AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
§15.1. Dünya iqtisadiyyatı: Elmi-texniki inqilablar seriyası
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§15.1. Dünya iqtisadiyyatı: Elmi-texniki inqilablar seriyası
Ümumiyyətlə, əksər tədqiqatçılar dünya iqtisadiyyatının genezisi, qərarlaşması və inkişafı prosesində 3 əsas inqilabın həlledici rol oynadığını qeyd edirlər: Neolit (Aqrar) inqilabı; Sənaye inqilabı; Elmi- informasiya inqilabı. Hər üç inqilab təkcə iqtisadiyyatla bağlı olan məsələlərə deyil, bütövlükdə cəmiyyətin inkişafı prosesində yeni keyfiyyət mərhələsi kimi çıxış edir. Eyni zamanda, sırf elmi-texniki prizmadan sənaye inqilabı da daxil olmaqla müəyyən xronoloji ardıcıllıqla baş vermiş 3 inqilabı da fərqləndirirlər: 1. Birinci elmi-texniki inqilab (sənaye inqilabı) (XVIII əsrin sonu- XIXəsr). 2. kinci elmi-texniki inqilab (XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvələri). 3. Üçüncü elmi-texniki inqilab (Elmi-informasiya inqilabı). - Birinci elmi-texniki inqilab (XVIII əsrin sonu – XIX əsr) yeni ictimai hadisə olmaqla baş verdiyi andan etibarən dünya Dünya iqtisadiyyatının tarixi
385
iqtisadiyyatının əsas hərəkətverici qüvvəsinə çevrilmişdi. nqilabın əsas xarakterik cəhətlərinə aşağıdakıları aid etmək olar: - stehsal vasitələrinin mexanikləşdirilməsi, buxar maşınlarından istifadə dəyişikliklərə gətirib çıxardı; - Dünya iqtisadiyyatının sahə və sferaları arasında mürəkkəb qarşılıqlı əlaqələrin formalaşması, yeni sahələrin yaranması; Elmi-texniki inqilabın hərəkətverici qüvvəsi kimi kapitalın təmərgüzləşməsi prosesinin başlanması; - Elmi nəticələrin real sektora tətbiqinin sürətlənməsi; Elm və istehsalat arasında sürətli yaxınlaşma; - stehsalın təmərgüzləşməsi və mərkəzləşməsi; Nəticədə sənaye məmulatlarının maya dəyərinin azalması və onların daha geniş əhali kütləsinin tələbatlarının ödənilməsinə yönəldilməsi; - Son istehlakçıya istiqamətlənmə; Yalnız tələb olan məhsulların istehsalına üstünlük verilməsi; - darəetmə sisteminin rolunun yüksəlməsi, elmin sürətli inkişafı və s. Birnci elmi-texniki inqilab sənayeləşmənin həyata keçirilməsində əsas çıxış nöqtəsi rolunu oynayırdı. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində baş verən ikinci ET dünya iqtisadiyyatının strukturunda əhəmiyyətli dəyişikliklərə gətirib çıxardı.
konveyerin istifadəyə verilməsi ilə xarakterizə olunur. Standartlaşdırılmış məhsul istehsalına keçid axın xəttləri sisteminin meydana gəlməsini şərtləndirmişdir. Kütləvi axın istehsalı sistemi təbii olaraq əməyin rasional təşkilinə, vahid, fasiləsiz texnoloji prosesin yaranmasına gətirib çıxardı. Artıq 1914-cü ildə Q.Fordun zavodlarında bir avtomobilin yiğilması tezliyi 1.5 saata çatmışdır. nqilab sənaye istehsalının müxtəlif sferalarını əhatə edirdi. Birinci elmi-texniki inqilabla müqayisədə texniki tərəqqinin həm sürəti və yayılma tezliyi, həm də tətbiq edilən yeniliklərin sayı əhəmiyyətli dərəcədə yüksək olmuşdu. kinci elmi-texniki inqilabın mahiyyət özəlliklərinə aşağıdakıları aid etmək olar: 1. Öz xarakterinə görə sənaye çevrilişindən fərqli məzmun daşıyırdı. Belə ki, sənaye çevrilişi maşınlı sənayenin yaranması və cəmiyyətin sosial strukturunun dəyişməsinə (kapitalizmə keçid) səbəb olmuşdursa, ikinci elmi-texniki inqilab nə istehsalın tipinə, nə sosial struktura, nə də sosial-iqtisadi münasibətlərin Dünya iqtisadiyyatının tarixi
386
xarakterinə heç bir təsir göstərməmişdir. Onun nəticələri yalnız istehsalın texnikası və texnologiyasında, maşınlı sənayenin yenidənqurulmasında, elmin rolunun yüksəlməsində təzahür edirdi. Buna görə də, ikinci elmi-texniki inqilabı sənaye deyil, elmi-texniki inqilab adlandırırlar. 2. Bu inqilab sənaye istehsalı sferasında tamamilə yeni sahələrin meydana çıxmasına səbəb olmuşdu: elektrotexniki, kimyəvi, avtomobil, neft-kimya, təyyarəqayırma və s. 3. Nəinki sahələrin, eləcə də sahədaxili sferaların diversifikasiyası həyata keçirilirdi. 4. Kütləvi standrtlaşdırılmış istehsalın tam şəkildə qərarlaşması başa çatdı. 5. stehsal prosesinin mürəkkəbləşməsi start götürdü. 6. Təsərrüfat fəaliyyəti formalarının transformasiyası baş verirdi. Mülkiyyətin və təsərrüfat fəaliyyətinin yeni formaları (səhmdar cəmiyyət, fermer təsərrüfatı və s.) sürətlə inkişaf etməkdə idi. 7. Əhalinin sayının kəskin şəkildə artıma istiqamətlənməsi; 8. