AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- . . Dünya iqtisadiyyatının tarixi. Bakı: “ qtisad Universiteti”, 2010. - ........ s əh.
- I BÖLM Ə G R ŞƏ SÖZARDI I f əsil. Tarix f əls əf əsi: probleml
- Birinci d ər əc ə
|
AZƏRBAYCAN RESPUBL KASI TƏHS L NAZ RL Y AZƏRBAYCAN DÖVLƏT QT SAD UN VERS TET DÜNYA QT SAD YYATININ TAR X (DƏRSL K) Dünya iqtisadiyyatinin tarixi Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 19.05.2010-cu il tarixli 605 saylı əmrinə əsasən qrif verilmişdir.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
2
Dərslik Azərbaycan Dövlət qtisad Universitetinin “Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər” kafedrasında hazırlanmışdır.
Ş
i.e.d., professor Ə
i.e.d., professor
t.e.d., professor Rəyçilər: R.Həsənov – qtisadi Araşdırmalar Elmi-Tədqiqat nstitunun direktoru i.e.d., prof.
dosenti, i.e.n. Hacıyev Ş.H., Bayramov Ə. . Dünya iqtisadiyyatının tarixi. Bakı: “ qtisad Universiteti”, 2010. - ........ səh. Dərslikdə dünya iqtisadiyyatının genezisi, qərarlaşması və inkişafı mərhələləri sistemli şəkildə əhatə edilməklə qlobal inkişaf prosesinin problemlər və hadisələr çoxluğu, ələlxüsus xüsusi əhəmiyyət kəsb edənlərin hər biri ayrı-ayrılıqda şərh olunur. Qlobal iqtisadi sistemin formalaşmasının daxili məntiqi və onun müxtəlif tarixi dövrlərdə yaranmış iqtisadi situasiyalarda təzahür formaları ilə bağlı olan problemlərə ümumdünya tarixi-iqtisadi prosesin “çoxölçülü” məntiqindən yararlanmaqla münasibət bildirilir. Dərslik iqtisad, tarix, hüquq, politologiya və sosiologiya ixtisasları üzrə təhsil alan tələbələr, magistrlər və doktorantlar üçün nəzərdə tutulmuşdur.
© Hacıyev Ş.H., Bayramov Ə. . - 2010 © qtisad Universiteti – 2010 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
3
G R Ş Tarixi-iqtisadi prosesin, yaxud tarixdə baş vermiş iqtisadi hadisə və proseslərin araşdırılması keçmiş-indi-gələcək zaman oxu boyunca müəyyən ardıcıllıq və nizamla gedən transformasiyanın daxili məntiqi və təbiətinin dərk ediməsində xüsusi önəm daşıyır. Tarixi-iqtisadiyyat istiqamətli elmlər sırasında əlahiddə yer tutan “Dünya iqtisadiyyatının tarixi” fənnini öyrənmədən iqtisadi proseslərin mahiyyətini anlamaq, hər bir konkret tarixi epoxada bu və ya digər dövlətlərin (xalqların) iqtisadi inkişafının səbəblərini üzə çıxarmaq, ümumiyyətlə bir iqtisadçı-mütəxəssis kimi formalaşmaq son dərəcə müşkül işdir. Tarixi-iqtisadi yönümlü bilik: - lkin təsərrüfat formalarından tutmuş müasir mürəkkəb konfiqura- siyalı sistemli yaranışlara qədər olan iqtisadi təkamül prosesini anlamağa; - Mühüm sosial-iqtisadi hadisə və prosesləri müqayisə və inkişaf pro- sesində görməyə; - Bu və ya digər tarixi epoxalarda formalaşmış mülkiyyət formalar- ının, istehsal münasibətlərinin, iqtisadi kateqoriyaların, təsərrüfat mexanizmlərinin keçici xarakter daşıdığını, dəyişkənliyini, yeniləşmə zəruriliyini dərk etməyə; - qtisadi inkişafın çoxvariantlılığını, vahid inkişaf reseptinin yaxud modelinin olmadığını, prosesə təsir göstərən amillər çoxluğunun müxtəlifliyini anlamağa imkan verir. Dünya iqtisadiyyatının tarixinin öyrənilməsini zəruri edən mühüm mə- qamlardan biri də onun böyük praktiki əhəmiyyət daşımasıdır. Belə ki, iqtisadi siyasətin istiqamətlərini, yaxud inkişafın fəlsəfi əsaslarını formalaş- dırarkən keçmişdə baş verənlərin dərindən öyrənilməsi, tarixi təcrübənin sis- temləşdirilməsi və s. əsas şərtlərdən biridir. Təqdim etdiyimiz dərslikdə yalnız real tarixi-iqtisadi hadisə və problemlərə diqqət yetirilir. Dünya iqtisadiyyatının genezisi, qərarlaşması və inkişafı prosesinin problemlər və hadisələr çoxluğu, ələlxüsus xüsusi əhəmiyyət kəsb edənlərin hər biri ayrı-ayrılıqda şərh olunur. Dərsliyin əsas ana xəttini “çılpaq” xronoloji dövrlənmələr deyil, qlobal iqtisadi sistemin formalaşmasının daxili məntiqi və onun müxtəlif tarixi dövrlərdə yaranmış iqtisadi situasiyalarda təzahür formaları təşkil edir. Tarix – prosesdir! Onun iqtisadi, sosial, siyasi, mədəni və s. və i.a. tipli tərkib ünsürlərinin “davranış tərzindən” asılı olmayaraq, “proses” kimi heç bir xarakter dəyişikliyinə məruz qalmır. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
4
