AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet

§ 3.2.2. Vəzifələr 

 

“Dünya  iqtisadiyyatının  tarixi”  elminin  əsas  vəzifəsi  dünya 

iqtisadiyyatının  genezisi,  qərarlaşması  və  inkişafında  bu  və  ya  digər 

formada  iştirak  edən,  konkret  amillər  kimi  təsir  göstərən  və  yekunda 

ümumplanetar  səviyyəli  sistemli  yaranışın  meydana  çıxmasına  səbəb 

olan “hər şeyi” araşdırmaq, öyrənmək və ümumiləşdirməkdən ibarətdir: 

−

  stehsalın (bölgünün, mübadilə və istehlakın) mahiyyəti, struktur və 

formalarının təkamülü prosesinin öyrənilməsi; 

−

Konkret tarixi dövrlərdə iri region, yaxud aparıcı ölkələr bölümündə 

iqtisadi  sistemin  qərarlaşması  və  dəyişməsi  dinamikasının 

araşdırılması; 

−

qtisadi sistemlərin alternativ inkişaf variantlarının tədqiqi və aşkara 

çıxarılması; 

−

Təsərrüfat  fəaliyyəti  təcrübəsinin  toplanması  və  konseptual 

ümumiləşdirilməsi; 

−

Dünya  iqtisadiyyatının  gələcək  inkişaf  yolları  üzrə  tövsiyələrin 

hazırlanması. 

 

§ 3.2.3. Funksiyalar 

 

A.Toynbi  özünün  “XVIII  əsrdə  ngiltərədə  sənaye  inqilabı” 

əsərində  yazırdı  ki,  tarixi-iqtisadiyyat  elmi  iqtisadi  inkişafın  fəlsəfəsi 

kimi çıxış etmək iqtidarındadır. C.N.Keyns isə “Siyasi iqtisadın predmeti 

və metodu”(1891) əsərində siyasi iqtisadla iqtisadiyyatın tarixi arasındakı 

münasibətlərə  xüsusi  diqqət  yetirmiş  və  bu  fənnin  3  əsas  funksiyasını 

fərqləndirmişdir: 

1.  qtisadi nəzəriyyənin tarixi “nümayişi”. 

2.  qtisadi  nəzəriyyənin  tarixi  tənqidi,  yaxud  tarixi  müstəvidə 

yoxlanılması. 

3. Yeni iqtisadi nəzəriyyənin tarixinin əsaslandırılması. 

Müasir  dövrdə  “dünya  iqtisadiyyatının  tarixi”  fənninin  əsas 

funksiyalarına aşağıdakılar aid edilir: 

1.  Bəşəriyyətin  təsərrüfat  təcrübəsi  üzrə  məlumatlarının  yığılması, 

öyrənilməsi  və  ümumiləşdirilməsi;  bu  baxımdan  iqtisadiyyatının  tarixi 

professional  “yaddaşın”  formalaşmasında  müstəsna  rol  oynayır 

(“Yaddaş” funksiyası). 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

65

                                                            

2.  Dünya  iqtisadiyyatının  tarixindən  götürülən  konkret  faktlar  və 

nümunələr əsas iqtisadi terminlərin məzmununun mənimsənilməsində bir 

növ “hazırlıq” mərhələsi kimi çıxış edir (“Hazırlıq” funksiyası). 

3.  Dünyagörüşü  funksiyası  ümumbəşəri  iqtisadi  təkamülün  elmi 

mənzərəsini verməklə iqtisadi təfəkkürə tarixilik (историзм), miqyaslılıq 

kimi mühüm anlayışları, inkişafın çoxvariantlılığını aşılayır; 

4.  qtisadi təfəkkürdə realizmin formalaşdırılması funksiyası: başqa 

sözlə,  tarixi-xronoloji  inkişaf  prosesinin  təkcə  pozitiv  deyil,  həm  də 

neqativ aspektlərini üzə çıxarır; 

Metodoloji funksiya aşağıdakıları ehtiva edir: 

-  iqtisadi  nəzəriyyənin  ayrı-ayrı  müddəaları  (qanunları) 

iqtisadiyyatın tarixindən götürülmüş faktlarla təsbit edilir; 