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində texniki dəyişikliklər və yeni sahələrin üstün artımı dünya sənaye istehsalının strukturunda əhəmiyyətli dəyişikliklərə gətirib çıxarardı. Əgər ikinci elmi- texniki inqilaba qədər “B” qrupu sahələri (istehlak şeyləri istehsalı) üstünlük təşkil edirdisə, inqilab nəticəsində “A” qrupunun (istehsal vasitələri istehsalı) xüsusi çəkisi əhəmiyyətli dərəcədə artmış və ön plana keçmişdi. 9. nqilabın əsas nəticələri sırasında həyat səviyyəsinin yüksəlməsi xüsusi yer tutur. Beləliklə, ikinci elmi-texniki inqilab dünya iqtisadiyyatının bir sistem kimi inkişafında önəmli rol oynamışdı. XX əsrin ikinci yarısından start götürən üçüncü elmi-texniki inqilab dünya iqtisadiyyatının, eləcə də ayrı-ayrı ölkələrin iqtisadi inkişafında və yekun olaraq postindustrial cəmiyyətin formalaşmasında müstəsna əhəmiyyət kəsb edirdi. Üçüncü elmi-texniki inqilabın əsas xarakterik cəhəti onun universal xarakter daşımasında, yəni ictimai həyatın bütün sferalarına – siyasətə, ideologiyaya, mədəniyyətə psixologiyaya və s. təsir göstərməsində, eləcə də elmin əsas məhsuldar qüvvəyə çevrilməsində təzahür edir. Üçüncü elmi-texniki inqilabı xronoloji prizmadan iki mərhələyə bölmək lar: 1. 1940-1960-cı illər; Dünya iqtisadiyyatının tarixi
387
2. 1970-ci ildən sonrakı dövr. Bölgünün bu aspektdə aparılması dünyanı dəyişmiş qlobal hadisənin daha dərindən öyrənilməsi ilə əlaqədardır. Üçüncü elmi-texniki inqilabın baş verməsi bir tərəfdən geoiqtisadi məkana çıxan korporasiyaların sabit mənfəət əldə etmək istəkləri ilə bağlıdırsa, digər tərəfdən ABŞ – SSR qarşıdurmasının doğurduğu hadisədir. Qeyd etmək lazımdır ki, Qərb ölkələrindən fərqli olaraq SSR - də elmi yeniliklər yalnız hərbi sferaya tətbiq olunurdu. Qərb ölkələrində, ələlxüsus ABŞ-da isə elmi-texniki potensialın inkişafında əsas rol oynayan amil xarici siyasət sferası deyil, bazarın konyuktur dəyişiklikləri olmuşdu. Üçüncü elmi-texniki inqilabın təsiri altında sosial strukturda əsaslı dəyişikliklər baş verirdi. Şəhərlərin sürətli inkişafı ilə yanaşı xidmət sferasında çalışanların xüsusi çəkisi sıçrayışla artırdı. Belə ki, əgər 1950- ci ildə (inkişaf etmiş ölkələrdə) xidmət sferasında çalışanların xüsusi çəkisi 33% təşkil edirdisə, 1970-ci ildə bu rəqəm 44%-ə çatmış, sənaye və nəqliyyatda analoji göstəricini ötüb keçmişdir; Təhsilin inkişafı, ixtisaslı işçi qüvvəsinin hazırlanması geniş vüsət almışdı; əməkhaqqı səviyyəsi yüksəlmiş, bununla əlaqədar həyat şəraitinin əsaslı sürətdə yaxşılaşdırılmasına nail olunmuşdu. qtisadiyyatda baş verən struktur dəyişiklikləri fəhlə sinfinin sahəvi bölgüsünü də dəyişmişdir. Ağır fiziki əmək tələb edən sahələrdə çalışanların xüsusi çəkisi əhəmiyyətli dərəcədə azalmış, yeni sahələrdə (elektronika və s.) isə artmışdır. 1970-ci illərin əvvəllərində orta təbəqə əhalinin 1/3 hissəsini əhatə edirdi. Kiçik və orta biznesin sürətli inkişafı başlanmışdı. Üçüncü elmi-texniki inqilabın ikinci mərhələsində (1970-ci ildən sonrakı dövr) sadalananların yüksəliş traektoriyası daha da sürətlənməyə başladı. Qərb ölkələrində iqtisadiyyatın sosial yönümlüyü prioritet mövqelərə keçdi. Elmi-texniki proqramların sosial ehtiyaclara daha da sıx əlaqələndirilməsi həyata keçirilməyə başladı. Mikroprosessorların kəşfi, elektron-informasiya texnikasının inkişafı, biotexnologiya və gen mühəndisliyi sferalarında əldə edilən nailiyyətlər üçüncü elmi-texniki inqilabın ikinci mərhələsinin əsas məzmununu ehtiva etməklə “yüksək texnologiyalar cəmiyyətinə” – informasiya erasına keçidi şərtləndirmişdir. Mikroprosessorlar əsasında istehsal prosesinin tam avtomatlaşdırılması müxtəlif dəzgah və mexanizmlərin, eləcə də xidmətçi personalın sayının dəfələrlə ixtisara düşməsinə gətirib çıxardı. Eyni zamanda, informasiyanın Dünya iqtisadiyyatının tarixi
388
