Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu səDNİk paşa pirsultanli

b) XIX əsrdə təcnis yaradıcılığında Aşıq Ələsgər zirvəsi
Klassik aşıq şeirimizdə Aşıq Ələsgərin (1821-1926) xüsusi mövqeyi vardır. Uzun yaradıcılıq yolu keçmiş bu ustad sənətkar aşıq şeirinin bütün növlərində olduğu kimi, təcnislərdə də xüsusi məharət göstərmişdir.

Aşıq Ələsgər dodaqdəyməz təcnislərin ilk nümunələrini yaradaraq öz müasirlərindən seçilmiş və sənətin zirvəsinə qalxmışdır.

Aşıq Ələsgər dodaqdəyməz təcnisin ilk nümunəsini yaratmaqla kifayətlənməyib, eyni zamanda, dodaqdəyməz cığalı təcnisin də ilk ülgüsünü vermişdir:

Əziz-cani-dil, eyni dirəxşan,

Yazırsan risalə nə yaxşı-yaxşı.

Qarşıda nə yaxşı,

Ləhcən gəlir nə yaxşı.

Canan candan əzizdir,

Nə Leylidir, nə Yaxşı.

Dil deyir: cananın sadağası can,

Cananı da deyir: nə yaxşı-yaxşı!
Burada da heç bir dodaqlanan samit olmadığı kimi, şeirin insanı dərindən düşündürən mənasına, musiqili ahənginə xələl gəlməmişdir. Aşıq Ələsgər, sözün əsl mənasında təcnisin novatoru olmuşdur. Belə ki, müstəzad təcnisin də ilk nümunəsi Aşıq Ələsgərin adı ilə bağlıdır:
Götürüb sazımı mərdü-mərdanə,

Girrəm meydana, gəl eyləyək bəhs.

- misraları ilə başlayan bu müstəzad təcnis, Aşıq Ələsgər poeziyasının və ümumiyyətlə, aşıq şeirinin ən gözəl nümunələrindəndir.

Təcnisdəki hər bəndin sonuna salınmış yarım misralar müstəzad olduğu kimi, eyni zamanda bütünlüklə təcnis-müstəzaddır. Öz istedadına əmin olan aşıq qarşısındakına meydan oxuyur, mənalar xəzinəsinə vaqifliyini bildirir.

Müstəzad təcnisə aşıqlar, eyni zamanda “Ayaqlı təcnis” və “İkibaşlı” təcnis də deyirlər.¹

Təcnis yaradıcılığı, ümumiyyətlə, Azərbaycan dilinin rəngarəngliyini, çoxmənalılığını, söz xəzinəmizin nadir tapılan incilərlə dolu olduğunu sübut etməkdədir. Eyni zamanda, aşıqların yazıb-yaratdıqları mükəmməl təcnis nümunələri də söz xəzinəmizə əlavə olunmuş mənəvi sərvətdir.

Biz tədqiqat obyektinə çevrilmiş bu yaradıcı aşıqların ədəbi irsləri ilə tanış olduqda onu da öyrənirik ki, birinci dünya müharibəsinin törətdiyi müsibətlər onların yaradıcılığında dərin izlər buraxmışdır. Ağ-dabanlı Qurban yaradıcılığında bu izlər xüsusilə dərindir və aydın bir şəkildə görünür.

“Qurban bulağı” məclisi öz dövrünə görə mütərəqqi bir hadisədir. Onun gözəl ənənələri yaradıcı aşıqları elmə, savada bağlamış, daha mükəmməl sənət əsərləri yaratmaları üçün məsuliyyətlərini artırmışdır.

Göyçə və Kəlbəcər xalq şeirinin kütləvi forması olan gəraylı və qoşma janrlarından daha geniş ölçüdə istifadə etmişlər. “Qurban bulağı” məclisində təcnis yaradıcılığı xüsusilə yüksək qiymətləndirilmişdir. Bu məclisin və onun fəal iştirakçısı olan Aşıq Ələsgərin təsiri ilə Ağdabanlı Qurban kimi neçə-neçə təcnis ustaları yetişmişdir.

Ağdabanlı Qurban bir təcnisində deyir:

Tərlandı baxışın, gözün can alan,

De çək qaynağına, di darə məni.

Hərdən şölələnir o gül camalın,

Tel deyir şanəyə: di darə məni.

