AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu qarabağ: folklor da bir tariXDİr VI kitab

PƏLTƏK QIZ
Pəltəh qızı alıflar, bilmiyiflər pəltəh olduğun. Biləndə bını qavıflar. Deyif ki:

Adınıza dəldim,

Sanınıza dəldim.

Kəmxuda mindim,

Yanınıza dəldim.

ƏL ÇƏK, YOXSA ...
Bir çoban olur, çoxlu malı-heyvanı olur. Hər gün aparır örüşə qatır, otduyur. Bının da bir namaz qılan qonşusu olur. Deer, ay çoban, gə namaz qıl, Allahın yoluna gəl, urzun çoxalsın. Çox deer, axırda çoban ona qulax verir. Başdıyır səhərrər namaz qılmağa, bir daşı qoyur qabaana, şükür eliyir, namaz qılır. İki gün keçir, ildırım çaxır, yağış yağır. İldırım düşüf sürünün yarsın qırır. Çoban peşman olur. Qonşusuna deer ki, bəs sən dedin ki, hər şey yaxşı olajeh, namaz qıl. İki rikət, üç rikət gündə qıllam, odu ey ildırım vuruf sürünü qırdı. Qonşu deer, ədə, naşükür olma, işdi, savax Allah genə urzunu artırar. Bı sınaxdı. Çoban gəlir genə, başdıyır namaz qılmağa. Bir günnəri də tavla alışır, yanır. Heyvannar qırılır. Çovan kor-peşman qalxır bir təpənin üsdə, tavlıya baxır da yuxarıdan. Tavla var? Kor-kos, tüsdü-müsdüdü. Bir keçi qaçmışımış, gəlif daldan buynuzuynan çobanın ayaxların buynuzduyur. Çoban hirsdənir, üzün çevirif qışqırır: “Ay Allahın heyvanı, əl çəh, yoxsa iki rikət namaz qılaram, yernən-yehsan olarsan”.
ÇOBANIN QİSASI
Qohumun biri qoyunun qoşufdu çobana. Çoban da onun qızını isdiyifdi. Qızı biyalogiyanı qurtarmışdi, məlimliyi APİ-nin. Bu, deyifdi ki, çobana qızı vermərəm, vermiyifdi. Diyifdi, ay bala, məəm qoyunumu da apar. Götürüf aparıfdı. İndi qoyun dağdan gəlir, gətirif paylıyırdılar yiyələrinə. Camahat çıxmışdı kəndin kənarına. Orda deyirdilər ki, əmanətçilər gəlsin, qoyunnarın alsın, aparsın. Biz də oralardeydıx. Mənim heyvanım-zadım yoxuydu. Gördüy orada qoyun-zad ayırıllar, duruf tamaşa eliyirdih. İndi kişi gəldi qoyunu ayırdılar, verdilər. Dedi ki, (daa adın demirəm) ə filankəs, bəs qoyunun qalanı hanı? Deyir, yoxdu. Deyir, yox e, mən sənə qoşmuşam on səkgiz heyvan. Bə qalan hanı? Dedi ki, əşşi, ikisi qayadan uşdu, ikisin canavar apardı, ikisin hellən apardı (Hellən dağdan üzüaşağı sürətnən gələn qaya parçalarıdı. Bəzən o qədər sürətnən gələrdi ki, evi belə yarıf keçərdi. İçində də kimsə olarsa, öldürəjəhdi dayna). Ə, filankəs, bu oldu altı. Bə yenə əsgihdi axı. Qalan hanı? Deyir, qalan da oların dalıynan getdi. Güldüh ki, ə, sən bəs qızı vermiyəndə bilmirdin, bu, qoyunu yarıdan keçirəjəh? (söyləyici gülür – top.). Həylə çobannarımız da vardı.
SƏNİN KEÇİLƏRİN YADDI
Biri birinə qoyun qoşur yenə. Qaşqınçılıxda biznən olan qonşular ha. O yazığın da bir-iki qoyunu, yeddi də keçisi vardı. Biraz aradan keçif, gəlifdi. Deyir ki, əmoğlu, keçinin biri gedif. Biraz sora soruşuf, nejə olup bəs? Yeddi keçidi də. A qardaş, hindi yenə ikisin apardı it, yedi. Yenə ikisi qalanda keçiləri qoşan deyir, nətəər olur, ay qardaş, sənin bir həylə qoyunun var, keçin var. Nejə olur oları it yemir, elə mənim yeddi keçimi aparıf yeyir? Deyir, ə, sənin keçilərin yaddı, mənimkiləri tanıyır, oonçün də aparıv onnarı yeyir. Yeddi keçidən bi dənə şey qalmadı, hamsını it yedi.

AŞIQLAR VД EL ŞAİRLДRİ
SARI AŞIQ
I mətn

Sarı Aşıx Yaxşı addı bir gəlinə vırılmışımış. O da yeməyi bişiririmiş, deyirmiş:

Aşıx, aşın bişdi, gəl,

Bişdi, yerə düşdü, gəl!