-  iqtisadiyyatın  tarixi  siyasi-iqtisadi  təhlilin  düzgünlüyünü, 

elmiliyini yoxlayır (Tənqidi funksiya); 

- yeni iqtisadi nəzəriyyənin elmi əsaslandırılması funksiyası; 

6.  Fundamental  funksiya;  dünya  iqtisadiyyatının  təkamülü 

qanunauyğunluqlarının nəzəri ümumiləşdirilməsi; 

7.  Mədəni  funksiya:  dünya  iqtisadiyyatı,  yaxud  regional  iqtisadi 

sistemlərdə mədəni xüsusiyyətlərin qorunub saxlanılması və inkişafı; 

8.  drak  funksiyası:  dünya  iqtisadiyyatının  inkişaf  qanuna-

uyğunluqları  və  bütövlükdə  inkişaf  prosesi  haqqında  təsəvvür  forma-

laşdırılması; 

9.  Mental  funksiya:  təsərrüfat  fəaliyyətinin  forma  və  metodlarında 

mənəviyyatla bağlı ünsürlərin təhlili; 

10.  Proqnostik  funksiya:  əldə  edilmiş  tarixi-empirik  məlumatlara 

istinadla  dünya  iqtisadiyyatının  gələcəyi  haqqında  fikirlərin  irəli 

sürülməsi. 

Funksiyaların kompleks şəkildə realizasiyası dünya iqtisadiyyatının 

tarixinin  digər  elmlər  arasında  yeri  və  rolunu  müəyyən  etməyə  imkan 

verir. Bu aspektdən  

qeyd  etmək  lazımdır  ki,  “Dünya  iqtisadiyyatının  tarixi”  əksər 

ictimai-humanitar  elmlərlə  sıx  bağlılıqda  olmaqla  iqtisad  elmləri 

sistemində  “iqtisadi  nəzəriyyə”  və  “iqtisadi  fikir  tarixi”  fənləri  ilə 

yanaşı fundamental elm sahəsidir. 

 

§ 3.2.4.  Metodika aparatı 

 

Müasir  dövrdə  “Dünya  iqtisadiyyatının  tarixi”  üzrə  aparılan 

tədqiqatlarda əsasən aşağıdakı metodlar tətbiq olunur: 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

66

                                                            

1. Xronoloji: iqtisadi-tarixi materialın xronoloji ardıcıllıqla şərhi; 

2.  Sinxron:  ölkə  və  kontinentlərin  təsərrüfat  həyatında  baş  verən 

tarixi-iqtisadi hadisələrin eyni vaxt ərzində öyrənilməsi; 

3. Dixron: dövrlənmə metodu; 

4. Tarixi modelləşdirmə. 

Ümumiyyətlə,  iqtisadi-tarixi  araşdırmalarda  istifadə  olunan 

metodlar kompleksini iki qrupa ayırmaq olar: 

Ə

nənəvi metodlar: 

- tarixi (tarixi-genetik) metod: Tədqiq edilən obyektin təkamülü və 

genezisi proseslərinin və faktların ardıcıl təhlilinə əsaslanır. Tədqiq 

edilən reallığın təsvirində konkretliliyi təmin etməklə hadisələrarası 

səbəb-nəticə əlaqələrini üzə çıxarmağa imkan verir; 

-  Sistemli-struktur  metod:  Tam  və  onun  hissələrinin  qarşılıqlı 

əlaqədə olan sistem kimi öyrənilməsi; 

-  Tarixi-müqayisə  metodu:  iqtisadi-tarixi  tədqiqatın  obyektlərinin 

zaman və məkanca müqayisəsinə əsaslanır. 

Bu  metodla  iqtisadiyyat  tarixində  ümumi,  xüsusi  və  təkcəni,  ayrı-

ayrı 

ölkələrin 

inkişaf 

yolları, 

variantları 

və 

modellərini 

müəyyənləşdirmək,  iqtisadi-tarixi  prosesin  təsnifatı  və  tipologiyasını 

vermək mümkündür. 