Məlumdur ki, bununla əksər tədqiqatçılar razılaşsalar da, onun mahiyyəti prizmasından yekdil fikirdə deyillər: 1) Tarix – yüksələn xətlə gedən inkişaf prosesidir, tərəqqidir. 2) Tarix – sadəcə olaraq inkişafdır. 3) Tarix – ancaq dəyişmədir. Sonuncu baxış tarixi heç də həmişə proses kimi səciyyələndirmir. Tarix – bir-biri ilə əlaqədə olmayan çox sayda müxtəlif təsadüflərin qaydasız yığınıdır. stənilən halda, tarixi prosesin mahiyyətini anlamaq üçün inkişaf edənin “nə”, yaxud “kim” olduğunu, başqa sözlə, prosesin subyektini müəyyənləşdirmək zəruridir. Həmçinin, qeyd edilməlidir ki, tarixin subyekti elə tədqiq edilən obyektin özüdür. Yəni, tarixi prosesdə tədqiqat nöqteyi-nəzərindən subyekt – obyekt eyniyyəti mövcuddur. Məhz bu prizmadan, dünya iqtisadiyyatının tarixində ən azı üç böyük problem mövcuddur: 1) Tarixi-iqtisadi prosesin dərkedilməsi və interpretasiyası problemi. 2) Tarixi-iqtisadi prosesin əsasları və hərəkətverici qüvvələrinin müəyyənləşdirilməsi problemi. 3) Tarixi-iqtisadi prosesin xronoloji dövrlənməsi problemi. Müasir tarixi-iqtisadi ədəbiyyatda, o cümlədən retrospektiv müstəvidə sadalanan problemlərə yanaşma tərzləri ifrat çoxluğu, ziddiyyətliliyi və bir çox hallarda tarixi gerçəkliyə adekvat olmamaları ilə səciyyələnir. Əgər nəzərə alsaq ki, tarixi-iqtisadi prosesin hərəkətverici qüvvələri ilə tarixi- iqtisadi prosesin düzgün dərkedilməsində mühüm rol oynayan səbəbiyyət, determinizm, təsadüf və zərurət, imkan və gerçəklik, müəyyənlik və qeyri- müəyyənlik, azadlıq və s. Problemlər sıx bağlılıqdadır, onda metodoloji müəyyənliyin və gerçəkliyə adekvatlığın müstəsna rol oynadığını anlaya bilərik. Dərsliyin ənənəvi qaydada tərtib edilmiş dərsliklərə verilən tələblərə o qədər də uyğun gəlmədiyinin fərqindəyik. Ənənəviçilik dərslikdə ümumqəbul edilmiş elmi həqiqətlərin əks olunmasını, onların mübahisəsizliyi və alternativsizliyini başlıca tələb kimi ortaya qoyur. Əlbəttə, bu cür yanaşmanı qəbul etməmək mümkünsüzdür. Amma təəssüf ki, “ dünya iqtisdiyyatının tarixi”ndə (eləcə də, əksər ictimai-humanitar elmlərdə) bir elm kimi hamı tərəfindən birmənalı olaraq qəbul edilən “həqiqətlər” yoxdur. Bunun yerinə bir-birini inkar edən “həqiqətlər” bolluğu mövcuddur. Elmin bugünkü metodoloji arsenalı çərçivəsində bu “həqiqətlər”dən
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
5
hansının yeganə düzgün “həqiqət” olduğunu müəyyənləşdirmək mümkünsüz görünür. Buna görə də, tələbələri “həqiqət” adı altında təqdim edilən biristiqamətli yanılma çərçivəsinə salmaqdansa, bütövlükdə mövcud olan çoxluğun panoramını verməyi daha məqsədəuyğun hesab edirik. Bununla belə, bir çox məsələlərdə konkret müəllif mövqeyi də sərgilənir. Dərsliyin tərtibi metodikası ənənəvi yanaşmadan həm məzmun, əhatə dairəsi, həm də mahiyyətcə fərqlidir. Fərqlilik – real gerçəkliyin ifrat müxtə- lifliyindən və ümumdünya tarixi-iqtisadi prosesin “çoxölçülü” məntiqindən qaynaqlanmaqla aşağıdakıları ehtiva edir: -
Tarixi-xronoloji müstəvidə, eləcə də müasir dövrdə baş verən hadisə və proseslərin real məzmununa tam şəkildə adekvat olan, hamı tərəfindən qəbul edilən vahid sinkretik nəzəriyyənin yoxluğu; -
-
qtisadi-tarixi proses və hadisələrdə həqiqətin aşkarlanması kriterilərinin mübahisəliliyi və ziddiyyətliliyi; -
qtisadi məzmun daşıyan tarixi faktların interpretasiyasında subyektivizmin həlledici rol oynaması; Faktların gerçəklik dərəcəsini yoxlamaq imkanlarının ifrat məhdudluğu, yaxud mümkünsüzlüyü. Dərsliyin konkret strukturuna gəldikdə isə, qeyd etməliyik ki, ilkin başlanğıç, yaxud biliklərin strukturlaşdırılması prizmasından fərqli yanaşma ortalığa qoyulmuşdur. Dünya iqtisdiyyatının bir sistem kimi yaranması və inkişafından çıxış etməklə tarixi-iqtisadi prosesin xronoloji dövrlənməsində əsas kriteri kimi kardinal dəyişikliklərlə sonuclanan keyfiyyət aspektləri götürülmüşdür. “Kardinal dəyişiklik” ifadəsi təkcə iqtisadi sferada deyil, bütünlükdə cəmiyyətin (qlobal sosium) yeni keyfiyyət mərhələsinə keçid anlamını daşıyır. ctimai həyatın bütün sferalarında adekvat dəyişikliklərə səbəb olan yeniləşmə prosesi 4 böyük (mahiyyətcə) xronoloji dövrdə qruplaşdırılmışdır: 1) “Mənimsəmə” iqtisadiyyatı. 2) “ stehsal” iqtisadiyyatı. 3) “Xidmət” iqtisadiyyatı. 4) “ nformasiya” iqtisadiyyatı. Fikrimizcə, qeyd edlən ardıcıllıqla verilən dövrlənmə: Tarixi-iqtisadi prosesin interpretasiyasında hər hansı br nəzəri- metodoloji çərçivədə “qapanmaq” məcburiyyətini aradan qaldırır. Tarixi həqiqətin aşkarlanması nöqteyi-nəzərindən qeyd edilən qənaət əslində elmi Dünya iqtisadiyyatının tarixi
6