İndi orası bəədəfdi, mən onu sizə nətəər danışım? Elə bil ki, bı əri də bınnan şüphələnirmiş dayna, deyirmiş sənin onnan nə işin var? Niyə o, həylə eliyir? Bir gün bı aşıx gəlir. Özü də aşıx bıın əri gələn vaxdı çıxıv ağaşda-zadda dururmuş. Aşığ özü qəsdən eliyir ha, Sarı Aşıx. Həə, bı Yaxşı da and içirmiş ki, bı mana heş bir şey eləmir. Eləjə belə məhəbbətdi, gəlir mənnən söhpət eliyir, gedir. Bı mana dəymir. Bax belə əlimnən də tutmur. Bı əri inammırmış. Görür, ayıv olmasın, onun o şeyinin əvəzinə bir koma güldü, bax belə sallanır. Bının heş bir şeyi yoxdu. Onnan sora əri ta heş bənd olmur. Bı gəlirmiş, eliyirmiş. Bı Yaxşının Günəş addı bir bajısı varımış. Bı aşıx deyirmiş ki:

Eləmi, gün aşanda,

Dağlardan gün aşanda.

Yaxşı, sən aşıx Yaxşısan,

Sən handa, Günəş handa?

Günəş okqədər gözəlimiş ki, ama Yaxşı gözəl dəyilmiş dayna. Deyirmiş, ancax sən mənim gözəlimsən dana. Səni mənim gözüm tutuv, onçun gözəlsən, ama Günəşnən sənin nə işin?

II mətn

Aşığı sınağa çəkillər ki, de görüm, bu qazanda qaynıyan nədi? Bilərsanmı? Qazan da qaynıyır. Minə addı bir kadın xeylağıdı, baş- əyax qaynadır. Qoyunun başın-ayağını yığıf, qazan qaynıyır. Buna sual verillər, aşıqsansa, de görəh nədi o bişən qazanda? Deyir:

Görünsün (= çağırıram) sərpaçalar⁵³.

Gün doğar, sərpə çalar.

Mina götürsün sərpucu⁵⁴

Görünsün sərpə çalar⁵⁵.

AŞIQ ALI
I mətn

Aşıx Alı qızılvənglidi. Bir gün Alının atası gedir bazara ət alır, yeməh-içməh. Oturullar, yeellər, içillər. Arvad deer ki:

– A kişi, gəlsana bu oğlumuzu evləndirəh.

Deer:

– Noolar.

Kəndin başınnan sayır, filankəsin qızın alax. Aşıx Alının dədəsi deer:

– Yox, onu demə. O qızın atası otun, biçənəyin üsdündə mənnən dalaşdı, höcət adamdı.

Dedi:

– Neynəh.

Arvat kəndin ortasınnan yenə bir qızın adın çəkir.

Deer:

– Yox, yox, onun anası dillidi, balası da onnan betər olajax.

Nəysə, deer, kəndin əyağınnan özdərinə bərabər bir qız tafdılar. Onu Alıya deyillər. Alı da anasına gizdində dedi ki, ana, mən onu almıram. Mamırrı kəndinnən Nifdalının qızı Bəsdi xanımı alajam.

Bu dəfə kişiyə deellər ki, get Bəsdini isdə, gör, verillər? Aşıx Alının dədəsi gedir çıxır Nifdalının qapısına. Bullar çox varrı adamıdı. Deellər, elə erkəhləri vardı, ikisi beş manıt qızıl pul eliyərdi. Getdi, qapını tıkqıllatdı. Aşdılar ki, Aşıx Alının atasıdı, İmirza kişidi. Öz ürəhlərində dedilər ki (ev sahibləri fikirrəşir), Səməd ağa olara vergi qoyuf, gəlifdi pul isdəməyə. Dedilər ki, xoş gəldin, xoş belə, on beş belə.

– Əşi, nə yaxşı bura gəlmisən?

Aşıx Alının dədəsi dedi:

– Vallah, oğlumu evləndirməh isdiyirəm, onçün gəlmişəm.

Dedilər:

– Allah mübarəh eləsin.

Dedi ki:

– Bəsdi xanımı isdiirih oğluma, ona görə gəlmişəm.

Qızın atası isdədi bir şillə vura, arvad qoymadı. Dedi:

– Vurma, kasıfdı, sən onu nəyçün vurasan?

Deerlər:

–Sənnən otuz erkəh isdiirih.

Deer:

– Baş üsdə.

– Toy xərcin sənnən isdiirih, otuz manat da qızıl pul isdiirih.

Deer:

– Baş üsdə.

Aşıx Alıgilin də heş nələri yoxudu. Gəlif evlərində olduğu kimi danışanda Aşıx Alı paltarın götüdü, sazın götüdü, dedi:

– Allah elin, obanın, camaatın canın sağ eləsin, Türkiyəyə gedim, Sultanın yanına. Çalım-oxuyum, qazanım, gəlim qızı alım.