-  Tarixi-tipoloji  metod:  qtisadi  həyatın  müxtəlif  hadisələrinin 

eynicinsli xassə və cəhətlərinə əsaslanır. Bu metodla əsas əlamətlər 

üzrə eynicinsli olan obyektlər fərqləndirilir.  

Tarixi-iqtisadi  tədqiqatlarda  tipologiya  mühüm  əhəmiyyət  kəsb 

edir. 

Tipologiya  –  elmi  idrakın  metodu  kimi  ümumiləşdirmə  modeli 

vasitəsilə  obyektlər  sistemi  və  onların  müxtəlif  qruplarının  bölgüsünə 

əsaslanır. 

Tipologiyanın  tətbiqində  əsas  məqsəd  təsərrüfat  çoxluğunun 

adekvat şəkildə təsviridir. 

Ən  geniş  yayılmış  tipologiya  aşağıdakı  əlamətlərin  məcmusuna 

əsaslanır: 

- Texnoloji: Əmək alətləri və texnologiyaların inkişaf səviyyəsi; 

- 

qtisadi:  Mülkiyyət  münasibətləri  sistemi,  istehsalçı  ilə 

istehlakçının əlaqə formaları; 

- Sosiomədəni, o cümlədən təsərrüfat mədəniyyəti; 

-  nstitusional:  istehsalın  təşkilində  dövlətin  və  digər  ictimai 

institutların rolu. 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

67

                                                            

Məhz  bu  cür  yanaşma  nəticəsində  iqtisadi  inkişafın  milli  və 

regional  xüsusiyyətlərini  nəzərə  almaqla  tarixi  aspektdə  təsərrüfat 

tiplərinin makromodelini formalaşdırmaq imkanı yaranır. 

Yeni metodlar: 

-  Kəmiyyət  (riyazi)  metodları:  qtisadi-tarixi  inkişafın  amilləri, 

təmayülləri  və  qanunauyğunluqlarının  aşkarlanmasında,  hadisə  və 

proseslərin  tipoloji  təsnifatının  aparılmasında,  sistemdaxili  və 

sistemlərarası  qarşılıqlı  əlaqələrin  təhlilində  tətbiq  edilir.  Bu 

prosesdə riyazi üsullardan – qruplaşdırma, dispersiya, korrelyasiya, 

reqressiya, faktorlu təhlil və s. geniş istifadə olunur. 

-  Sosioloji  tədqiqatlar  və  sosial-psixoloji  metodlar:  Xüsusi 

əhəmiyyət  kəsb  edir.  Belə  ki,  tarixi  və  iqtisadi  proseslərdə  xalq 

kütlələrinin birbaşa təsirinin xarakterini öyrənir. 

“Dünya  iqtisadiyyatının  tarixi”  informasiya  mənbələri  kimi,  bir 

qayda olaraq aşağıdakılardan istifadə edir: 

Arxeoloji 

qazıntılar: 

Dünya 

iqtisadiyyatının 

ayrı-ayrı 

inkişaf 

mərhələlərinə  aid  real  maddi  faktların  (“sübutların”)  əldə  olunmasına 

imkan verir. 

Demoqrafiya: tarixin müxtəlif dövrlərində əhalinin uçotunun nəticələrini 

tədqiq etmək imkanı yaradır; 

Mətnlərin öyrənilməsi: keçmişə aid qanun mətnləri, tarixçi-iqtisadçıların 

əsərləri və s. 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

68

                                                            

IV FƏS L 

 

ÜMUMDÜNYA TAR X - QT SAD  PROSES N DÖVRLƏNMƏS :  

NƏZƏR  BAXIŞLARIN XÜLASƏS  

 

§ 4.1. Tarixi dövrlənmənin əsas paradiqmaları 

 

Tarixi  prosesin  dövrlənməsi  tarixin,  o  cümlədən  tarixi-

iqtisadiyyatın  tədqiqi  baxımından  mühüm  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Heç  bir 

şübhə  yoxdur  ki,  dövrlənmə  -  tarixi  prosesin  tədqiqinin  ən  effektiv 

metodlarındandır.  