tədqiqat prosesinin “azadlığı”na nailolma anlamını daşıyır. Həqiqətən də, mövcud nəzəri-metodoloji və konseptual yanaşmalarda yer alan yanılmalardan istifadə edilməsi ən yaxşı halda nəzəri yanılmanın gerçəkliyə transferindən başqa bir şey olmayacaqdır. Tarixi-iqtisadi prosesin ən kiçik nüanslarını belə nəzərə almaq imkanı yaradır. Dünya iqtisadiyyatının bir sistem kimi genezisi və inkişafında bu və ya digər dərəcədə rol oynayan amillər çoxluğunun konseptual ümumiləşdiril- məsinə imkan verir. Dərsliyin birinci bölməsi “Girişə sözardı”... adı altında verilmişdir. Girişdə tezis şəklində ifadə etdiklərimizin tarix fəlsəfəsində tarixin nəzəri dərki ilə bağlı mövcud olan problemlərə müəyyən aydınlıq gətirilməsi zəruriliyi məhz bu bölmədə öz əksini tapmışdır. kinci bölmə dünya iqtisadiyyatının tarixinin həm elm, həm də fənn kimi mahiyyət və məzmun açıqlamasına, eləcə də ümumdünya tarixi- iqtisadi prosesin dövrlənməsi probleminə həsr edilmiş nəzəri baxışların müqayisəli təhlilinə, hər bir konkret konseptual yanaşmanın üstün və naqis cəhətlərinin müəyyənləşdirilməsinə həsr edilmişdir. Sonrakı bölmələr birbaşa dünya iqtisadiyyatının genezisi, qərarlaşması və inkişafı prosesinin məntiqi ardıcıllıqla düzülüşünü özündə əks etdirir. “Dünya iqtisadiyyatının genezisinəqədərki dövr” – III bölmə ən qədim və qədim dövrləri, “mənimsəmə” və “istehsal” iqtisadiyyatlarını, erkən və klassik orta əsrlərə qədər davam edən planetar dəyişikliklər prosesini əhatə edir.
IV bölmə - “Dünya iqtisadiyyatının genezisi dövrü” son orta əsrlərdən etibarən böyük əhəmiyyət daşıyan hadisə və prosesləri, real bazarın, müstəmləkə sisteminin formalaşması, Böyük coğrafi kəşflərin sosial-iqtisadi nəticələri, ilkin kapital yığımını, sənaye inqilabını və s. ehtiva etmişdir. Sonrakı iki bölmə dünya iqtisadiyyatının qərarlaşması və inkişafı dövrlərinə həsr edilmişdir.(“Xidmət” və “informasiya” iqtisadiyyatı). Dərsliyin əsas aparıcı xətlərindən biri dünyanın Şərq-Qərb bölümündə nəzərdən keçirilməsi və hər biri üçün tipik olan ayrı-ayrı ölkələrin (hər iki regionda aparıcı rol oynayan) iqtisadi sistemlərinin təkamülü xüsusiyyətlərinin aşkara çıxarılmasından keçir. Dərslik müasir dünya iqtisadiyyatının inkişaf paradiqmasının tənqidi və onun yeniləşməsi zəruriliyinin əsaslandırılması, konkret konseptual baxışların ortalığa qoyulması ilə tamamlanır.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
7
Dərslik iqtisad, hüquq, sosiologiya, politologiya və tarix ixtisası üzrə təhsil alan tələbələr, magistrlər və doktorantlar üçün nəzərdə tutulmuşdur. Eyni zamanda, dərslik geniş oxucu kütləsi üçün də əhəmiyyət kəsb edir. “Dünya iqtisadiyyatının tarixi” dərsliyi respublikada ilk dəfədir ki, işıq üzü görür. Dərslik haqqında konstruktiv fikir və tövsiyələrini bildirəcək hörmətli oxuculara bəri başdan dərin minnətdarlığımızı bildiririk.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
8
I BÖLMƏ G R ŞƏ SÖZARDI I fəsil. Tarix fəlsəfəsi: problemlər, mülahizələr Tarix fəlsəfəsi – elmin (tarix elminin) mühüm istiqamətlərindən biri olmaqla ilk dəfə Avropada, intibah dövründə diqqət mərkəzinə gəlmişdir. “Tarix fəlsəfəsi” terminini elmi dövriyyəyə Volter daxil etmişdir. “Təsvirçi” tarixlə, yəni yalnız faktların aşkarlanması ilə məşğul olan tarixlə tarixi prosesin nəzəri konstruksiyası arasında fərqin ilk dəfə ciddi şəkildə əsaslandırılmasına J.J.Russonun əsərlərində rast gəlinir. Ona qədərki dövrdə D.Vuko “yeni elmlə (tarix fəlsəfəsi)” əldə edilən “əbədi ideal tarix” və ayrı-ayrı xalqların empirik tarixi anlamında fərqin möv- cudluğunu göstərmişdir. Sistemlilik prizmasından tarixi materialist baxışın əsas müəllifi K.Marks olmuşdur. XX əsrdə tarix fəlsəfəsinin inkişafı N.Berdyayev, K.Yaspers, R.Aronun əsərlərində geniş vüsət almışdır. Tarix fəlsəfəsinin interpretasiyaları sırasında U.Rostou və A.Toynbinin konsepsiyaları daha populyar mövqe tutur. P.Qardiner 1 tarix fəlsəfəsinin mahiyyət açıqlanmasına özünəxas tərzdə yanaşmışdır. Bu anlamda o, iki məsələni fərqləndirməyi təklif edirdi: “Tarix daxili” və “Tarix haqqında”. Onun fikrincə, tarixçilər birinci, filosoflar isə ikinci suala cavab verirlər. Tarix fəlsəfəsi Qərb ölkələrində kifayət qədər populyardır. E.Karr 2
həyətyanı bağçalarımızda cənnət yaratmağa” çalışanlardır. Müasir tarix fəlsəfəsi – fəlsəfi biliyin nisbi müstəqil sahəsi olmaqla, cəmiyyətin inkişafının təbiətdən fərqli keyfiyyət özünəməxsusluğunu öyrənir. Tarix fəlsəfəsi 4 əsas problemlə məşğuldur: 1. Tarixin mənası və istiqaməti. 2. Cəmiyyətin tipologiyasına metodoloji yanaşmalar. 3. Tarixin dövrlənməsi kriteriləri. 4. Tarixi prosesin tərəqqi (inkişaf) kriteriləri.
