nail  oldular.  Bunun  lıüquqi  tərəfmi 
araşdırmağa ehtiyac  yoxdur.  Siyasi  baxımdan  isə  b e b   fitnəkar- 
lığın  süllı  danışıqlarma  песэ  mənfi  təsir  göstərməsini  təsəvvür 
etmək çətin  deyıl,  B eb  çıxır ki,  bir çox  beynəlxalq  təşkilatlarm 
və  regional  qurumların  bu  seçkidə  iştirak  etməsinə  şərait 
yaratmaqla  ATƏT  öz  işini  qəsdən  çətinə  salmış  oldu.  Bu  ərə- 
fədə ATƏT-in,  əsiində.  Ermənistaıı mövqeyindən  çıxış etdiyinə 
gümanlar  yaranmışdı.  X.Ruperesin  Milli  Məclisdəki  çıxışı  za- 
manı  insan  lıüquqlarmm  d ö v b t  müstəqilliyindən.  ərazi  bütöv- 
lüyü prinsipindən  irəli  olması  barədə  fıkri  təsdiq  etməsi,  Fede- 
riko Meyoruıı Azərbaycanın Qarabağdakı  mədəni  irsinin tabeli- 
yinə  bigann  yanaşması,  ATƏT-ə  sədrlik  edən  Finlandiyanm 
mövqeyində  Rusiyaya  meylliiik  görüntübrı  hadisələrin  bu  cür 
gedişini  az da olsa,  sübhəsiz,  şərtbndirirdi.
Azərbaycan  tərəfmin  təşəbbüsü  və  təkidi  i b   sammit  ərə- 
fəsində  Lissabonda  Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ 
münaqişəsinin  həlli  istiqamətində  keçirilmiş  hazırlıq  konfran- 
smda  əsas  müzakirə  obyekti  olan  Minsk  qrupunun  təqdim 
etdiyi layihəyə ennəni tərəfi  «yox» dedi.
1996-cı il dekabrm 2-də  Portuqaliyanm paytaxti Lissabon 
şəhərində  ATƏT-in  tarixi  zirvə  göriişü  öz  işinə  başiadı.  Top-
242
lantıda  Avropanm  52  ölkəsinin  dövlət  və  höküınət  başçıları, 
habeb ABŞ  və Kanadanın niimayəndələri  iştirak  edirdibr.
um um i  razıİK,  üçün  ciddi  səylərdən  sonra  bir  sıra 
mühüm  sənədbr  ATƏT  ölkəbrinin  müzakirəsinə  çıxarıldı. 
Onlarm  arasında  zirvo  toplantısının  boyannaməsi,  XXJ  əsrin 
Avropası  üçün  ümumi  və  hərtərəfli  təhlükəsizlik  model inn  dair 
Lissabon  bəyannaməsi,  Avropadakı  adi  silahlı  qüvvəbrin  mdh- 
dudlaşdırılması prosesinin parametrbri  və əhatə dairəsi  haqqın- 
da sənəd var idi,
Lissabon  zirvə  görüşündə  Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq 
Qarabağ  münaqişəsinin  sülh  yoiu  ib   həlli  istiqamətində  irəliyə 
doğru  daha  bir  mübüm  addım  atılması,  Azərbaycanm  ədalətli 
mövqeyinin  bütün  dövbtlər  tərlindən  müdafiə  olunması  və 
ATƏT-in  toplantısmın  sənədbrində  bu  məsələnin  geniş  oksiııi 
tapması üçün bir çox görüşlər keçirildi, ətrailı danışıqlar apanldı.
ABŞ  dövbt  katibinin  müavini  Linn  Devis,  Rusiyanm 
xarici  işb r  naziri  Y.  Primakov,  Ukrayna  prezidenti  L.Kuçma, 
Israiliıı  baş  naziri  B.Netanyahu,  Lsveçrənin  xarici  işior  naziri. 
ATƏT-in  fəaliyyətdə  olan  sədri  Fiavio  Kotti,  Finlaııdiya 
prezidenti  Marti  Ahtisdari,  Rusiyanm  baş  tıa/iri  V.Çernomırdm 
ib   keçirilmiş gcirüşbrin əhəmiyyəti  çox  faydalı  oldu.
Hrmənistan-Äzərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin 
sülh  yolu  ib   hatli  üçün  ATƏT-in və onun  Minsk  Qrupunun  rolu. 
habeb  bir  sıra  dövblbrin  vasitəçiliyi  aparılan  ikitorodi  danışıq- 
larm,  atəşkos  rejimino  respubiikamızın  ciddi  riayot  etımsinin 
ohəmiyyoli  barədə  obyektiv  münasibəti  Hcydor  Əliyevin  tarixi 
ihömiyyətli  nitqindo öz oksini tapdı  (125,  6 dckabr  1996-cı  il).
Heydor  Oliyev  о  zaman  Lissabon  sammitindon  göz- 
bniloıı  nəticobro  toxunaraan  dcmişdir:  «Bizim  moqsodimiz 
ondaıı  ibarotdir  Kİ,  Ermənistan-Azorbaycan  münaqişəsinin  sülh 
yuiu  ilə  həll  cdilmnsi  iiçiin  Lissabon  görüşiinün  sonodbrmdo 
ycni 
imKanlar 
açdsın.  Bizim  nsas  məqsndimi/.  gobçftKdə 
məsobnin  odabtli  hnll  olunması  üçiin  Lissabon  j a m   görüşün-
A z jith u y m n   R espublİK csınm  x a ric i siy a sətin d ,?