Birinci bəndin ikinci misrasında “De çək qaynağına, di darə məni” misrası indi dara çək məni mənasındadır. İkinci beyt daha mənalı, daha gözəl qurulmuşdur. Gül camalın şölələndikcə tel deyir şanəyə - darağa di dara məni:
Zülflərintək olmaz əqrəb, nə də mar,

Çalmaq üçün yoxlayırsan nə damar?

Qaşqabaqdan zəhər deyil, nə damar?

Öldür, qoyma həsrət didarə məni.

İkinci bənddə gözəl qaşlı-qabaqlıdır. Onun zülfləri nə əqrəb deyil, nə ilan. Elə qaş-qabaqlıdır ki, elə bil səni çalmağa damar axtarır. Nə olar, öldür məni ancaq didarına, gözlərinə həsrət qoyma:
Yar, gərdənin ər-ər kimi minalə,

Bülbülə gül neylər olsa min alə,

Bir canım var qəmzən istər min alə,

Qurbanam, çəkdirmə di darə məni.¹

Üçüncü bənddə gözəlin bədəni şax mina kimidir. Lakin buna baxmayaraq bülbülə gül neylər, min ala çəksə, dilə tutsa neyləyər - deyir. Məni di darə, yəni dar ağacına çəksən də mən sənə qurbanam söyləyir.

Qoşmalarında olduğu kimi, Qurban təcnislərində də fikrini aydın şəkildə bizə çatdırır. Onun qoşmalarında olduğu kimi, təcnislərində də bir səmimiyyət vardır. Gözəli ürəkdən sevir.

Aşıq şeiri tərzində qoşmalar, təcnislər yazıb- yaradan sənətkarlardan biri də Padarlı Abdulladır.

Gəncədən Bakıya doğru getdikdə Nəvaiyə yaxın ərazidə Padar düzü var və Padarlıların bir qismi də Şamaxıda yaşayır. Padarlılar, əsasən, qoyunçuluqla məşğuldurlar. XIX əsrdə yaşamış bu sənətkarın yaradıcılığı üzərində Tufarqanlı Abbasın güclü təsiri vardır. “Bəyənməz” rədifli beş bəndlik qoşmasının bir bəndini misal çəkmək kifayətdir:

Ay ağalar bir zəmanə gəlibdir,

Həmtay olan heç həmtayı bəyənməz.

Qara qızlar sürmə çəkib gözünə,

Gözəllikdə Züleyxanı bəyənməz.¹

Padarlı Abdullanın təcnisləri də maraq doğurur. “Bax” adlı təcnisində deyir:
Gəştə çıxıb süsən, sünbül dərin də,

Gül üzünə inci düzmüş tərin də,

Kəlbin olub bağlanmışam dərində,

İnanmırsan, sal boynuna qara bax.

Süsən sünbül dəstəsi ilə seyrə çıxıb. Gül üzlərində tər inciləri var. Mən isə kəlbin olub (yəni itin olub) dərində-bağlanmışam, əgər inanmırsansa, bax boynuma ip bağlanıb.

Təcnisin ikinci bəndi daha maraqlıdır. Daha doğrusu, bədii cəhətdən mükəmməl şəkildə qurulmuşdur:

Görün, dövran bizi aya tən eylər,

Alim olan oxur, aya tən eylər.

Münəvvər camalın aya tən eylər,

Ağ sinən istisna qılar qara, bax! ¹

Dövran bizi tən eylər (yarı bölər), alim oxuyar aya tən eylər (minnət qoyar), münəvvər camalın, aya tən eylər, sinənin üstündə dağ kimi qar qalar. O, cinaslardan istifadə yolu ilə bədii lövhə yaradır. Sinəsi gözəlin qaysaqlayır, sinəsi qardan ağdır elə bil sinəsi üstündə qar qalıb, münəvvər-işıqlı bədəni aya meydan oxuyur, ona naz satır.