1 Gardiner P. The nature of Historical Explanation. London., 1965., 2 Карр. Э. История и факты //Современные тенденции в буржуазной философии и методологии истории. Ч. 1 и 2.. М., 1969.- С.24.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
9
Tarix fəlsəfəsinin bir elm sahəsi kimi geniş vüsət almasına baxmayaraq, sadalanan problemin heç biri üzrə vahid yanaşma yoxdur. Qeyd edilən yönümdə irəli sürülmüş baxışlar o qədər polyardır ki, onlar arasında hansısa bir kəsişmə nöqtəsi tapmaq prinsipial olaraq mümkün deyildir. Belə ki, filosofların bir qrupu tarixin mənasının olduğunu əsaslandırmağa çalışır, digər qrup isə ümumiyyətlə, inkar mövqeyində dayanır. Yaxud, bəzi müəlliflər tarixi qanunları qəbul edir, digərləri isə bunu nonsens adlandırırlar. Ziddiyyətli situasiya artıq elə bir səviyyəyə çatmışdır ki, hətta “tarixi prosesin hərəkətverici qüvvəsi nədir” - sualına belə ən müxtəlif cavablar verilir. “Dünya iqtisadiyyatının tarixi” kursu üçün müəyyən əhəmiyyət kəsb etdiklərini nəzərə alaraq yuxarıda sadalanan problemlər üzrə bu günə qədər formalaşmış yanaşmaların panoramını verməyi məqəsədəuyğun hesab edirik.
Bəri başdan qeyd edək ki, cəmiyyətin haradan gəlib hara getdiyini, yaxud tarixi prosesin istiqamətini (yönümlülüyünü) xüsusi araşdırmağa ehtiyac yoxdur. O mənada ki, yönümlülük sabit deyil, dinamikdir, dəyişkəndir və hər bir tarixi dövrdə o dövrün gerçəkliklərindən çıxış etməklə
formalaşır. Yəni,
birdəfəlik həll
edilən, birdəfəlik müəyyənləşdirilən deyildir. 1. Antik fəlsəfədə problemə ikili baxış mövcud olmuşdur: - Sivilizasiya inkişaf etdikdə cəmiyyət “çürüyür”. Tarixi proses “qızıl əsrindən ” “gümüş əsrinə”, oradan isə “dəmir əsrinə” keçir. - “Dövriyyə nəzəriyyəsi”nin ilkin variantı Heraklit tərəfindən irəli sürülmüşdür . Tarixi proses əbədi alov kimidir – gah sönür, gah da yeni güvvə ilə yenidən alovlanır. “Dövriyyə nəzəriyyəsi”nin müəllifləri sırasında Aristoteli, D.Vukonu, O.Şpenqleri, A.Toynbini və digərlərini göstərmək olar. 2. Tarixi – inkişaf kimi, cəmiyyətin ibtidaidən aliyə, ibtidai həyat tərzindən daha təkmil səviyyəyə yüksəlişi kimi şərh edən nəzəriyyələr (Kondorse, Tyurqo, .Kant, V.Hegel, K.Marks). Marksist yanaşma belə bir mövqedən çıxış edir ki, tarixin müəyyənləşmiş məqsədi və deməli, mənası var: məqsəd – “azadlığın hökmranlığına” nail olmaqdır ki, bu-
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
10
nun üçün də xüsusi mülkiyyət aradan qaldırılmalı və sinifsiz cəmiyyət qurulmalıdır. A.Toynbi marksist ruhu... yəhudi ruhu adlandırır. Belə ki, ... Marks Yahvanın (yəhudi Allahı) yerinə “tarixi zərurət” ilahəsini, yəhudilərin yerinə - müasir proletariatı qoymuş, peyğəmbərin hakimiyyətini isə proletariat diktaturası kimi təsvir etmişdir. 3