Gedir Türkiyiyə, bir neçə aşığınan bölünüllər dəsdə-dəsdə. Aşıx Alı da gedif düşür bir varrı, imkannı sultanın imaratına. Pul toflamışdı, qoymuşdi stolun üsdünə. Görür ki, bir zırıkqalı aşıx gəldi pulları yığdı dəsmala, getdi. Bu dəfə Aşıx Alı getdi haman bəyə, xotkara dedi ki, bəs, başıma belə iş gəlif. Mən filan yerdənəm, filan tərəfdən, ətraflı danışdı. Həmən bəy deer ki, o səni bağlıyıf, ənamı o adam götürüf. Deer, dedi ki:

– Məni bağlamıyıf, maa heş-zad demiyif.

O vax Sultan bəy əmr elədi, gedif haman aşığı gətirillər. Bu aşıx da belə desəh, həmən sultanın aşığı idi. Onda Aşıx Alı deer, hörmətdi bəy, bax o da sənin aşığın, pulumu yığdı, apardı. Xeyir iş eliyəjəhdim. Pulumu yığdı apardı, mana da heş nə demədi. Sultanın aşığı da deer ki, mənsiz gəlif buruya, çalıf, oxuyuf, onçun pulunu aldım.

Aşıx Alı da deer:

– Bəy, o maa nə söz deyif, nə də bağlıyıf. Burda maa desin, cavaf verə bilməsəm, pulum halaldı.

Onda Sultanın aşığı qabağa düşdü, Aşıx Alıya qıfılbənd dedi, cığanı aşdı. Aşıx Alı dedi, o aça bilmədi.

Haman bəy dedi:

– Qal, sən bu güjün, sözün sahibisən.

Deer:

– Yox! Məni atam, anam gözdüyür. Nişannım var, gözdüyür, incimə.

Aşıx Alıya bəy də çoxlu pul verdi. Gəldi çıxdı Göyçüyə, Qızılvəngə, qapısın tıkqıllatdı. Durdular, qapını aşdılar, gördü ki, anası ağlıyır. Çoxlu da pul gətirmişdi. Deyir:

– Ana, niyə ağlıyırsan?

Deer:

– Bəs dedilər Aşıx Alı ölüf, Bəsdi xanımı filankəsə verillər, üş gündü də toyudu, ona ağlıyıram.

Aşıx Alı, deməli, səhərə yaxındı, sazın götürdü, getdi həmin toyxanıya. Orda bax belə dedi ki:

Yar yanında günahkaram,

Doğru sözüm yalan oldu.

Yeriş etdi qəm ləşkəri,

Könlüm evi talan oldu.
Bax bu qaşa, bax bu gözə,

Yandı bağrım, döndü közə.

Keçən sözü çəhmə üzə,

Keçən keçdi, olan oldu.

Aşıx Alı sana qurban,

Gəl eyləmə bağrımı qan.

Əldən uşdu tüləh tərlan,

Sar da kəhlih alan oldu.

Bəsdi gördü ki, Aşıx Alının səsidi. Pərdənin dalınnan baxdı ki, Aşıx Alının özüdü. Dedi ki, mən bu oğlana getmirəm.

Etmə, eləmə. Ordan Aşıx Alı toya çəkilən xərci qaytardı. Onnan soora Aşıx Alının atası, anası da gəldi. Bəsdini apardılar evlərinə. Toyların elədilər.

II mətn

Kəndin qocaları söybət eliyir ki, Aşıx Alı şıx oluf. Öləcəyi günü, vaxdı bilirmiş. Ona görə ölümünə yaxın Qızılvəngə dönüf ki, arvadı Bəsdi xanımnan halallaşsın, görüşsün (Bəsti xanımın qəbri nəzərdə tutulur – top.).

Deellər, Aşıx Alı Kəlbəcərdən geri qayıdanda laf qojalmışımış, gözdəri də görmürdü, Bəsdinin üsdə gedəndə, and içillər ki, cavan oğlana dönüf, on səkgiz yaşındakı kimi. Yol boyu da şeyir deef, yanıxlı-yanıxlı oxuyurmuş:

Xilqəti pakizə, huri-qılmanım,

Zahirdə insanım, bir dayan görüm.

Ümidim, pənahım, cismdə canım,

Səfalı sultanım, bir dayan görüm.
Təbim, taqətim, vuran biləyim,

Səada sabahım, arzu diləyim.

Yerdə ahu, pərim, ərşdə mələyim,

Düzlərdə ceyranım, bir dayan görüm.

Gejələr Ayımsan, gündüzdər Günəşim,

Qərx olum ziyana, qoynunda bişim.

A nurru sabahım, çərxi-gərdişim,

Ömürdə sükanım, bir dayan görüm.