avtomatlaşdırılması prosesi təsərrüfatın digər sahələrinə - idarəetmə, maliyyə, konstruktor işləri və s. sürətlə yayılmağa başladı. Informasiya texnikasının özü sənayenin xüsusi sahəsinə, elm isə güclü bilik industriyasına çevrilir. nqilabın ikinci mərhələsində resurs və əmək tutumluluğun kəskin aşağı düşməsi, ekoloji təmiz və elmtutumlu istehsalatın təşkili ilə aparıcı ölkələrin iqtisadiyyatında kardinal struktur dəyişiklikləri baş verdi ki, bu da sonda köklü sosial dəyişikliklərə yol açdı. Bu gün informasiya və xidmət sferasında çalışanlar ümum məşğul əhalinin 2/3 hissəsini təşkil edir..... Ümumiyyətlə, XX əsr ərzində innovasiya prosesi bir sıra yeni xüsusiyyətlər kəsb etmişdi: I. Elmi-tədiqiqat işləri (N OKR), həm elmi və peşəkar səviyyəyə, həm də miqyasına görə yeni keyfiyyət mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Şəxsi kəşflər və ixtiralar öz yerini peşəkarcasına təşkil olunmuş mütəxəssislər qrupuna vermişdi. Eyni zamanda, yeniliyin təsadüflüyü aradan qaldırılmış, innovasiyaların artımı sabit xarakter almışdı. Bu sferada ABŞ-ın liderliyi birmənalı şəkildə təsbit olunmuşdu. N OKR-a qoyulan vəsait (1957-1966) ABŞ-da 157 mlrd. dol., Qərbi Avropa ölkələrində isə cəmi 50 mlrd. dollar təşkil etmişdi. 1967-ci ildə ABŞ-ın N OKR-a sərf etdiyi vəsait ÜDM-in 3.13%-dən çox olmuşdu. qtisadiyyatın ənənəvi sahələrində tətbiq edilən innovasiya “partlayış” effekti verir, yeni sahələrin meydana çıxmasına səbəb olurdu. Məsələn, kimya sahəsində aparılan araşdırmalar toxuculuq sənayesinin yeni yönümünü (sintetik liflər və s.) yaranması ilə nəticələnmişdır və s. Bəzi sahələrdə “iqtisadiyyat innovasiya” prosesləri start götürmüşdü. Hal-hazırda informasiya iqtisadiyyatının formalaşmasında müstəsna rol oynayır. qtisadiyyatda innovasiya bir proses olmaq etibarilə bir sıra şərtlərin mövcudluğu halında meydana çıxır, yaxud çıxa bilər: 1. Qabaqcıl texnologiyaların mövcudluğu; 2. Kommersiya faydalılığı; 3. Müasir idarəetmə sisteminin mövcudluğu; 4. Bazarın miqyasının böyüməsi. Bəzi hesablamalara görə 1800-1971-ci illər arasında bu qəbildən 111 innovasiya olmuşdur ki, bunun da 58%-i ABŞ-ın, 38%-i Avropa ölkələrinin, 4%-i isə Yaponiyanın payına düşmüşdür. 190
190 Ван. Дер Веe. История мировой экономики. М; Наука, 1995.- С.128 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
389
- Məhsul istehsalına verilən patent və lisenziyaların 50%-dən çoxu ABŞ-a məxsus olmuşdu. Əksər tədqiqatçılar innovasiyaların yaranması xüsusiyyətləri kimi aşağıdakıları qeyd edirlər: - nnovasiyalar “salxım” formasında meydana çıxır; -Bəzi dövrlərdə daha aktiv şəkildə yaranır; -Onların meydana çıxma tezliyinin yüksəkliyi kəşflə ondan istifadə arasında olan zaman kəsiyini azaldır. II. kinici spesifik cəhət müəssisə və təşkilatların idarə olunmasının yeni formalarının yaranmasıdır. Əvvəlcə sırf amerikan “hadisəsi” kimi yaranan yeni idarəetmə formalarını tezliklə “idarəetmədə inqilab” adlandırdılar. Avropa ölkələrindən yalnız Almaniya (XX əsrin əvvələri) idarəetmədə bütünlüklə amerikan sisteminə keçmişdi. Digər Avropa ölkələri yalnız II dünya müharibəsindən sonra bu sistemi tətbiq etməyə başladı. nnovativ inkişaf tipinin qərarlaşması prosesinin gerçək məzmununu (ölkələr bölümündə) Pavitt modeli 191
çərçivəsində aydın şəkildə görmək olar. Bu modeldə futbolun təşkili sisteminə istinadla texnologiya və idarəetmə sferalarında mütərəqqi biliklər əldəetmə imkanlarına uyğun olaraq dünya ölkələri 4 qrupa bölünür (şəkil15.1)
191 Зубарева Т.С. Исторuя экономики. Учеб. пособие, ч. III. Новосибирск: НГТУ, 2002, Futbolun təşkili sistemi Ölkələr I II III IV “Virtuozlar”: texnologiya və istehsalın təşkili sfe- ralarında mütərrəqqi bi- Sənaye məhsulunun modifikasiyası və modernləşməsi pro- Sənayeləşməni kifayətqədər asan keçənlər Primitiv iqtisadiyyat
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
390
kil 15.1. Pavitt modeli
Model 1970-1980-ci illərin qlobal iqtisadi gerçəkliyinə istinadla qurulmuşdur. Bununla belə, elmi-texniki inqilabın neqativ hadisələrə də səbəb olduğu ortalıqdadır. Xronik işsizlik məhz iqtisadiyyatda baş verən struktur dəyişikliklərin ifrat tezliyindən, beynəlxalq əmək bölgüsünün dərinləşməsi isə işçi qüvvəsinin kütləvi miqrasiyasından, sərt rəqabət mübarizəsi şəraitində istehsalın rasionallaşdırılmasından qaynaqlanır. Beləliklə, birmənalı şəkildə belə bir qənaətə gəlmək olar ki, üçüncü elmi-texniki inqilab dünyanın “sima”sının dəyişməsində həlledici rol oynamışdır.