Ümumdünya tarixi prosesin vahidliyini irəli sürən yanaşmalar (A.Avqustin). Teoloji xarakter daşıyan baxışa görə tarix sa peyğəmbərin dünyaya gəlməsindən başlanır və axirətlə başa çatacaqdır. 4. Tarixin mənasını təbii zərurətlə, yəni səbəb-nəticə əlaqələrinin daimi təkrarlanması ilə bağlayan yanaşmalar (D.Vuko).Vukonun fikrincə, bütün xalqlar eyni yolu keçirlər. Başqa sözlə, hər bir xalqa münasibətdə tarixi prosesin 3 epoxası olub: lahi; qəhraəmanlıq; insanlıq; hansı ki, bəşəriyyətin uşaqlıq, gənclik və yetkinlik səviyyələrinə uyğundur. Və qeyd edilən dairə birdəfəlik qapanmır. Proses başa çatdıqdan sonra yeni proses başlanır – həmin mərhələlər yenidən keçilir. 5. ntibah dövründə (XVIII əsr) tarixin mənası insan zəkasının tərəqqisi ilə əlaqələndirilirdi. Buna adekvat olaraq bəşəriyyətin tarixi həmin tərəqqinin mərhələləri üzrə hərəkət kimi qəbul edilirdi. Cəmiyyətin tərəqqisi həqiqətə və xoşbəxtliyə doğru hərəkətdir (Kondore). 6. Tarixilik (историцизм) prinsipi ( .Qerder, V.Hegel). Hegel iki əsas prinsipi qəbul edirdi: - Tarixin substansionallığı; tarixin əsas substansiyası zəkadır və zəka – hüdudsuz gücə malikdir; - Tarixi prosesin bütövlüyü (tamlığı) və məqsədəmüvafiqliyi; Ümumdünya tarixinin son məqsədi – ruhun öz azadlığını dərketməsidir. Marksizmdə “tarixilik” (историзм) “tarixiçiliyə” (историцизм) çevrilir. Prinsipin real mahiyyəti kardinal şəkildə dəyişir və cəmiyyətin və tarixin materialist dərkinə yönəlir. Qeyd etmək lazımdır ki, filosofların böyük əksəriyyəti “tarixilik” prinsipini ya qismən, ya da bütövlükdə inkar edirlər (P.Rikket, V.Vindelband, K.Yaspers və s.) K.Yaspers insanlar tərəfindən fəaliyyətin
3 Toynbe A.J. A.Study of History. L., 1936, p. 178 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
11
əsas oriyentləri keyfiyyətində irəli sürülən subyektiv xarici dəyərləri, yaxud məqsədləri aşağıdaki kimi sistemləşdirir: 1. Sivilizasiya və insanın humanistləşməsi; Məqsəd – özü tarixidir. 2. Azadlıq və azadlığın dərki: 3. nsanın böyüklüyü, ruhi yaradıcılıq mədəniyyətin ictimai həyata gətirilməsi, dahinin yaradıcılığı; 4. Varlığın insanda aşkarlanması, ilahiyyatın aşkarlanması. Yaspers qeyd edir ki, bu məqsədlər universaldır və hər bir tarixi epoxada həyata keçirilə bilər və qismən də keçirilir. 4 Bu aspektdən K.Popperin tənqidi daha səciyyəvidir. K.Popper tarixi prosesə marksist yanaşmanı qəti olaraq qəbul etməmişdir. O, tarixin obyektiv qanunlarının olmadığını və
buna görə
də sosial
proqnozlaşdırmanın mümkünsüzlüyünü irəli sürürdü. “... Tarixi zərurətə inam keçmişin qalığıdır və bəşər tarixinin gedişini elmi metodlarla əvvəlcədən müəyyənləşdirmək mümkün deyildir.” 5
1. Bəşər tarixinin gedişi əhəmiyyətli dərəcədə insan biliklərinin artımından asılıdır; 2. Elmi biliyin artımının necə olacağını biz əvvəlcədən deyə bilmərik; 3. Deməli, biz bəşər tarixinin gedişini əvvəlcədən müəyyənləşdirə bilmərik; 4. Bu o deməkdir ki, biz nəzəri tarixin mümkünlüyünü inkar etməliyik. Göründüyü kimi, K.Popper tarixi tərəqqini inkar edir. Tərəqqi – hansısa bir məqsədə doğru hərəkətdir, məqsəd – yalnız insana aiddir, tarix üçün bu, sadəcə olaraq mümkünsüzdür. Buna görə də, K.Popper hesab edirdi ki, yalnız insan inkişaf eləyə bilər. Beləliklə, K.Popper tarixin subyektiv məna daşıyıcısı olduğunu göstərir: “... Baxmayaraq ki, tarixin məqsədi yoxdur, biz ona öz məqsədlərimizi “yeridə” bilərik, eynilə, tarixin mənası yoxdur, biz onu mənalandıra bilərik ” 6 .