XIX əsr aşıq poeziyasının ən azman sənətkarlarından biri də Molla Cümədir. Molla Cümə (1854-1920) demək olar ki, aşıq şeirinin bütün janrlarında, forma və şəkillərində şeirlər yazıb-yaratmışdır. Molla Cümə təcnisin də ən orijinal və mükəmməl nümunələrini yaratmışdır. İyirmidən artıq təcnis yazmış Molla Cümə bunlarla doymamış, hətta Qafiyə ilə Təcnisi qabaq-qabağa deyişdirmişdir. Qafiyə dedikdə qoşmanı, Təcnis dedikdə cinaslı şeir formasını nəzərdə tutur. Biz deyişməyə keçməzdən əvvəl Molla Cümənin təcnisindən nümunələr seçib təhlilə cəlb edəcəyik:

Tək gəldin cahana, didarı göyçək,

Dəndanı yaqutsan, ləlsən, ay, ay.

Sinəndə iylənir ətirli çiçək,

Nərgizsən, narıncsan, laləsən, ay, ay.

Nümunə gətirdiyimiz “Ay,ay” təcnisinin birinci bəndinə baxaq. Cümə öz sevgisini, məhəbbətini təcnisdə ifadə etmək üçün nə bakirə, nə gözəl, insana estetik zövq verən ifadələr seçir. Gözəlin didarı göyçəkdir, dəndanı – yəni dişləri yaqutdur, ləldir. Gözəlin sinəsində ətirli çiçək iylənir, çünki bu gözəl nərgizdir, narıncdır, lalədir:

Gecə-gündüz ismin sənin sindədir,

Gizlin sirrin aşkar eyləsindədir,

O qaş, o göz, o qılıq ki, səndədir,

Dil gətirər dilsiz lalə sən, ay, ay.¹
İkinci bənddə gözəlin isminin sinədə olduğunu deyir. O sirri açmaq gözəlin ixtiyarındadır. Təcnisin ikinci beytində məntiqi nəticəsi olan bir fikir irəli sürür. “O qaş, o göz, o qılıq ki, səndədir, dil gətirər dilsiz lalə sən, ay, ay” - deyərkən o qılıq ki, səndədir dilsiz lalı da dilə gətirərsən - söyləyirdi.

Molla Cümə təcnislərini də mənalı, məzmunlu qurur. “Amandı” təcnisinin bir bəndinə diqqət yetirək. O, burada təkcə cinas qafiyələrdən istifadə etmir, həm də bu təcnisdə ona kimin badə verdiyini bədii dillə mənalandırır:

Mən içdiyim Xızır Nəbi verəndi,

O səbəbdən bu şad könlüm virandı,

Şəkkin varsa, qoy qabağa ver andı,

Aradan pərdəni ay at, amandı.¹

Xızır Nəbinin əlindən badə içən aşiqin şad könlü virandır. Onun könıünü bu şəklə salan eşqdir. Gözələ deyir ki, əgər şəkkin varsa, and ver, lakin aradan pərdəni at, yəni dözə bilmirəm amandır.

“Bülbül” təcnisində cinaslarla qurduğu şeirdə böyük bir mənzərə, lövhə yaradır. Bu lövhə insanı düşünməyə, gözəlliyə aşiq olmağa çağırır, insanı həm kədərləndirir, həm də sevindirir:

Bahar oldu, düşdü ahu-fəryada,

Həsrətsən lalə tək yüzə sən, bülbül.

Ya gərək canını salasan oda,

Ya gərək əlini yüzəsən, bülbül.¹

“Düz dara” adlı təcnisində üzünü ismi-pünhana tutub deyir:
İsmi Pünhan, o mövlanı sevərsən,

Çəkmə seyraqubla məni düz dara.

Amandı, sevdiyim, gəzmə pərişan,

Zülflərini gərdanına düz, dara.

Həmişə xəyalı ilə yaşadığı İsmi Pünhana bildirir ki, məni seyraqubla, yəni pis adamla yanaşı dara çəkmə. Pərişan gəzmə, zülflərini gərdanına düz dara.
Molla Cümə necə dözsün bu dağa,

Bu sitəmə, bu düyünə, bu dağa,

Məcnun edib saldın məni bu dağa,

Ha gəzirəm eniş, yoxuş, düz, dərə.²

Üçüncü bənddə də ifadələr aydın və əlvandır. Molla Cümə bu dağa, bu düyünə dözə bilmir, çünki sevgilisi onu Məcnun edib dağa salmışdır. Aşıq dincəlmir, enişi, yoxuşu, düzü, dərəni hey gəzir.