Alının əfqanı deyildi əbəs,

Din, danış, ruhumdu o sehirri səs.

Səjdəndi inamım Beytül-müqəddəs,

Afətim, imanım, bir dayan görüm.

Oxuya-oxuya gəlif məzara çatanda birdən ayılıf. Üzün sürtüf torpaana, cavannıxda dediyi şeyiri onun qəvrinə deef:

Sən şəms, mən kənarında sitarə,

Rüsxət ver, sərinə dolanım, Bəsdi.

Can fəda eylərəm, ey mahiparə,

Budur sərmayədən olanım, Bəsdi.

Bunu qızılvəhlilər gözdəriynən görüf. Deellər onnan soora Alını heş vax eyni açıx görmüyüflər.

AŞIQ ALININ BAYATILARI
Arxa sarı,

Gəl gedəh Arxa sarı,

Bir bəlalı qul oldum,

Mağmınam arxa sarı.

Əzizinəm, köçə bax

Dağdan aşan köçə bax.

Yaylax köçü al-əlvan

Ələm yüklü köçə bax.

AŞIQ ƏLƏSGƏR VƏ ŞƏHRƏBANU
Aşıx Ələsgər gedir Şəhrəbanunun atasının evinə. Bıllarda işdiyir. Şəhrəbanu da çox gözəl oluf. Bıllar yekəlir. Di gəl, aralarında məhəbbət yaranır. Şəhrəbanunun atası başa düşür ki, bılların arasında məhəbbət var. Şəhrəbanının da Məhərrəm adında bir əmisi varmış, onun da iki oğlu varmış. Şəhrəbanı evin təh qızıymış, qardaş-baassı yoxuymuş. Ələsgərnən də ikisi bir-birini həddinnən artıx sevirmiş. Bayramımış, atası gedir, Ələsgərə bir dəs paltar alır, bir dəs paltar da Şəhrəbanıya alır. Bullar ikisi də geyinir, bir-birinə baxışıllar. Nəysə, bırda başa düşüllər ki, onnarın arasında bir şey var. Məhərrəm başa düşür. Şəhrəbanunun atasına deer ki, sən Ələsgəri evinnən çıxartginən. Məhərrəmin iki oğlu var. Bu qızı indi öz oğluna almax isdiyir. Şəhrəbanının atası Ələsgərə deer ki, oğul, day indiyə qədər işdədin, sağ ol. Day indi get öz evinizə. Bunu göndərillər öz evlərinə. Bılların da arasında Zöhrə addı bir qız söz aparıf, söz gətirirmiş – Şəhrəbanıynan Ələsgərin. Ələsgər xəbər tutur ki, Şəhrəbanını əmisi oğluna nişannıyıflar. Ələsgər Zöhrəni çağırır yanına, deer, saa indi bir şer yazajam, apar ver Şəhrəbanıya. Çoxdu ey, o şeyir, çoxu yadımnan çıxıf. Deer:

Söylə qasid müxdəsəri, vəssəlam,

Ərzimi canana dedin, nə dedi?

Bülbültək əsimana yetişif nalam,

Səhri-gülüsdana dedin, nə dedin?
O da deer:
Gedif ərzi-halın yara söylədim,

İnciməsin mənnən, canan dedi.

Zülm əliynən məni yada verillər,

Viran qalsın belə zamana, dedi.

Onda Ələsgər deer:
Yadına salanda boy-büsatını,

Xəsdə könlüm minir eşqin atını,

Gah axdarır göyün yeddi qatını,

Gah çıxır əsimana, dedin, nə dedi?

Şəhrəbanı deer:
Nakəs müxənnətin boynu vurulsun,

Vay düşsün evinə, şivan qurulsun.

Məhərrəmin oğlannarı qırılsın,

Qalmasın yurdunda nişanə, dedi.

Zöhrəyəm, sinəmdə dərt-qəmim çoxdu,

Üsdümə tökülən peykandı, oxdu.

Dünyada ədalət, hak, divan yoxdu,

Yetirə dərdimi dərmanə, dedi.

Ələsgər deer:
Kaş dolandırmasın xam xəyalını,

Can qovan isdəməz dünya malını.

Yazıx Ələsgərin ərzi-halını,

Sərvi-xuramana dedin, nə dedi?

Sora Ələsgər gedir Anaxanımı alır. Soora Ələsgərin ölüm vaxdı gəlir. Ölüm vaxdı gələndə çağırır oğlu Talıbı deer ki, mən ölürəm, Şəhrəbanunu gəti görüm, onnan gedim. Uje Şəhrəbanu da yaşdanıf. Aşıx Talıf gedir Şəhrəbanunun yanına. Deer ki, hə, bilirəm, Aşıx Ələsgərin vəziyyəti ağırdı, ona görə gəlmisən. Deer, görən oğlannarı bına icazə verəjəh, gedə Ələsgərnən görüşməyə? Oğlannarı heş-zad demir. Şəhrəbanı gəlir Ələsgərnən görüşür, onnan soora vəfat eliyir. Şəhrəbanı Ələsgərin ilk sevgilisi oluf.