cavabın məzmunundan asılı olaraq: “… Tarix fəlsəfəsinin iki konsepsiyası meydana çıxır: Heç bir məna yoxdur, sadəcə olaraq eyni
4 Ясперс К. Истоки истории и ее цель. Вып.2. М., 1994.- С.172. 5 Поппер К.Р. Нищета историцизма// Вопросы философии.-1992. N4.C.49. 6 Поппер К.Р. Открытое общество и его враги. М., 1992, Т.2, с.321 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
12
şeyin fasiləsiz təkrarlanması mövcuddur. Məna var və tarix yüksələn xətlə gedən fasiləsiz hərəkətdir. Birinci konsepsiya – dövriyyə nəzəriyyəsi, ikinci isə - tərəqqi nəzəriyyəsidir. Və, hər iki nəzəriyyə tənqid olunur”. 7
minant mövqeyə malik olan ekzistensializmin (Sartr, Kamyu, Kafka, Bovuar və s.) yanaşma tərzi də xüsusi orjinallığı ilə seçilmir. Onlar tarixin mənasını məqsədlə və insanın mövcudluğunun mənası ilə bağlayırlar. Məsələn, K.Yaspers insanın mahiyyətini azadlıqda görür. Hansı ki, insanın ruhani gücünün sərbəst realizəsində təzahür edir. Beləliklə, müasir filosofların böyük əksəriyyəti hesab edir ki, tarixi prosesin məqsədi yoxdur və ola da bilməz. Məqsədi – həm özü, həm də cəmiyyət qarşısında insan müəyyənləşdirir. Bu məqsədə adekvat olaraq tarixin mənası formalaşır. Hər şeydən əvvəl, qeyd etmək lazımdır ki, tarix fəlsəfəsinin ümumi problemlərinin həllində az ya çox dərəcədə inandırıcılığa nail olunması yalnız tarixin müəyyən bir konsepsiyası çərçivəsində mümkündür.Əks təqdirdə, yəni nəzəriyyədən kənar müstəvidə qeyd olunan problemlərin araşdırılması konkret elmi nəticələr verə bilməz. Məhz bu anlamda tarix fəlsəfəsi digər elmlərdən elə də fərqlənmir. Ənənəvi olaraq tarix fəlsəfəsi tarixin mənası və yönümlülüyü aspektində zatən heç vaxt “susmamışdır”. Belə qəbildən olan baxışların əsasında sadə bir ideya dayanır: Bəşəriyyətin mövcudluğu mənasız ola bilməz, onun konkret təyinatı və yönümlülüyü var; Bu anlamda da bəşəriyyətin təkamülü konkret məna ilə “yüklənmişdir”. Qeyd etmək lazımdır ki, “məna” konsepti tarixi prizmadan kifayət qədər dağınıq və haradasa anlaşılmaz bir haldadır. K.Levit 8 qeyd edir ki, “...Tarixin mənası anlayışı ilə digər ümumi problemlər arasında birbaşa bağlılıq vardır”. “Məna” probleminin yalnış anlaşılması digər problemlərin də gerçək dərkolunmasını mümkünsüz edir. Maraqlıdır ki, son dövrlərə qədər tarix fəlsəfəsi “məna” problemini əsas problem kimi həll etməyə çalışırdı. Lakin konkret nəticə əldə edə bilmədiyinə görə tarix fəlsfəsinin bir elm kimi prinsipcə mümkünsüzlüyü (müasir şəraitdə) qənaətinə gəlinməyə başlamışdı.
7 Конрад Н.И. Запад и Восток. М., 1972, с.455 8 Левит К. О смысле истории // Философия истории. Антoлогия.М; 1995. –C.263 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
13
P.Tillix 9 problemə münasibətdə daha dərin qatlara nüfuz etməyə çalışmış, mənanı təkcə ümumi problemlərlə deyil, həmçinin səbəbiyyət əlaqələrinin aşkarlanması müstəvisində tarixi faktların seçimi problemi ilə bağlayırdı. Onun fikrincə, tarixi prosesin interpretasiyası bir çox səviyyələrdən ibarətdir: Göründüyü kimi, interpretasiya, məzmunu və səviyyəsindən asılı olmayaraq məna ilə birbaşa bağlılıqdadır. Problemin mürəkkəbliyi həm də “məna” konseptinin özünün məna tutumu ilə bağlıdır. “Məna”nın ən çox istifadə olan iki izahı mövcuddur: 1. Linqvistik yanaşma: Mənanı ifadənin məzmunu anlamında şərh edir;
2. Teleoloji yanaşma: Hər hansı bir məqsədə “xidmət” edən fəaliyyətin xarakteristikası. Qarşıya qoyulmuş məqsədəçatma istiqamətində həyata keçirilən fəlaiyyət “mənalı” fəaliyyətdir, əks-təqdirdə onun heç bir mənası yoxdur. Eyni zamanda, qeyd olunan prizmadan məqsədin dərk edilib- edilməməsinin heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Beləliklə, məna = məqsəd eyniyyəti meydana çıxır. Yalnız məqsədli olanın mənası ola bilər. “... Təsadüfi deyildir ki, “məna” və “məqsəd”, yaxud “məna” və “niyyət” bir-birini əvəz edə bilir ”. 10
“Tarixin mənası” haqqında danışarkən, birmənalı olaraq mənanın teleoloji məzmunu əsas götürülür. K.Levit yazır ki, tarixi fəaliyyətin yaxud hərəkətin son məqsədi haqqında o vaxt mühakimə yürütmək olar ki, gələcək məqsəd aydın dərkedilən hala gətirilsin.
9 Тиллих П.История и Царство Божие // Философия истории. Антoлогия. М., 1995.- С.235 10 Левит К. О смысле истории// Философия истории. Антология. М.. 1995.- С.263 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
14
Şə
“Tarixin mənası” haqqında danışarkən, birmənalı olaraq mənanın teleoloji məzmunu əsas götürülür. K.Levit yazır ki, tarixi fəaliyyətin, yaxud hərəkətin son məqsədi haqqında o vaxt mühakimə yürütmək olar ki, gələcək məqsəd aydın dərkedilən hala gətirilsin. Əgər tarixi hərəkətin istiqaməti və gedişi radiusu müəyyən olunubsa, onun mənası (“tam” kimi götürülməklə) həmin hərəkətin sonundan çıxış etməklə şərh olunur. “Tam”ın mənası var, ona görə ki, onun müəyyən çıxış nöqtəsi və aydın dərk edilən sonu mövcuddur. Belə olan təqdirdə sualı başqa cür də qoymaq olar: tarixin məqsədi varmı? Ümumiyyətlə, nəinki tarixin, istənilən fəaliyyətin məqsədi öz-özlüyündə mental yaranış olmaqla, dəyərliliyin növ müxtəlifliyinə aiddir. Bu prizmadan tarixin mənasını tarixi prosesin hansısa dəyərə istiqamətlənməsi kimi də başa düşmək olar. Aksiologiyada 11 dəyər əsasən iki yerə bölünür: Daxili (öz-özlüyündə dəyərli olan) və xarici (hansısa daxili dəyərin əldə olunmasına xidmət edən). Məsələn, pul – öz-özlüyündə dəyərli deyildir. O, yalnız hansısa daxili dəyərə malik şeyi əldə etməyə imkan verən universal vasitə kimi dəyərə malikdir. Aydındır ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz bölgü nisbi xarakter daşıyır və birmənalı olaraq kontekstdən asılı dəyişən kimi çıxış edir.