iqtisadiyyatına keçid
XX əsrin 70-ci illərindən etibarən “yeni iqtisadiyyatın” formalaşma təmayülləri açıq-aydın şəkildə müşahidə edilirdi. “Köhnə industrial qaydalar” informasiya texnologiyaları ilə cücərməyə başalayan “yeni iqtisadiyyatla” əvəz olunurdu. Texnoloji nöqteyi-nəzərdən baş verən dəyişikliyi elmi-texniki tərəqqinin yeni mərhələsi kimi də səciyyələndirmək olardı. Lakin bu mərhələnin başlıca xüsusiyyəti onun informasiya sferasına nüfuz etməsi, insan fəaliyyətinin əksər növləri üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən prosesləri ehtiva etməsidir. Bu proseslər iqtisadiyyat, siyasət və mədəniyyət sferalarında köklü dəyişikliklərə, ictimai şüurun
liklərin sərhəddində olanlar
sesində çətinliklərlə üzləşənlər ABŞ
AFR sveçrə
sveç Böyük Britaniya Yaponiya Kanada
Belçika Hollandiya taliya, spaniya “Dördüncü dünya ölkələri Şərqi Avropa, Latın Ameri-
kası, Cənub-
Şərqi Asiya
ölkələri Dünya iqtisadiyyatının tarixi
391
dəyişməsinə, yeni, postindustrial cəmiyyət tipinin formalaşmasına gətirib çıxarır... Xidmət sferası, elm, təhsil real sektoru (kənd təsərrüfatı, sənaye) üstələməyə başlayır, istehsal prosesində elmi biliklərdən istifadə intensiv xarakter alırdı. Artıq 1970-ci illərin əvvəllərindən bəşəriyyətin yeni dövrə qədəm qoyduğu açıq-aydın şəkildə dərk edilməyə başlamışdı. Cəmiyyətin istehsalla bağlı (maddiyyat anlamında) problemləri öz aktuallığını itirmiş, biliklərin toplanması, sistemləşdirilməsi və yayılması ilə bağlı olan müxtəlif xidmətlər ön plana çıxmışdı. Eyni zamanda, elmi-texniki inqilabın məntiqi nəticəsi kimi elm əsas məhsuldar qüvvəyə, inkişafın və təhlükəsizliyin başlıca amilinə çevrilmişdi. Beləliklə, “xidmət” iqtisadiyyatının (postindustrial cəmiyyət) keyfiyyət yeniliyinin əsasında dayanan başlıca məsələ xidmət istehsalının məhsul istehsalına münasibətdə prioritet mövqeyə keçməsidir. nformasiya və elmi biliklər istehsal resursuna çevrilir. Elmi araşdırmalar iqtisadiyyatın əsas hərəkətverici qüvvəsi kimi çıxış etməyə başlayır.Əsas dəyərlər sırasında təhsil səviyyəsi, peşəkarlıq və kreativlik ön mövqelərə sahiblənir. Postindustrial cəmiyyətin ilkin mərhələsinin alt sistemi olan “xidmət” iqtisadiyyatının mövcudluğu ÜDM-də xidmət sektorunun xüsusi çəkisi ilə müəyyənləşir. Məsələn, ÜDM-da xidmət istehsalının xüsusi çəkisi ABŞ-da 80%, Avropa ittifaqında (15 ölkə formatında) 69%, Yaponiyada 67%, Kanada 70% təşkil edir.
olan ölkələr: iki əsrlik (XIX-XX) inkişaf dinamikası Dünya iqtisadiyyatında keyfiyyət yeniləşməsi prosesinin gedişini son 2 əsr (XIX-XX) ərzində baş verən iqtisadi artımın kəmiyyət ölçüləri ilə əlaqəsini aşağıdakı cədvəllərdən görmək mümkündür (cədvəl 15.1; 15.2;)
Dünyanın iqtisadi inkişafının əsas göstəriciləri (XIX-XX əsr) (1993-cü ilin qiymətləri ilə mlrd. dollarla) Dünya iqtisadiyyatının tarixi
392
Göstəricilər 1820 1913 1913-1820-ə nisbətən (%) 1998 1998 1820-ə nisbətən (%) 1913-ə nisbətən (%) 1. Qlobal Məcmu Məhsul
3.Adambaşına QMM isehsalı (dollarla)
831 1068
778
2941
1772
1660
+3.5 dəfə
+65.9 %
+2.1 dəfə
36836
5952
6189
+44.3 dəfə
+5.6 dəfə +8.0 dəfə
+12.5 dəfə +3.4 dəfə
+3.7 dəfə
XIX-XX əsrlərdə iqtisadi artım (1993-cü ilin qiymətləri ilə - dol.)