AŞIQ ƏLƏSGƏRİN NAXÇIVAN SƏFƏRİ
Aşıxlar deellər ki, Aşıq Ələsgərdə də hax vergisi oluf. Əsli Göyçənin Ağkilsə kəndinnəndi. Aşıq Ələsgərin on iki şəyirdi oluf. Olardan biri də Nağı oluf. Elə oluf ki, üç-dört il buna qullux eliyənnən soora, bunun da gözəl səsi oluf. Deeflər, ə, bu solaxay aşıxdan niyə tutuf buraxmırsan? Aşıx Ələsgəri nəzərdə tutuflar ha, əstafurulla. “Sən qazanırsan, çalıf, oxuyursan, camahat səni tanıyır”, – deellər, day Ələsgər nədi, zad nədi. Sən özün bir aşıxsan, asudə bir aşıxsan, get, qazan. Onun beyninə düşür. Deer ki, dədə (Aşıq Ələsgərə dədə deermiş), mən isdiirəm bir Naxçıvana səfər eliyəm. Ələsgər deer, getmə, sən hələ yarımçıx da dəəlsən, gedəjəhsən ora, orda səni bağlıyajaxlar. Orda aşıxlar var, bilirəm, mən üzdəşmişəm onnarnan, tanıyıram. Cəfərulla var, Əsədullah var. Deer, yox, noolar, olar. Tay mən gedirəm. Sənnən də dərs almışam. Deer, bucaxdan Anaxanım nənə deer ki, əşi, qoy getsin də. Balam sənnən icazə isdiyir. Deer, neynəh, get, oğul, ama sən hələ yarımçıx da dəyilsən. Bax bil, bağlansan, üsdümə gəlmə. Elə olur ki, Nağı gəlir Naxçıvanın Şərur kəndinə. Düşür burda aşıxların məclisinə. Elə olur ki, Nağını Aşıx Ələsgərin “Ay nədən oldu” şeriynən bağlıyıllar. Ustadın şeyirini elə olur ki, bu yaddan çıxardır. Deellər ki, bax bu sazını da belə qoyurux bu ocaan qıraana, sənə hörmət elyirih. Deer ki, mənim ustadım da var. Deellər, gətirə bilərsən? Deer, bəli. Deellər, kimdi? Demir. Elə olur ki, suyu süzələnə-süzələnə gəlif çıxır. Aşıx Ələsgər gərmə qalağının yanında qəlyan çəkirmiş. Anaxanım nəniyə deyir ki, Nağı gəlir, ama nəətər gəlir, onu mən billəm. Qəbul eləmiyəjəm. Deer, yox, eləmə, əstəfurulla, o səni ikinci Allah kimi tanıyır. Birdən gələr, ona dəərsən ki, belə, filan. Onda evini tərk eliyəjəm – daxmanı. Gəlir deer, salaməleykum. Əleyküməsalamnan soora, deer, oğul, keç içəri, xoş gəlmisən. Aşıx Ələsgər də hak aşığıydı. Yuxuda görüfdü ki, Nağını bağlıyıllar. Deer, oğul, mən hər şeyi qabaxdan görmüşdüm, keç içəri, eybi yox, çay-çörəh ye. Qayğanax verillər. O vax qayğanaxnan bal ən görkəmni, ləziz yeməyimiş. Ən əziz qonağa verərmişdər. Baxır ki, (Aşıq Ələsgər – top.) o qədər xəjələt təri tökür ki, iztiraf çəkir ki, nazilifdi. Xiffətdən belə pis vəziyyətə düşüf. Sındırıflar onu. Gəlir, içəri girif yeməh yiyənnən soora deer ki, oğul, dedihlərimə əməl eləmədin. Ama indi dedihlərimə bir-bir əməl elə. Deer, yaxşı. Deer, mən başıma motal papax qoyajam (motal papax çoban papağına deellər), bir dənə də çəlih alajam əlimə – çomax. Sənnən soruşsalar, bu kimdi belə, deynən şəyirdimdi – Ələsgər deyir ha – həm də çobanımdı. Gəlillər, Nağının da bir qonaxçısı olur orda, Müşgünaz adında. Bulların evinə gəlillər. O vaxdar çarıx olarmış. Xalçanın üsdünnən çarıxlı-patavalı keçəndə Aşıx Ələsgərə bir ağır söz işdədir Müşgünaz xanım. Deer, ə, bı çovanı hardan gətimisən sən? Özün gəlirdin, gəlirdin, bunu nəyə gətirmisən? Gəldi zığlı-zaddı keşdi yuxarı başa. Deer, o mənim şəərdimdi. Xəbər tutullar ki, bəs Nağı gəlifdi, utanmıyıf. Özüynən bərabər çovan da gətirifdi. Bir ayrım gətirifdi. Xülasə, qasid göndərillər ki, get Nağını da gəti, onun yanındakı çobanı da gəti. Gəlif gətirillər. Müşgünaz da toydaymış. Coraf-zad toxuyurmuş. Deef, əşi, bu çoban-zaddı, bınnan nə çıxajah. Görək Nağı burda neyniyir? Elə olur ki, Nağını genə həmin şeyirnən bağlıyıllar. Bir də aşığın biri oxuyanda yanında qalyan çəkirmiş. Aşıx Ələsgər çoban libasında gəlir oturur həmən o qalyan çəkənin düz çənəsinin dibində. Aşıx Ələsgər genə heylə çarıxlı-patavalı keçir, düz gedir başda oturur. Tanıyıllar, məclisdə bilillər ki, bu, Aşıx Ələsgərdi. Ağalara, bəylərə nizam da taxdırır ki, əvvəlcədən qapıdan girəndə deməsinnər Aşıx Ələsgərdi, adımı çəhməsinnər, məni tanıtdırmasınnar. Papağın basır gözünün üsdünə, ama cannı-cəsəddi adamdı. Aşıx Ələsgər deer ki, ədə, qalyanı biraz əynə elə dana, məni boğdun axı. Deer, əyə, sən nə qanırsan, çoban adamsan, belə, filan. Deer, yaxşı, noolar? Öz-özünə deer. Birəz keçir, Aşıx Ələsgər başdıyır qalyanı çəhməyə. Puskürdür bunun üsdünə. Deer, əşi, birəz əynə otu. Deer, mən bir söz demirdim, indi sən deersən. Elə olur ki, Nağını burda bağlıyıllar genə. Sazın alıflar, genə qoyuflar ocaan qıraana – orta ojağın. Nağıya deer ki, sən otu, sazı ver maa. Nağı sazı götürür ojağın qırağınnan. Deer, “Məğrurruğ eliyif, ustadam demə”, deer. Baxıram ki, indiyə qədər onun, bunun şeyirini oxuyurduz. Nağıya da məclisdə Aşıx Ələsgərin qıfılbəddərin deermişdər. Deer, indi anasının oğlu ona dəərəm ki, özünnən desin. Şahlar, xannar, Naxçıvan bəyləri tanıyıllar onu, intaası demillər.