11 Ивин А.А. Основания логики оценок. М., 1970 nt er
et as iy an ın s əv iy yə lə ri
Nəzəri təminat: fərdi,qrup və kütləvi motivasiya nəzəriyyəsi, sosial və siyasi fəlsəfə Səbəbiyyət asılılığının qiymətləndirilməsi Fərdi və ictimai strukturlar haqqında təsəvvür Mühümlülük kriteriyasına uyğun olaraq tarixi faktların seçilməsi MƏNA
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
15
Tarixin mənası probleminə yanaşmada dəyərin, yaxud məqsədin digər bir bölgüsü: obyektiv və subyektiv bölgü də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Obyektiv dəyər, yaxud məqsəd: insanın fəaliyyəti, yaxud fəaliyyət- sizliyindən asılı olmayaraq hadisələrin təbii gedişində həyata keçir; Subyektiv dəyər, yaxud məqsəd ilə elə hadisə və situasiyaları ehtiva edir ki, ona çatma yolunda insan düşünülmüş və aktiv fəaliyyət göstərir. Sözügedən bölgülərə müvafiq olaraq tarixin mənası problemində 4 mümkün variant ortalığa çıxır: 1.
Tarix məna yükü daşıyır, belə ki, o, müəyyən dəyərləri əldə etməyə imkan verən vasitə kmi çıxış edir. (Məsələn, azadlıq, rifah, şəxsiyyətin hərtərəfli inkişafı və s.). Bu dəyərlərin əldə edilməsi prosesi tarixi inkişafın nəticəsi olsa da, insanların planlarından, tarixi dərketmə qabiliyyətindən, şüurlu fəaliyyətindən asılı deyildir. 2.
öz-özlüyündə dəyərlidir, eyni zamanda, tarixin daxili dəyərliliyi insanlardan (bu
dəyərliliyi anlayıb-
anlamamalarından asılı olmayaraq) qətiyyən asılı deyildir. 3. Tarix bəşəriyyətin formalaşdırdığı ideallara çatma vasitəsi kimi müəyyən məna daşıyır; 4. Tarixin mənası var, belə ki, o, pozitiv olaraq, öz-özlüyündə dəyərlidir və bu dəyər kənardan deyil, daxilindən qaynaqlanır (insanlar tərəfindən). Beləliklə, göründüyü kimi, tarixin mənası varmı? - sualının daxili məntiqi və qoyuluşu dəyişir: 1. Tarix – öz-özlüyündə məna yükü daşıyır (1-ci və 2-ci yanaşmalar). Bu, insanlardan və ümumiyyətlə, bəşəriyyətdən asılı deyildir, yaxud həmin mənanın formalaşmasında nə ayrı-ayrı fərdlər, nə də bütövlükdə bəşəriyyət iştirak etmir. Tarixin gedişi əvvəlcədən müəyyənləşibdir. 2. Sonuncu iki yanaşmaya (3-cü və 4-cü yanaşmalar) görə isə tarixi mənalandıran insandır. P.Tillix tarixin mənasını bütövlükdə varlığın mənası ilə bağlayır. “... Tarixi zaman – bütün digər zaman dəyişmələrini özündə ehtiva edən
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
16
zaman olduğuna görə tarixin mənası... varlığın universal mənası kimi çıxış edir” 12 .
yalnız o halda gerçək məzmun daşıya bilər ki, tarixə obyektiv “don” geydirilsin. Dünya iqtisadiyyatının tarixi kursunun elmi statusunu müəyyənləşdirən arqumentlər sırasında istinad edilməsi zəruri və qaçılmaz olan əsas problem əks bağlılığın “necə”liyindən birbaşa asılılıqdadır. Başqa sözlə, iqtisad elminin tarixlə simbiozundan yaranmış elmi istiqamətlər, o cümlədən dünya iqtisadiyyatının tarixi çərçivəsində qarşılıqlı bağlılığın xarakteri əksər tarixi dönəmlərdə nəzər-diqqətdən kənarda qalmışdır. qtisad elminin tarixə münasibəti necədir? - sualına əsaslandırılmış cavab (daha doğrusu - cavablar) verilmiş, lakin iqtisad elmi çərçivəsində tarixin mənası, əhəmiyyəti ilə bağlı məsələ açıq qalmışdır. qtisad elminin qlobal böhranı fonunda qeyd edilən problem xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Yalnız son dövrlərdə bu məsələ diqqət mərkəzinə gəlmiş və kifayət qədər orijinal yanaşma formalaşdırılmışdır. qtisadi təhlildə tarixi hadisələrin uçotunun mühümlüyünə istinadla irəli sürülmüş konsepsiya – inkişafın əvvəlki yolundan asılılıq konsepsiyası adlanır. Hal-hazırda sözügedən konsepsiya son dövrlərdə iqtisad elminin ortalığa qoyduğu neoevolyusionizm (yeni təkamül nəzəriyyəsi) çərçivəsində yer almaqdadır. lkin olaraq P.Devid 13 göstərmişdir ki, tarixi və institusional amillərin təsiri altında, bazar üçün daha əlverişli alternativlərin olmasına baxmayaraq, qeyri-effektiv texnologiyaların bazar seçimi (təkamül prosesində) tamamilə mümkündür. Sonrakı müddət ərzində həmin ideya B.Artur 14 tərəfindən daha ciddi riyazi formada inkişaf etdirilmişdir. Artur belə bir tezis irəli sürdü ki, tarix o halda mühüm əhəmiyyət kəsb edir ki, orada iqtisadiyyatın texnoloji inkişafı çox kiçik, elə bir əhəmiyyəti olmayan hadisələrdən asılı olur. Bu da istənilən etibarlılıq dərəcəsi ilə bazar bölgüsünü əvvəlcədən müəyyənləşdirməni (öngörməni) mümkünsüzləşdirir. Qeyd edilən tezisin daxili məntiqi ilə hərəkət etsək, onda belə alınır ki, iqtisadi gələcəyin öngörməsində həm nəzəri, həm də praktiki hədlər mövcuddur.Yəni, heç
12 Тиллих П. История и Царство Божие// Философия истории. Антoлогия. М., 1995.- С.236 13 David P.A. Clio and the Economics of QWERTY// The American Review. VOL/75, N2, p.332-337 14 Arthur W.B. ncreasing Returns and Path Dependence in the Economy. Ann Arbor: The University of Michiqan Press., 1994. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
17
bir halda elmi təfəkkürün, empirik təcrübənin hüdudsuzluğundan danışmaq mümkün deyildir. Konsepsiyada əvvəlki inkişaf yolundan asılılıq iki istiqamətdə nəzərdən keçirilir: 1.