18 20 -1 91 3 19 13 -1 99 8 18 20 -1 99 8 18 20 -1 91 3 19 13 -1 99 8 18 20 -1 99 8 1.QMM
3.5
44.3 1.37 3.02 2.15 2 .Ən aşağı göstəriciyə malik ölkə
3. Ən yuxarı göstəriciyə malik ölkə
4.Əhali (mln.n) 1.7 3.4 5.6 0.55 1.44 0.97 5. Ən aşağı göstəriciyə malik ölkə
6. Ən yuxarı göstəriciyə malik ölkə
7. Adambaşına QMM istehsalı
8. Ən aşağı göstəriciyə malik ölkə
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
393
Son iki əsr – dünya iqtisadiyyatının tarixində görünməmiş inkişaf dövrü olmuşdu. 1820-1998-ci illərdə Qlobal Məcmu Məhsul 831 mlrd. dollardan 36836 mlrd. dollara qədər yüksəlmiş, yaxud 44 dəfə artmışdır (1993-cü ilin qiymətləri ilə). XX əsrdə iqtisadi tərəqqi əhəmiyyətli dərəcədə sürətlənmişdir. Əgər XIX əsrdə (1820-1913) və qismən XX əsrin əvvəllərində QMM 3.5 dəfə artmışdırsa, XX əsrdə (1913-1998) bu göstərici 12.5 dəfə təşkil etmişdi. Ortaillik artım templərindən çıxış etsək, onda belə alınır ki, XX əsrdəki inkişaf sürəti XIX əsrlə müqayisədə 2.2 dəfə (1.37% - 3.02% qədər) çox olmuşdur. QMM-un artımında dünya əhalisinin çoxalması və adambaşına QMM istehsalının artımı mühüm rol oynamışdır. kincinin birincini üstələməsini dünyada əmək məhsuldarlığının artımı kimi də səciyyələndirmək olar. XX əsrdə (XIX əsrlə müqayisədə) hər iki amilin artım sürəti daha yüksək olmuşdu: əhali 2.6 dəfə (ortaillik artım tempi: - 0.55% və 1.44%), adambaşına QMM istehsalı 1.9 dəfə (0.82% və 1.56%) daha sürətlə artmışdır. Əgər son iki əsr ərzində dünya əhalisi 5.6 dəfə artmışdırsa, adambaşına QMM istehsalı 8 dəfə çoxlamışdı. Araşdırılan dövr ərzində dünya iqtisadiyyatının qeyri-bərabər inkişafını açıq-aydın şəkildə görmək mümkündür. Belə ki, kumulyativ artım üzrə ölkələr arasında böyük bir uçurum müşahidə edilir. Az və ya çox dərəcədə müvafiq statistik məlumatların olduğu 50 ölkə arasında ən zəif inkişaf tempi rlandiyaya xasdır: 1820-1989-cu illətdə cəmi 14.4 dəfə! XIX əsrdə Çin (cəmi 42% artım), XX əsrdə isə Rusiya (cəmi 4.2 dəfə) daha çox geridə qalmışdır. Hər iki əsrdə rekord göstərici Avstraliyaya məxsusdur: müvafiq olaraq 494 və 6833 dəfə! XX əsrdə Tayvanda da yüksək artım tempi müşahidə olunmuşdur: 133 dəfə! Əhalinin artım tempinə görə də Avstraliya lider mövqeyindədir: 146 və 568 dəfə! XX əsrdə Qana ön plana çıxmışdı (9.2 dəfə). Ən az artım yenə də rlandiyanın payına düşür. Əslində, rlandiyaya münasibətdə azalma müşahidə olunur: 4.9 mln. nəfərdən 2.8 mln. nəfərə qədər! Yalnız XX əsrin ikinci yarısından etibarən müsbət işarəli proseslər yaranmağa başlamışdı. Adambaşına ÜDM istehsalı göstəricisinə görə rekord göstərici hər iki əsrdə Yaponiyaya (26.8 dəfə), XIX əsrdə Kanadaya (4.4dəfə), XX Dünya iqtisadiyyatının tarixi
394
əsrdə isə Tayvana (20.8 dəfə) məxsusdur. Bu göstərici üzrə ən aşağı səviyyədə Banqladeşdir (XIX əsrdə - 9%, hər iki əsrdə birlikdə 2.3 dəfə). Qlobal səviyyədə inkişaf prosesi nöqteyi-nəzərindən qeyri- bərabərlik, assimmetrik bölünmə tam məntiqi olaraq dünya iqtisadiyyatında “müxtəlifliyin” daha da artmasına, dünya ölkələrinin böyük əksəriyyətinin “xidmət” iqtisadiyyatına keçiddən kənarda qalmasına gətirib çıxarmışdı. XX əsrin sonları üçün elmi dövriyyədə müəyyən mövqe tutan ümumrifah nəzəriyyəsi inkişaf səviyyəsi və inkişaf templərini aşağıdakı amillərin təsiri ilə izah edirdi: - Əlverişli coğrafi mövqe; - Əlverişli iqlim; - Təbii resursların mövcudluğu; - Əhalinin sayı (azsaylı, yaxud çoxsaylı olması); - Fiziki kapital və yığım (yığım və investisiyalar); - nsan kapitalı (əhalinin təhsili və sağlamlığı) və onun yığım tempi; - Mədəni, əxlaqi və dini dəyərlər sistemi; - Elmi-texniki tərəqqi; - qtisadi inkişafın səviyyəsi və mərhələsi; - Beynəlxalq ticarətdə iştirak dərəcəsi; - Xarici istismara məruzqalma, yaxud xaricdən yardım alma; - “Bazar kortəbiiliyinin elmi istiqamətləndirilməsi” və s. Dünya