Məğrurlux eliyif ustadam, demə,

Bir gün olar, sən də dara düşərsən.

.......... deyilsən, çolpa balasan

Zirvədən ayrılıf, tora düşərsən.
Nağıya satmaginən bu işvə-nazı,

Zimisdana döndərərəm yazını.

Soyaram libasını, allam sazını,

Yalquyrux, qırxıq yola düşərsən –

dəəndə, deellər bu nə danışır, a kişi. Bu alimmiş ki. Müşgünaz bəyaxları buna ağır söz işdədif axı. Müşgünaz elə bil yuxudan ayılır. Deer ki:

Alçaxda əylən ki, çıxasan başa,

Tülküsən, aslannan girmə savaşa.

Gəl yapışma gücün çatmıyan daşa,

Gücü çatmaz, axır zora düşərsən.

“Afərin, səd afərin, aşıx!” Yaxşı deyirsən. “De görəh, ay solaxay aşıx!” Burda deer də:

Solaxay aşıxsan, dara düşmüsən,

Qeylü-qallu bir bazara düşüfsən.

Deer ki:
Saxla, dilin özün üçün yağıdı,

Aşıx Ələsgərin oddu çağıdı.

Alar caynağına səni dağıdar,

Göydən yerə parça-parə düşərsən.

Bu adı eşidəndə orda Müşgünaz özünnən gedir. Burda hamı qızıldan, gümüşdən töküllər Ələsgərə. Qucaxlarına götürüllər, “afərin, aşıx”. Əyə, bə bayaxdan bunu denən, ay Nağı. Bu ki, Ələsgərdi. Ələsgəri dünya tanıyırmış o vax (Türkiyənin Qars şəhərində aşığın bı şeyiri çıxmışdı).

Başına mən dönüm, a nazdı dilbər,

İzinin olsa, girənəm qoynuna,

Gərdana girməyə tel usdasıyam.

Səni gördüm, kimsə gəlməz eynimə.

Gəl, səni götürüm bizim ellərə,

Sən nabələd, mən də yol usdasıyam.

Belə bir şeyiriydi. Görəh Müşgünazın burda özünnən getməsinə nə deyir? Müşgünaz özünnən gedir. Qardaşdarı da sağ-solunda oturmuşumuş. Baxıllar ki, ayə, bu bizim bacımıza söz tulladı, neynədi?

Sübhün çağı mah camalın görəndə

Xəsdə könlüm sazax bağlar, Müşgünaz.

Qubada silkinif, gərdan çəkəndə,

Bənziyirsən quba qaza, Müşgünaz.