Tarixin  dövrlənməsi  –  sistemləşdirilmənin  xüsusi  növü  kimi  tarixi 

prosesin şərti olaraq müəyyən xronoloji dövrlərə bölünməsidir. 

Bəşər  tarixinin  ən  uzun  sürən  dövrü  -  ən  qədim  dünya  dövrüdür. 

Bütün  insanlar 

69

  bu  dövrdə  eyniyyətdə  olmuşlar.  Yəni  Yer  Kürəsində 

canlı həyatın yaranmasından (təqribən 3 mlrd. il əvvəl), insanın meydana 

gəldiyi dövrdən (təqribən 3 mln. il əvvəl) ibtidai icmanın formalaşdığı və 

onun  dağılmağa  başladığı  dövrə  qədər  insanların  nəinki  yaşayış,  hətta 

təfəkkür  tərzi  də  eyni  olmuşdur.  Bu  nöqtəyə  qədər  tarixi  prosesə 

münasibətdə  irad  tutulası  elə  bir  şey  yoxdur.  Lakin  maraqlı  hadisələr 

məhz  bu  dövrdən  sonra  başlanır...  Tarixi  prosesin  həm  zaman,  həm  də 

məkanca prinsipial şəkildə fərqli məzmun daşıdığı üzə çıxır. Sanki “tarixi 

proses”  dediyimiz  şey  hər  iki  istiqamətdə  (məkan  və  zaman)  avtonom 

intervallara  parçalanır.  Bu  hal  həm  mövcudluq,  həm  də  inkişaf 

prizmasından  gerçək  məzmun  daşıyır.  Fikrimizcə,  tarixi  prosesin 

vahidliyi (yeganəliyi) deyilən şey sadəcə olaraq, nonsensdir. O, məzmun 

və  keyfiyyətcə  müxtəlifdir,  heterogendir.  Əks  təqdirdə,  biz  “zamansız”, 

yaxud  “məkansız”  tarixi  prosesdən  bəhs  etməliyik.  “Zamansız”  tarix 

müasir  tarix  elminin  “nailiyyəti”  də  hesab  oluna  bilər.  Məhz  bu 

aspektdən biz, K.Popperlə tamamilə şərikik ki, nəzəri tarix – mümkünsüz 

olan  bir  şeydir.  Məhz  buna  görə  də,  tarixi  prosesin  dövrlənməsi 

problemin  yalnız  və  yalnız  kriterilərə  bağlamaq,  əsas  çətinliyin  sistemli 

yekun  verə  biləcək  kriteri  axtarışında  olduğunu  ön  plana  çıxarmaq 

əslində problemin “çıxılmaza” salınması deməkdir. 

Teoloji  paradiqmanın  əsas  məsələsi  –  insanın  yer  həyatının 

məzmunu  və  mənasıdır.  Dini  nöqteyi  –  nəzərə  görə  tarixin  mənası 

                                                 

69

 Burada “xalq”lar termini yerinə düşmür. Belə ki, o dövrdə “xalq” yox idi. Sadəcə 

insan sürüsü, sonraki mərhələdə ibtidai icma mövcud olmuşdur.  

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

69

                                                            

bəşəriyyətin dönmədən, tədricən Allaha qovuşması, mütləq həqiqəti dərk 

etməsindədir.  Tarixi  prosesin  məzmunu  insanın  azadlığını,  onun 

dərrakəsi  tarix  qurucusu  olmasını  ehtiva  edir.  nsan  tarixi  –  Adəm  və 

Həvvanın  cənnətdən  çıxarılmasından  başlanır.  Tarixin  sonu  –  qeybdə 

olandır və onu yalnız Allah bilir. 

                                                                                 Cədvəl 4.1 

 

Tarixi dövrlənmənin əsas paradiqmaları 

Nəzəriyyənin 

adı 

Müəllifi, yaranma tarixi 

Dövrlənmə 

kriteriləri 

Ə

sas anlayışlar 

1.Dini 

(Teoloji) 

Xristian konsepsiyasının 

müəllifi Evsey  

Pamfil 311-ci il. 