Pozitiv: Əvvəlki inkişaf yolundan asılı olan proseslər mənfi “yüklüdür” - əvvəl mövcud olmuş proseslərin istisnalar sinfinə aiddir. Bu halda sistemin inkişaf tarixi üçün ayrı-ayrı detallar heç bir əhəmiyyət kəsb etmir. 2.
olmayan proseslər nəticə etibarilə əvvəlki inkişaf yolundan asılılıq doğurur. Yəni əvvəlki inkşaf yolundan asılılıq prosesinin “məzmun” dəqiqləşdirilməsi üçün təsadüfi proseslərin və dinamik sistemin xarak- terik cəhətlərinin təhlili əsasında nəzəri-məhdudlaşdırıcı model qurulmalıdır. Beləliklə, ilkin interpretasiya (Devid-Artur) çərçivəsində sözügedən konsepsiya: 1) tarixin əhəmiyyəti olduğunu təsbit edir; 2) qeyri-effektiv texnologiya və institutların seçiminin önlənməsi prizmasından iqtisadiyyatda “qapanma” effekti yarada biləcək hadisələrin əvvəlcədən müəyyənləşdirilməsinin qeyri-mümkünlüyünü ortalığa qoyur; 3) yanlış seçimdən qorunmanın mümkünlüyünü “əhəmiyyətsiz tarixi hadisələrlə” bağlayır (yəni, elə hadisələr ki, standart təhlil prosesində ümumiyyətlə nəzərə alınmır). Bununla belə, əvvəlki inkişaf yolundan asılılıq konsepsiyasının digər interpretasiyaları da mövcuddur. Neoklassizmə söykənən tədqiqatçılar (Leyboviç, Marqulis) 15
əvvəlki inkişaf yolundan asılılıq fenomeninin üç dərəcədən ibarət təsnifatını verirlər: 1. Birinci dərəcə: Seçilən yolun keyfiyyətinin qərar qəbul edildiyi anda
müəyyənləşdirilməsi mümkün
deyil (anlaşılmazdır). Yalnız sonralar anlaşılır ki, bəzi alternativ yollar daha çox fayda verə bilərdi. 2. kinci dərəcə: nformasiyanın natamamlığı ucbatından seçilmiş effektiv yol yaxud qəbul edilmiş effektiv qərar retrospektiv planda effektiv olmaya bilər. 3. Üçüncü dərəcə: lkin şərtlərdə həssas asılılıq qeyri-effektiv nəticə ilə sonuclana bilər, lakin bu nəticə verilən şəraitdə
15 Liebowitz S.J. Marqolis S.E. Path Dependence,Lock-in, and History/ Journal of Law, Economics and Organization VOL II N1. 1995, pp.205-226. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
18
düzəldilə biləndir. Başqa sözlə, daha yaxşı nəticə əldə etmək üçün uyğun gələn mexanizm var, amma bu nəticə əldə olunmayıbdır. Sonuncu dərəcə o deməkdir ki, texnologiya və institutların seçimində, bu və ya digər səbəbdən, daha effektiv alternativlərin olmasına baxmayaraq, daha az effektiv olana üstünlük verilir. Beləliklə, birinci dərəcə - sadəcə olaraq əlaqənin mövcudluğunu təsbit edir (qeyri-effektivlik haqqında heç bir nəticəyə gəlmir). kinci dərəcə - belə bir qeyd-şərtlə çıxış edir ki, zamanlararası effekt səhvləri artırır. Üçüncü dərəcə - nəinki bunu (səhvləri artırmanı) təsdiq edir, eyni zamanda ondan qaçma imkanlarının olduğunu göstərir. Konsepsiyanın xüsusi əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, “qeyri- effektiv” texnologiya və institutların seçilməsi ilə olan tarixi hadisələrin heç də hamısını neoklassik model və terminlərlə - bazarın fiaskosu, Pareto-optimumu və s. ifadə etmək olmaz. Problemin qəlizliyi ondadır ki, əvvəlki inkişaf yolundan asılılığın yanlış interpretasiyası yanlış siyasətə gətirib çıxarır. Yüklə 5,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|