“Dilbər” təcnisində daha obrazlı bir dillə təcnisin yeni, bakirə nümunəsini yaradır:

Doğrayıb ciyərim eylədi bir gəz,

Sallanıb qarşımdan nazinən bir gəz,

Şirin-şirin deyib gülsənə bir gəz,

Məni qəm küpünə boyatan dilbər.¹

Birinci misrada “bir gəz” - qaraciyərini bir dəfə kəsməyini, ikinci misrada nazəninin onun qarşısından gəzib keçməsini, üçüncüdə şirin-şirin danışıb bir dəfə gülməsini arzu edir. Dördüncü misra daha maraqlıdır. Onun sevgilisi elə sevgilidir ki, onu qəm küpünə salıb boyadan dilbərdir. Məlumdur ki, xalça-xalı toxuyanda onun ipliyini boyaqçı küpünə salıb boyayırlar. Bu məişətdən, eldən-obadan gələn ifadədir. “Yanaram” təcnisinin birinci bəndində deyilir:
Fərhad kimi cani-sərdən keçmişəm,

Kərəm kimi alışaram, yanaram.

Bir meyvəyəm qədirsizə düşmüşəm,

Ya heyvayam, ya almayam, ya naram.

Molla Cümə bildirir ki, Fərhad kimi candan, başdan keçmişəm. Kərəm kimi alışmağa, yanmağa da hazıram. Taleyindən gileylənərək bildirir ki, mən bir meyvəyəm, ancaq bir qədirbilməyənə qismət olmuşam: “Ya heyvayam, ya almayam, ya naram”:
Doqquz ay dolanıb qar qışa düşdü,

Hicranım artdıqca qarğı işə düşdü,

Yəqin Molla Cümə qarğışa düşdü,

İsmi Pünhan məndən sərtdir yanaram.¹

Üçüncü bənddə öz fikrini, məqsədini tamamlayır. Doqquz ay dolanıb qar qışa düşüb, hicran artdıqca qarğı (qamış) işə düşüb, yəqin ki, Molla Cümə qarğışa düşüb, öz daxili narahatlığını bildirir ki, “İsmi Pünhan məndən sərtdi yanaram”. Təcnisdə sözlər, ifadələr necə gözəl düzülmüş, necə də aydındır. Təşbehlər Molla Cümənin özünə məxsusdur.

“Nişanda” rədifli təcnisi daha mükəmməl qurulmuşdur. Molla Cümənin təcnislərinə fəhmlə yanaşdıqda düşünürsən, təcnisin binasını qurmaq daş-ağacını töküb bir ev tikməkdən daha çətindir:

Molla Cümə, çağırginən a yarı,

Yanaqları qızıl güldən ay, arı,

Ləblərində əsəl düzmüş ay arı,

Şəkər ləzzət verməz heç bu nişanda.²

Birinci misrada Molla Cümə yarı çağırır, o yarı ki, yanaqları qızılgüldən təmizdir. Həmin gözəlin ləblərinə - dodaqlarına arı əsəl – bal düzmüşdür. Həmin bal kimi şəkər belə ləzzət verməz. Bu nişanda bal olmaz.

Çox maraqlıdır ki, Molla Cümə “Sənə də” təcnisində tədqiqat üçün maddeyi-tarix vermişdir:

İsmi Pünhan, əgər xəbər alasan,

Yalvarmaqdan candan oldum sənə də.

Şirin dilnən soruşmadın halımı,

Nə dərdin var söyləginən sənədə.

Birinci bənddə İsmi Pünhana bildirir ki, sənə yalvarmaqdan candan oldum, bircə dəfə şirin dillə halımı sormadın. Sənin nə dərdin var söylə, sinə də, yəni sına da. Təcnisdə ifadələr bir qədər dəyişik, qarışıq, müəmmalı verilir. Çünki aşıqlar qarşı-qarşıya deyişərkən, bir-birini sınağa çəkərkən qıfılbənd əvəzinə bir-birini təcnislə imtahana çəkmişlər:

Müjgan oxun sinəm üstə şah atdı,

Diyar zülmət, mən piyada, şah atdı,

Yaz dilinnən bir kağız ver, şahatdı,

Haqq divanda baxan olar sənədə.
İkinci bənddə isə onun sinəsinə oxu şah, bəlkə də şah hesab etdiyi sevgilisi atmışdır. Cümə üçün diyar zülmətdir. Özü piyadadır, şahı isə atlıdır. Məşuqundan xahiş edir ki, yaz dilindən bir kağız ver, onda bilərik ki, kağız şahiddir. Haqq divanında yəqin ki, sənədə baxan olar.