Son variant Avqustin (354-

430-cu illər) 

lahi 

öngörmə 

Провиденсиализм (lat- 

провидение). Tarixin 

ilahi iradənin təzahürü 

aspektində dini dərki; 

əvvəlcədən hazırlanmış 

və insanın xilasına 

yönəlinən ilahi planın 

həyata keçməsi 

2. 

Formasiyalı 

XIX əsrin 40-60-cı illəri 

K.Marks (V.Lenin və s.) 

Sovet alimləri: 

1930-1980-ci illər 

Sosial-

iqtisadi 

 

ctimai-iqtisadi formasi-

ya: cəmiyyətin tarixi tipi, 

istehsal üsulu; Bazis, 

üstqurum 

3. 

Sivilizasiyalı 

XIX əsrin sonu – XX əsrin 

əvvəlləri 

N.Danilevski, O.Şpenqler, 

A.Toynbi. 

Sosial-

mədəni 

Sivilizasiya – universal 

tərifi yoxdur. Seçilən kri-

teridən asılı olaraq tərif 

verilir. Əsas əlamətləri: 

mövcudluğun zaman 

sürəci; geniş əraziləri 

əhatə etməsi; çoxlu sayda 

insanları əhatə etməsi; 

unikallığı 

4. Passionar 

L.Qumilyov 

1939-cu il. Elmi dövriyyəyə 

1970-ci illərdən etibarən 

daxil edilib. 

Etnosun 

inkişaf 

dinamikası 

Etnos – vahid davranış 

stereotipləri olan, digər-

lərinə qarşı duran, daxili 

struktura malik insan qru-

pu. 

Passionarlıq– ayrı-ayrı 

fərdlərin yüksək səviyyəli 

məqsədyönlülüyü (real, 

yaxud illüziya olmasının 

fərqi yoxdur), bu yolda 

öz həyatını belə qurban 

verməyə hazır olması və 

digərlərini öz entuziazmı 

ilə arxasınca aparması 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

70

                                                            

 

Formasiyalı 

(rasionalist 

paradiqma) 

və 

sivilizasiyalı 

paradiqmaların gerçək məzmunu növbəti paraqraflarda şərh olunur. 

Tarixi  prosesin  dövrlənməsinin  orijinal  versiyası  L.Qumilyov 

tərəfindən  irəli  sürülmüşdür.  Onun  nəzəri  baxışlarının  əsasında  etnos 

anlayışının  ümumiləşdirilmiş  və  modernləşdirilmiş  mənası  dayanır. 

Etnos,  L.Qumilyovun  fikrincə,  insan  orqaniziminə  xas  olan  inkişaf 

fazalarını  -  yaranma,  artım,  qocalıq,  ölüm  –  eyni  ardıcıllıqla  keçir. 

Etnosda  əsas  hərəkətverici  qüvvə  passionarlıqdır.  Passionarlığın 

səviyyəsi etnosun inkişaf mərhələlərini müəyyən edir. Həmin mərhələləri 

L.Qumilyov orta hesabla, 1000 il götürür. ”Ölən ” etnosun yerinə yenisi 

gəlir. Etnoslar – superetnoslar yaradırlar ki, onların qarşılıqlı təsiri məhz 

tarixi  prosesi  doğurur.  Kifayət  qədər  gözəgəlimli  bir  quruluş  alınır. 

Amma, etnosun ilkin passionarlığı necə alınır? sualının rasional yozumu 

qaneedici deyildir. Müəllif bunu, yəni ilkin passionarlığı hansısa kosmik 

şüalanma ilə izah edir?! Məhz bu aspekt L.Qumilyovun yanaşma tərzinə 

bir mübhəmlilik xassəsi gətirir. 

 

§ 4.2. Tarixəqədərki tarix: dövrlənmə problemi 

 

Tarixin  dövrlənməsi  problemi  ilə  bağlı  maraqlı  məqamlardan  biri 

prosesin  tam  şəkildə  əhatə  olunmamasıdır.  Əksər  yanaşmalar  çıxış 

nöqtəsi  kimi  homo  sapiensin  meydana  gəldiyi  tarixi  əsas  götürürlər. 