iqtisadiyyatının yeni
keyfiyyət mərhələsində sərvətyaratmanın ənənəvi amillər kompleksi ictimai praktikada özünü doğrultmayıbdır. Emprik təhlil uzunmüddətli iqtisadi inkişaf templəri ilə sadalanan amillər arasında dayanıqlı əlaqələrin olmadığını üzə çıxarır. Sözügedən dövrdə inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrin inkişaf dinamikasının müqayisəsi qlobal vəziyyətin həqiqətən də kifayət qədər mürəkkəb, çoxsaylı və çoxşaxəli olduğunu görməyə imkan verir.
Cədvəl 15.3. Aparıcı ölkələrin iqtisadi inkişaf dinamikası (1950-1980) Göstəricilər ABŞ Böyük Britaniya Fransa AFR Yaponiya 19 50 19 80 19 80 /1 95 0 n is bə tə n ( % ) 19 50 19 80 19 80 /1 95 0 n is bə tə n ( % ) 19 50 19 80 19 80 /1 95 0 n is bə tə n ( % ) 19 50 19 80 19 80 /1 95 0 n is bə tə n ( % ) 19 50 1.Əhali, mln nəfər 2. nkişaf etmiş ölkələrin sənaye istehsalında xüsusi çəkisi (%)
3.Sənaye istehsalının həcmi
(1975=100)
4.Neft hasilatı, mln.t.
5.Elektrik enerjisi istehsalı, mlrd kvt/s
6.Kömür
istehsalı, ml.t.
7.
Polad istehsalı, mln.t
xracat, mlrd.dol.
9. dxalat, mlrd.dol. 152 (1960) 39.6 41 267 408 505 88 10.3 8.8 229 39.6 125 424 2356 714 102 220.8 257.0 +50.6% X X +58.8% +5.72dəfə +41.4% +15.9% +21.4dəfə +29.2dəfə 50 (1960 ) 8.2 56 - 67 22 16.6 6 7 56 4.9 108 - 266 130 11.3 110.1 115.6 +12% -3.3% X X +3.9dəfə +5.9dəfə -32% +18.3dəfə +16.5dəfə 41.9 (1960) 8.6 28 - 33 50.8 8.6 3 3 53.4 7.9 117 - 254. 4 8.1 23.2 111. 1 135. 1 +27.4% -0.7% X X +7.7dəfə -6.3dəfə +2.7dəfə +37dəfə +45dəfə 47.8 (1960) 15.7 21 - 45.5 111 12.1 2 2.7 59.7 13.3 118 - 36.9 87 43 192.9 188 +24.9% -2.4% X X -19% -21.7% +3.5dəfə +96.4dəfə +69.6dəfə 85 (1960) 6.8 5.4 - 48 39 6.5 0.8 1 111.4 15.3 saylı cədvəldən göründüyü kimi, 1980-ci ildə dünya sənaye istehsalında inkişaf etmiş 4 ölkənin (ABŞ, Böyük Britaniya, AFR, Yaponiya) xüsusi çəkisi birlikdə 80.9% təşkil etmişdi. Əksər iqtisadi göstəricilər üzrə artım 10 dəfələrlə ölçülür və s. nkişaf etməkdə olan ölkələrdə isə tədqiq olunan dövr ərzində iqtisadi inkişaf səviyyəsi müqayisəli şəkildə azalmağa doğru istiqamətlənmişdir (cədvəl 15.4). Məsələn, əgər sözügedən göstərici 1913-cü ildə orta dünya səviyyəsinin 33%-ni təşkil edirdisə, 1987-ci ildə 27%-ə bərabər olmuş, yaxud 6% azalmışdı. nkişaf etmiş ölkələrin analoji səviyyəsi ilə müqayisədə isə cəmi 7% (1987-ci il ) olmuşdur. Postindustrial eraya keçid, informasiya cəmiyyəti quruculuğu ərəfəsində inkişaf etməkdə olan ölkələrin dünya iqtisadiyyatında yeri elə bir əhəmiyyət daşıya biləcək səviyyəyə çatmamışdı (cədvəl 15.5). Məlumatlardan göründüyü kimi, 128 inkişaf etməkdə olan ölkənin dünya əhalisində payı 77.5% olduğu halda, Qlobal Məcmu Məhsulda 39.8%-lik xüsusi çəkiyə malik olmuşdur. Dünya sosializm sisteminin süqutu (1991) nəticəsində meydana çıxan “keçid iqtisadiyyatlı” ölkələrdə ümumsosial-iqtisadi situasiya inkişaf etməkdə olan ölkələrlə müqayisədə daha gərgin xarakter daşımışdı.