Dört bir yanın bənööşəli bağ olsun,

Həmişə yediyin bal, qaymax olsun.

Sağ-solunda qardaşdarın var olsun,

Corafları yaxşı bəzə, Müşgünaz.

Ələsgərəm, cavan vaxdım olaydı,

Kəskin sözüm, ötkün baxtım olaydı.

Deellər ki, aşıx, soyun axırıdı, sizdə də belə bizim kimi bəynən xannar var, aşıxa qızıl verə, belə pul verə. Deer, nə danışırsan? Bizdə Zoddu Səməd ağa var.

Sərraf yüz bəzəsə, sən gey siyahı,

Məcək mükəlladı, bal ola bilməz.
Ustad dərin, kamal dərin, söz dərin,

Qoydun sinəm üsdə eşqin közdərin.

Qabliyətsiz, mərifətsiz qızdarın

Yüzü bir dərdimənd dul ola bilməz.

Burda Müşgünazı deyir haa.
Qafil olma, dilim, düşmə həvəsdən.

Hərcayi sözünən incimə dosdan,

Muştan ........................................⁵⁶

Danalar meydanda kəl ola bilməz.

Müddətdir həsrətəm camalın görəm,

Mətləbimi mürtəzadan dilərəm.

Müxənnəsdən səfa, nakəsdən kərəm,

Namərdin cibində pul ola bilməz.

Deellər, ay aşıx, sözünün axırın de görəh, sizdə də bizim kimi, hal əhli olur, yoxsa yox. Deer, gözdüün deerəm:

Ələsgərəm, cəm eyləyəm dəftəri,

Mətləbi məscidin dilim əzbəri.

Naxçıvan şahları, Şərur bəyləri

Səxada Səməndə qul ola bilməz.

Belə, Ələsgər şəyirdi Nağının sazın alıf qayıdır.

AŞIQ ƏLƏSGƏR VƏ ANAXANIM
I mətn

Bir gün Aşıx Ələsgərə arvadı deer ki, bu qədər tərif yazırsan, söz yazırsan qıza-gəlinə, heş maa demirsən. Bu deer ki, arvad, bir gün gələr, dəərəm. Onda alıf, deer:

Ala gözdü, nazdı dilbər,

Evinnan xəbərin varmı?

Dört yanımız baxça, söyüd,

Gülünnən xəbərin varmı?

O vədə ki, gəldim sizə,

Mail oldum ala gözə.

Zibilin çıxmışdı dizə,

Külünnən xəbərin varmı?

Arvat gedir, iki qarpız götürür, qarpızın biri düşür, qırılır. Xoruzdanır də, qoltuğu qarpızdanır. Deer, ay kişi, əvvəlin yaxşı gətimişdin. Bu bənd maa yaman dəydi.

O vədə ki, gəlin oldun,

Qavırqadan qalın oldun.
Sən anama zalım oldun,

Dilinnən xəbərin varmı? –

dəəndə, bu isdiir ki, çıxsın. Deer, yox, hələ darıxma.

Daha düşmüsən hənəhdən,

Suyun qurtarıf sənəhdən,

Məmən çıxıbdı köynəhdən,

Pulunnan xəbərin varmı?
Ələsgərnən çəkmə dava,

Ariflər gəlsin hesaba.

Cehizindi qırıx tava,

Malınnan xəbərin varmı?

Aşığ Ələsgərin arvadı Kəlbəcər qızıydı. Çıxır gəlir dədəsi əvinə. Yaxşı kişinin də qızıymış. Ajıx eliyif gəlif. Dört-beş oğlu da varmış Ələsgərin. Həə. Bı şeyirə görə arvat ajıx eliyif çıxıf gedif. Deellər, gəlmir, gəlmir də, boşa. Nə qədər deyillər, deer, boşasam, qorxuram oğlannarımnan, boşuya bilmirəm, qana düşərəm. Onun bir oğlu oluf Bəşir adında, gülləçi oluf. Əmisi oğluna bir dəfə güllə atıf, qoluna dəyif. Nəysə, sooradan olları barışdırıllar. Ovda oluf, ova gedif, açılıf dəyif əmisi oğluna. Özünnən asılı olmuyuf. Elə oluf ki, Anaxanım əyağın diriyif, qarrı gədiyi aşmax isdəmiyif. Deef:

Ala gözlü, nazdı dilbər,

Gözəllər sultanı, mələhlər şahı,

Alagöz cananım, getmə, amandı.

Dərdinnən xəsdəyəm, çəkirəm ahı,

Ölürəm, loğmanım, getmə, amandı.

Oğlu Bəşirdən qorxurmuş. Qorxurmuş ki, Bəşir gəlif gülləynən vurajax. Heş bının da sən deyən gözəlliyi olmuyuf. Yekə burnu varmış. Elə gözəllyi olmuyuf. Həm də dul alıf arvadı. Deer ki:

Camalın gözəldi bayram Ayınnan,

Görən doymaz qamətindən, boyunnan.