Həqiqətən  də,  nədən  proses  ilkin  başlanğıcı  (2.5  mln  il  əvvəl),  yəni 

qominid,  hətta  protoqominidləri  əhatə  etmir?

70

  Əlbəttə,  sözügedən 

zamanın dövrlənməsi o qədər şərti olacaqdır ki, (real faktların olmaması 

ucbatından),  onun  hər  hansı  bir  məna  yükü  daşıması  mümkünsüzdür. 

Eyni  zamanda  dövrlənmənin  əsasları  konseptual  və  formal  eyniyyətdə 

olmaq məcburiyyətindədir. Bu anlamda elə bir kriteri müəyyənləşdirmək 

mümkün  deyildir  ki,  “ağıllı  insana”  qədərki  dövrü  əhatə  edə  bilsin. 

Həmçinin,  insanın 

yaranması  prosesinin  (antropogenez)  əsas 

hərəkətverici qüvvəsi daha çox bioloji xarakter daşımışdır. Sosial amilin 

rolu  isə  kifayət  qədər  cüzi  olmuşdur.  Eyni  zamanda,  digər  bir  problem 

homo sapiensin yarandığı tarixlə bağlıdır. Bir qayda olaraq 40-45 min il 

                                                 

70

 Гринченко С.Н Системная память живого (как основа его мегаэволюции и 

периодической структуры).М.: ИПИРАН.,Мир,2004. 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

71

                                                            

əvvəlki  tarix  əsas  götürülür.  Bəzi  tədqiqatlarda 

71

  “ağıllı  ”  insanın  100-

200  min  il  əvvəl  meydana  gəldiyi  göstərilsə  də,  40-45  minillik  tarix 

dəyişməz qalmaqdadır. 

Məhz  həmin  dövrdən  etibarən  müasir  mədəni  insan  tipindən, 

ələlxüsus  dilin  meydana  gəlməsindən  və  ümumiyyətlə,  sözün  həqiqi 

mənasında, sosial təkamüldən danışmaq mümkündür. 

 

 

§ 4.3. Tarixi dövrlənmə problemi fəlsəfi müstəvidə 

 

Təbiidir  ki,  sırf  xronoloji  aspektdən  tarixi  prosesin  dövrlənməsini, 

ayrı-ayrı  epoxalara  ayrılmasını  ifadə  etmək  elə  də  müşkül  məsələ 

deyildir.  Məsələn,  qədim  dünya  →  orta  əsrlər→  yeni  dövr  →  ən  yeni 

dövr  tipli  təsnifatın  aparılması  üçün  hansısa  bir  sistemli  araşdırmalara 

ehtiyac  yoxdur.  Həm  də,  nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  sonuncu  dövrü 

çıxmaqla əsrlər boyu qəbul edilmiş üçlük öz həyat qabiliyyətini saxlamaq 

imkanında olmuşdur. O.Şpenqlerin “mistik üçlük”

72

 adlandırdığı təsnifat 

tarixi baxımından əksər filosoflar tərəfindən ( .Kant, V.Hegel, K.Marks, 

M.Veber,  Xaydeqqer  və  s.)  qəbul  edilmiş  və  bu  gün  də  dövriyyədə 

qalmaqda davam edir. 

Bununla  belə,  məhz  XX  əsrdə  tarixin  dövrlənməsi  üzrə  müxtəlif 

yanaşmalar  meydana  çıxmışdır.  Aydındir  ki,  müxtəliflik  dövrlənmənin 

kriterisinə  münasibətdə  yaranmışdır.  Belə  ki,  tədqiqatçılardan  bir  qrupu 

(U.Rostou, D.Bell, O.Toffler) əsas kriteri kimi əmək alətlərini, T.Maltus 

əhalinin artımını, Ş.Monteskye coğrafi mühiti və s.götürmüşlər. 

Tarixi  dövrlənmə  probleminə  münasibətdə  fəlsəfi  fikrin  polyarlığı 

daha qabarıq şəkildə nəzərə çarpır: 

I.