1. nkişaf etməkdə olan ölkələr / orta dünya inkişaf səviyyəsi
2. nkişaf etməkdə olan ölkələr / inkişaf etmiş ölkələr
3. nkişaf etməkdə olan ölkələr /ABŞ
33 11 8 37 12 7 29 9 7 29 9 5 27 7 6 -6.0% -4.0% -2%
Cədvəl 15.5 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
397
nkişaf etməkdə olan ölkələr dünya iqtisadiyyatında: əhali, ÜDM, ixracat (1998) (%-lə)
Ölkələrin sayı Ə
ÜDM xracat 1.Afrika ölkələri, o cümlədən: -Saxaradan cənubda olan ölkələr
2.Asiya ölkələri, o cümlədən: - Çin - Hindistan - Sair Asiya ölkələri
3. Orta Şərq və Avropa ölkələri 4.Latın Amerikası ölkələri 51
48
27 1 1 25
17 33
11.9
10.8
52.2 21.2
16.5 14.5
5
8.4 3.3
2.4
22.8 12.0
4.4 6.5
4.7
8.9
1.8
1.4
8.1 3.1
0.7 4.4
3.4
4.4
nkişaf etməkdə olan ölkələr, cəmi:
128
77.5
39.8
17.7
Dünya 100
100 100
100
nkişaf etməkdə olan ölkələrin tərkibcə homogen olmadığı, inkişaf prosesinə münasibətdə həm start, həm də potensial baxımından əsaslı sürətdə fərqləndikləri açıq-aydın şəkildə müşahidə edilməkdədir. XX əsrin sonlarında baş verən hadisə və proseslər sözügedən ölkələr qrupuna müxtəlif istiqamətlərdən təsir göstərsə də, onların hamısı üçün adekvat nəticələrlə yekunlaşmamışdır. Belə ki, bu ölkələrdə xeyli gec başlayan və assimetrik xarakter daşıyan sənaye inqilabından fərqli olaraq, qloballaşma prosesi çox qısa bir zaman kəsiyində həmin ölkələr qrupunu öz orbitinə cəlb edə bilmişdi. Nəticə olaraq dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsi imkanları əhəmiyyətli dərəcədə məhdudlaşmış, milli mənafelərin ödənilməsi müstəvisində böyük problemlər yaranmışdır. Qeyd edilən asrpekt Latın Amerikası ölkələrində daha qabarıq şəkildə təzahür etmişdi.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
398
1980-ci illərdə iqtisadi artım tempinə görə Latın Amerikası ölkələri Ə T-nin üzvü olan ölkələrdən 2 dəfə geri qalırdı. 1988-ci ildə bu ölkələrin birlikdə ÜDM-u 808 mlrd. dollar təşkil etmişdir ki, bu da talyanın analoji göstəricisindən aşağı səviyyədə olmuşdu. Əhalinin 40%-i yoxsulluq həddində yaşayırdı. 1990-cı illərin əvvələrində Latın Amerikası ölkələrinin dünya ixracatında payı cəmi 3.9% olmuşdu. 1980-ci illərin əvvələrindən etibarən (dövlət kapitalizmi modelinin böhran ilə əlaqədar olaraq) Latın Amerikası ölkələrində neoliberal modelə keçid başlamışdı. Qloballaşmanın formalaşdırdığı inkişaf imperativinə uyğunlaşa bilməyən Latın Amerikası şox tezliklə emal sənayesinin tənəzzülü ilə qarşılaşdı. Latın Amerikasından fərqli olaraq daha aşağı səviyyəli inkişaf tempinə malik olan Afrika və Qərbi Asiya birbaşa itkilərdən mühafizə oluna bilmişdi. Lakin son 9 il ərzində (2007-ci ilə qədər) emal sənayesinin illik artım tempi 1.3-1.6% olmuşdur. Müqayisə üçün qeyd edək ki, analoji göstərici Şərqi Asiyada 3.3%, Çində isə 5.5% təşkil etmişdi. Bütövlükdə, Cənub-Şərqi Asiya ölkələrində situasiya tamamilə başqa məzmun kəsb etməyə başlamışdı. XX əsrin sonlarına yaxın dünya iqtisadiyyatında ABŞ və A ilə yanaşı, üçüncü güc mərkəzi formalaşmağa başlayır. Bu mərkəzin əsas xarakterik cəhəti ondan ibarətdir ki, bu günə qədər qeyd edilən regionda artımın qütbləri arasında, başqa sözlə, gücün paylanması müstəvisində konkret aydınlıq müşahidə edilmir. Hələ 1980-ci ildə regionun şəriksiz lideri olan Yaponiya Çinin simasında güclü rəqiblə qarşılaşmışdır. Eyni zamanda, bu ölkələrdə tətbiq edilən iqtisadi mexanizm milli psixologiya və milli dəyərlər sisteminə istinadla hərəkətə gətirilir. Məlumatlardan göründüyü kimi, inkişaf etməkdə olan ölkələrin “daxili” müxtəlifliyi zaman keçdikcə daha qabarıq şəkildə təzahür edir (cədvəl 15.6). Eyni situasiya xarici ticarətdə də müşahidə olunur. 