Molla Cümə maddeyi-tarixi axırıncı bənddə vermişdir:

Könül dönsə, bu dostluğu atarıq,

Yol uzaqdır, özüm beyhal, at arıq.

Cümə səni sevəndəydi a tarix,

Min iki yüz doxsanıncı sənədə.¹

Bu dostluğu yalnız könül döndükdə atmaq olar. Sənə çatmaq üçün yol uzaqdır, bihalam, atımsa arıqdır. Son beytdə çox gözəl bir günə, tarixə işarə edir. “Cümə səni sevəndəydi a tarix, Min iki yüz doxsanıncı sənədə” buradan aydın olur ki, Molla Cümə İsmi Pünhanı hicri təqvimi ilə 1290-cı ildə, yəni milady təqvimlə 1873-cü ildə sevmişdir. Həmin vaxt Molla Cümə 19 yaşında imiş.

Molla Cümə Aşıq Könüllə bir neçə dəfə, Tovuzlu Xəyyat Mirzə ilə bir dəfə deyişmişdir. Molla Cümənin qafiyə ilə təcnisi deyişdirməsi olduqca maraqlı bir hadisədir. Molla Cümənin yazdığı qafiyə və təcnisin deyişməsi 52 bənddir. 52 bəndlik qoşmadan bir neçə bənd nümunə verməklə Molla Cümənin nə demək istədiyini başa düşmək olar. Bizcə, qafiyə Molla Cümə, təcnis isə İsmi Pünhandır. Qafiyə:

Ey dörd hərfli qan sözümü müxtəsər,

Şurun varsa, bəsdir sənə bu əsər.

Nə tifildir, nə uşaqdır, nə püsər,

Az sehr etsin sehrkara, deyəsən.

Bizə görə, “Ey dörd hərfli” dedikdə o, İsmi Pünhanın əsl adına müraciət edir. Hətta, İsmi Pünhana bildirir ki, şüurun varsa, sənə bu əsər də kifayət edər, sən nə tifilsən, nə uşaqsan, nə də yeniyetmə. Sən sehrkara de ki, bizi az seyr eləsin, az izləsin. Bu fikir İsmi Pünhanın atasına işarədir. Təcnis:

Sehrkarın dur dərində amanat,

Hirsi özü eylər isə amanat,

Əlli bir bənd bu gəftarım amanat,

Amanatdır yadigara deyəsən.¹
Təcnis – İsmi Pünhan isə bildirir ki, sehrkarın qapısında amanat dur, hirsi, öcü amanat hesab et. Əlli bir bənd bu gəftarı amanat et. Deyərsən ki, bunlar mənim üçün yadigardır.

Xəstə Qasımdan, eləcə də Aşıq Ələsgərdən sonra çox sənətkarlar gözəl təcnislər yazmışlar. Lakin Zodlu Abdulla onlardan xeyli fərqlənir. Ona görə ki, ayrı-ayrı sənətkarlar təcnis yaradıcılığına yeri gələndə müraciət edirlər. Lakin Zodlu Abdulla (1858-1943) öz yaradıcılığında ardıcıl olaraq təcnisə müraciət etmişdir. O da sələfləri olan Xəstə Qasım və Aşıq Ələsgər kimi Azərbaycan aşıq poeziyasında möhtəşəm təcnis binalarının memarları sırasında dayanır.

Ə.Cami “Yusif və Züleyxa” poemasını yaradarkən xalq yaradıcılığı xəzinəsinə bağlılığı ən böyük məziyyət hesab etmişdir. Şair, “Leyli və Məcnun” əhvalatı ilə “Yusif və Züleyxa” arasında bir yaxınlıq görürmüş, yeri düşdükcə Leylinin iztirablarından da söz açırmış, bəzən hər iki aşiqin vəziyyətində eyniyyət gördüyündən, hətta təkrara da yol vermişdir:
Rəvayət edirlər ki, Leyli bir gün,

Neştəri götürdü qan almaq üçün.