 

Dövrlənmənin  əsas  kriterisi  azadlıqdır,  onun  instinktdən 

uzaqlaşma  dərəcəsidir  ( .Fixte).  “...Insan  nəslinin  yerdəki 

həyatının  məqsədi  –  azadlıqdır  və  bütün  münasibətlərin 

ağılla  qurulmasından  ibarətdir”

73

. 

.Fixte  5  epoxanı 

fərqləndirir: 

                                                 

71

 Клима В. Период человека разумного современного вида до начала производст-

ва пищи производящего хозяйства: Oбщий обзор. История человечества.М, 

ЮНЕСКО, 2003 

72

 Шпенглер О. Закат Европы. Новосибирск, 1993, с.6 

73

 И.Г.Фихте. Основные черты современной эпохи // Мир философии: Книга для 

чтения. Ч.2. М.1991.- С.445 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

72

                                                            

1.

  Məcburiyyət  olmadan  insani  münasibətlərin  formalaşması 

epoxası;  Başqa  sözlə,  bütün  münasibətlər  kompleksi  “ağıllı” 

instinkt üzərində qərarlaşır; 

2.

  nstinktin  zəiflənməsi,  “seçilmişlər”  tərəfindən  hamı  üçün 

məcburi olan “xarici avtoritetə” çevrilməsi epoxası; 

3.

  Həmin  avtoritetin  və  onunla  birlikdə  bu  vaxta  qədər  yeganə 

formada olan ağlın (zəkanın) inkarı epoxası; 

4.

  Zəkanın  elm  formasında  ümumbəşəri  miqyasda  yayılması 

epoxası; 

5.

  Elmin  incəsənətlə  birləşməsi;  onun  vasitəsilə  həyatın  elmə 

uyğun şəkildə dəyişdirilməsi epoxası. 

 

II.

 

Tarix  –  bir  epoxadan  digərinə  keçiddir  (K.Yaspers). 

Ekzistensializmə görə “insan varlığının tarixi substansiyası” 

- ənənədir. Bəşəri vahidlik mövcuddur. Həmin bu vahidliyin 

məzmununu  izah  etmək  üçün  K.Yaspers  “əsas  (осевой) 

epoxa”  (b.e.ə.  I  minilliyin  ortaları)  anlayışını  elmi 

dövriyyəyə  daxil  edir.  Onun  fikrincə,  məhz  həmin  dövrdə 

insan  tarixi  özünün  məxsusi  strukturunu  əldə  etmişdir.  Hər 

bir tarixi epoxa digərindən özünün spesifik tarixi situasiyası 

ilə  fərqlənir.  Eyni  zamanda,  qeyd  edilir  ki,  oxşar  tarixi 

situasiyaların  yaranması  da  mümkündür.  Məsələn,  müasir 

insan  tipinin  formalaşdığı  dövrdə  Çində,  Hindistanda, 

Fələstində oxşar tarixi situasiyalar mövcud olmuşdur. Məhz 

həmin dövr dünya sivilizasiyasının “əsas epoxası” adlanır. 

III.

 

Tarix  –  istehsal  üsülunun,  yaxud  formasiyaların 

dəyişməsidir  (K.Marks).  “Formasiya”  termini  geoloji 

anlayışdır.  Marksist  yanaşma  ilk  dəfə  onun  (F.Engelslə 

birlikdə)  yazdığı  “  Alman  ideologiyası”  əsərində  (  1845  – 

1846  )  formalaşmışdır.  Sözügedən  əsərdə  cəmiyyətin 

strukturu aşağıdakı kimi verilmişdir :  

Məhsuldar 

qüvvələr→istehsal 

münasibətləri→siyasi 

üstqurum→ictimai süurun formaları.  

Eyni  zamanda,  tarixin  dövrlənməsi  probleminə  də  toxunulmuşdur. 

Həmçinin, hökmran olan mülkiyyət formalarının ardıcıl şəkildə bir-birini 

əvəz etməsi – insan cəmiyyətinin tarixi inkişafının əsas mərhələləri hesab 

olunurdu:  

 

1.

  Tayfa; 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

73

                                                            

2.

  Antik; 

3.

  Feodal; 

4.

  Burjua; 

5.

  Ümummülkiyyətin kommunizm forması.