1985-ci illə müqayisədə EOÖ-lərin dünya ixracatında xüsusi çəkisi 10%-dən çox artaraq 33.1% (2004-cü il) təşkil etmişdir, bunun da 4/5 12 ölkənin (sənaye məhsulları ixrac edən), o cümlədən, 1/3-i Çinin payına düşür. 2004-cü ildə EOÖ-lərin məcmu ixracının ¾-ü 12 ölkənin, o cümlədən 25%-i Çinin hesabına olmuşdur. Həmin ildə Çin ixracın həcminə görə dünyada 3-cü yerə (Almaniya və ABŞ-dan sonra, 2006-cı ildə isə ikinci yerə (Alamaniyadan sonra) çıxmışdı. Çin qərb iqtisadiyyatının donoruna çevrilməkdədir.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
399
Analoji vəziyyət birbaşa xarici investsiyaların paylanmasında da müşahidə edilir (cədvəl 15.7). Cədvəl 15.6 QMM-də və EOÖ-lərin məcmu daxili məhsulunda ayrı-ayrı ölkələrin və ölkə qruplarının xüsusi çəkisnin dinamikası (%) (2004-cü ilin alıcılıq qabiliyyətinin pariteti əsasında)
1980 1990 2000 2005 2005/1980-ə nisbətən (+ ;-)
nkişaf etməkdə olan ölkələr ( EOÖ) bütövlükdə: O cümlədən: 1)Sənaye məhsulları ixrac edən ölkələr: 2) Yeni sənaye ölkələri 3) Çin
4) Hindistan 5) Digər SM Ö 6 )Neft ixrac edən ölkələr 7) Digər EOÖ Qlobal Məcmu Məhsulda (%)
28.9
15.7
1.5
3.0 3.5
7.7 4.8
8.4
31.7
19.6
2.5 5.3 4.3
7.5 4.5
7.5
39.4
26.9
3.4
10.3 5.5
7.7 4.5
8.0
43.3
30.5
3.4
13.4 6.3
7.4 4.7
8.1
+14.4
+14.8
+1.9
+10.4 +2.8
-0.3 -0.1
-0.3
EOÖ-lərin Məcmu Daxili Məhsulunda (%) 1. Sənaye məhsulları ixrac edən ölkələr 2. Yeni sənaye ölkələri 3.Çin 4. Hindistan 5. Digər YSÖ 6. Neft ixrac edən ölkələr 7. Digər EOÖ 54.3
5.2
10.4 12.1
26.6 16.7
29 61.8
7.9
16.7 13.6
23.6 14.2
24 68.3
8.6
26.1 14.0
19.6 11.4
20.3 70.4
7.9
30.9 14.5
17.1 10.9
18.7 +16.1
+2.7
+20.5 +2.4
-9.5 -5.8
-10.3 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
400
Qeyd: 1. Sənaye məhsulları ixrac edən ölkələr qrupuna (SM Ö) 4 yeni sənaye ölkəsi, Çin, Hindistan, Braziliya, Meksika, Tailand, Türkiyə və Filippin aid edilmişdir. 2. Neft ixrac edən ölkələr qrupu: cəmi 19 ölkə (Əlcəzair, Anqola, Bəhreyn, Bruney, Venesuela, Qabon, Küveyt, Liviya, Niqeriya, BƏƏ, Oman, Səudiyyə Ərəbistanı, Trinidad və Tobaqo). Mənbə: Мировая экономика в эпоху глобализации. Прогноз ИМЭМО РАН до 2020 г. Приложение. Məlumatlardan göründüyü kimi, birbaşa xarici investisiyaların əsas hissəsi həmin 12 ölkənin payına düşür.
nkişaf etməkdə olan ölkələr bütövlükdə, o cümlədən: 1.Yeni sənaye
ölkələri (YSÖ)
2. ACEAN 3. Çin
4. Hindistan 5. Türkiyə 6. Braziliya 7. Meksika 20.4
5.0
1.6 1.2 0.1
0.6 2.1
1.3
30.0
10.7
1.8
3.3 0.3
0.3 1.8
1.7 25.0
7.9 1.1
2.8 0.4
0.4 1.6
2.1 +4.6
+2.9 -0.5
+1.6 +0.3
-0.2 -0.5
+0.8 Mənbə: UNCTAD World Investment Report 2008., Annex Table B.2 məlumatları ə
TMK-lar tərəfindən sözügedən ölkələr qrupunda həyata keçirilən yeni layihələrin əhəmiyyətli hissəsi N OKR-la bağlıdır. Belə ki, 2003-2004-cü illərdə Cənubi, Şərqi və Cənub-Şərqi Asiyada (12 ölkənin 9-u bu regionda yerləşir) N OKR-ın payına yeni layihələrin 11%-i, başqa sözlə, 6212 layihədən 690-i düşürdü. Müqayisə üçün deyək ki, analoji göstərici inkişaf etmiş ölkələrdə 5% (7913
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
401
layihədən 38-i), postsosialist ölkələri də daxil olmaqla yerdə qalan dünya ölkələrində 1.4% (3374 layihədən 48-i) təşkil etmişdi. 192
Yüklə 5,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|