Qoluna neştəri vurunca canan,

Məcnunun qolundan çöldə axdı qan.¹³⁴

Şair, bundan sonrakı fəsillərin birində isə belə yazır:

Halı Züleyxanın pozuldu bir gün,

Ustanı çağırdı qan almaq üçün.

Elə ki, qoluna toxundu neştər,

Axdı qan, torpaqda yazdı həriflər,

***

Torpağa baxınca hər sahib – kamal,

Yusifin adını oxudu dərhal.²

“Yusif və Züleyxa” rəvayətindən və “Qurban bulağı” məclisində Ağdabanlı Qurbanın, Ə.Caminin “Yusif və Züleyxa” poemasından təsirlənərək “Leyli niyə azdı?” təcnisini yazmışdır. Aşıqlar arasında “Leyli niyə azdı?” təcnisi Zodlu Abdullaya mahir təcnis ustası kimi əbədi şöhrət qazandırmışdır:
Bihudə dolandım, əfsanə gəzdim,

Sanım dost yolunda Leyli niyazdı.

Etibar kəsilib, ilqar pozulub,

Əvvəlki məhəbbət Leyli, niyə azdı?

***

Qəmər qan ağladı, neştər yeridi,

Yaram sızıldayır, neştər yeridi.

Leylinin qoluna neştər yeridi,

Məcnun qanı çöldə Leylini yazdı.
İkinci bənddə Zodlu Abdulla yadda qalan bir lövhə yaratmaqla bərabər, “Leyli və Məcnun” əfsanələrində özünə köklü yer salmış böyük bir möcüzəni yada salır. Leylinin qoluna neştər vururlar, çöldə Məcnunun damarlarından qan axır və torpaq üzərində Leylinin adını yazır. Zodlu Abdulla böyük ustalıqla həmin əfsanəni təcnisə gətirir. Zodlu Abdulla fikrini davam etdirir, təcnis binasını yeni cinaslarla qurmağa çalışır.

Zodlu Abdulla aşıq yaradıcılığında hər şeydən əvvəl, təcnis ustası kimi tanınır. Onun hər bir təcnisi memar əlindən çıxmış bir abidəni xatırladır. “Yad qız ağı gəzər” təcnisində deyilir:

İldə zikr eyləyən sinayə gələr,

Ayaqdan can çıxar, sinaya gələr.

Əzrayıl qeyznən sinaya gələr,

Yığılar qəccallar, yad ağı gəzər.

“Ayaqdan can çıxar, sinaya gələr” misrasının mənası belədir ki, insanın ölümü ayaqdan başlayır. Ayaq soyuyur, bədən yavaş-yavaş yuxarıya doğru soyumağa başlayır. Ona görə də adamlar deyir ki, filankəs can verir. Əzrayıl sinaya çatanda həyat tamamlanır. Son misra belədir. “Yığılar qəccallar, yad ağı gəzər”. Qəccal yuyucudur. Ona görə qəccallar deyilir ki, bir nəfər su tökür, bir nəfər isə yuyur.

Heç də təsadüfi deyildir ki, aşıqlar bəzən qıfılbənd əvəzinə təcnislə bir-birlərini imtahana çəkirlər. təcnis omonimlərdən, cinas sözlərdən düzəldilir. Təcnis yaradıcısı gərək dilimizin incəliklərini, çoxmənalı, çoxhecalı odluğunu anlasın, dərk etsin, duysun və ona dərindən bələd olsun.

Bunun üçün sənətkarın fitri istedadı azdır. O, gərək həm də dərin mütailəyə və biliyə malik olsun. Abdulla aşıq şeirinin belə çətin növünü böyük ustalıqla işləmiş, şeirin məna və forma gözəlliyini qoruyaraq, aydın cinaslar yaratmışdır. Onun təcnislərini oxuyanda “təcnisdə məzmun formaya qurban verilir” deyən tədqiqatçılarla razılaşmaq olmur. O, aşıq şeirinin bu çətin formasında yazıb-yaradarkən məzmun gözəlliyinə, fikir yeniliyinə xüsusi diqqət yetirir. Təcnislərində ona qədər istifadə edilməmiş, original cinaslar işlədir. Əgər belə demək mümkündürsə, Zodlu Abdulla möhtəşəm təcnis binalarının memarlarından biridir.