Layix deyil qurban kəsəm qoyunnan,

Saa qurban canım, getmə, amandı!
Mən sənə nə dedim, ay mina gərdan,

Kəsmə məhəbbətin qul Ələsgərdən.

Günahkar qulunam, salma nəzərdən,

Kərəmim, sultanım, getmə, amandı.

II mətn

Aşıx Ələsgərin yoldaşı Anaxanım Kəlbəcər rayonunnan oluf. Bunun həyat yoldaşı bulağ üsdə gedəndə kadınnar buna söz atıllar. Deyillər ki, əşi, Ələsgərin neçə ildi dakumentalnı həyat yoldaşısan, sana bir kəlmə söz deyif, ya demiyif? Bu da bunun başına tez batır. Gəlir, axşam Ələsgər toydan yornux-arnıx evə gələn kimi baxır ki, arvat həmənki arvat döyül, o küncə cumur, bu küncə cumur. Deyir, a bala, çaydan-çörəhdən. Deyir, yox, bu qədər sarı köynək qoymamısan, gözəl qoymamısan, şeyir yazmısan. Ama mən neçə ildi sənnən həyat sürürəm, hələ sən mənə bir kəlmə söz, bir şeyir yazmamısan. Deyir, a bala, yornuğam, qoy qalsın səhərə. Səhər də evdə qonax-qara var. Səhər elə olur ki, bu arvat yola gəlmir. Aşıx Ələsgər onda deyir ki (O vaxdı ballı qayğanax deyilən oluf, yeməh oluf. Yumurtaynan balı bir yerdə qarışdırıf bişirifdilər.), dur, bir ballı qayğanax bişir, mən səni tərif eliyəcəm. Yanı bu uzun bir dasdandı, bir qısasını deyəcəm. Bir az gülməlisi də var. Yoldaşdarı hamısı yığışır. Aşıx Ələsgər uzax səfərrərdən gələndə kəndin ağsakqalları, ağbirçəhləri yığışır ki, aşıx, görək hansı mahaldan, hansı ölkədən gəlif, nə görüf, nə yazıf, nə gətirif? Aşıx Ələsgər yeyir, durur ayağa, deyir:

Ala gözdü, nazdı canan,

Elınnan xəbərin varmı?

Dört tərəfin bağça, söyüt,

Gülünnən xəbərin varmı?

Deyəndə deyir, Ələsgər, yaxşı deyirsən, ama o söyütnən gül bir-birini tutmur.

O vədə ki gəldim sizə,

Mayil odum qaşa, gözə.

Zivilin çıxıfdı dizə,

Külünnən xəbərin varmı?

Deyəndə deyir, yox, Ələsgər, sən deyəsən, məni elə bil ki, bir söznən arıya qoymusan.

O vədə ki gəlin oldun,

Qaynanana zalım oldun.

Qavırğası qalın oldun,

Dilınnan xəbərin varmı?

Deyəndə deyir, bəs gərək onu bu camahatın içində başıma qaxaydın (Bir az mən aşıx dili danışıram). Noolsun, bir dəfə qaynanamı çimizdirəndə isdi su töküf yandırmışam.

Ələsgərnən eylər dava,

Ariflər gəlsin hesava.

Cehizindi qırıx tava,

Malınnan xəbərin varmı?

Deyəndə deyir ki, bəs mənim atam mana heç olmasa bir qırıx cam vermişdi. Ama heç sənin atan ölmüş heç sana bir palaz qırığı da veməmişdi. Yanı bu uzun bir dasdandı. Anaxanım ordan acıx eliyir, gedir. Uzun müddət Ələsgər düşür arxasınca, çox yalvarır-yapışır. Yanı bir şeyiri də orda yazır ki, bəyaxdan bunu pisdiyən adam, gedir dağda çatır Anaxanıma ki, a bala, uşax beşihdə ağlıyır, gəl qayıdax gedəh, bir səfdi eləmişəm. Gəlir, orda Ələsgər baba da bir şeyir yazır ki:

Gözəllər sultanı, mələklər xanı,

Alagözlü cananım, getmə, amandı.

Bəyaxdan pisdiyir, indi yalvarır:
Dərdinnən xəsdəyəm, ölürəm axı,

Ollam loğmanın, getmə, amandı.

Sən mələkzadasan, ay minə gərdən,

Kəsmə məhəbbəti gəl Ələsgərdən.

Günahkar qulunam, salma nəzərdən.

Kərəmim, sultanım, getmə, amandı.

Anaxanım yola gəlmir. Yanı bu uzun bir dasdandı. Ələsgər qayıdır öz evinə. Anaxanım da acığ eliyir, gedir atası evinə. Soora gedir el ağsakqallarıynan Anaxanımı qaytarır gətirir, ömür sürüllər. Allah usdada rəhmət eləsin.