AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet

§ 1.5. Tarixi proses: yanaşma tərzi və subyekt müəyyənliyi 

problemi 

 

Aydındır ki, tarixi proses kimi qəbul ediriksə, onda ən azı iki suala 

konkret cavab vermək lazım gələcəkdir: 

1.

  Tarix,  əgər  prosesdirsə,  onda  inkişaf  edən  nədir,  yaxud  tarixi 

prosesin real məzmunu nədən ibarətdir? 

2.

  Tarixi prosesdə subyekt keyfiyyətində çıxış edən nədir? 

Bu  suallara  aydınlıq  gətirmədən  tarixi  prosesin  mahiyyətini 

anlamaq mümkünsüzdür (Şəkil 1.2.). 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şə

kil 1.2 Tarixi prosesin subyekti: ibtidaidən aliyə doğru 

 

 Şəkildə  göründüyü  kimi,  tarixi  prosesin  subyekt  tərkibi  sadədən 

mürəkkəbə, ibtidaidən aliyə doğru dəyişir. 

“Sosiotarixi  orqanizm”  nəinki  təkcə  tarix,  iqtisadiyyatın  tarixi, 

ümumiyyətlə əksər ictimai elmlərin ilkin və ən mühüm kateqoriyasıdır. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Tarixi proses 

Sosiotarixi orqanizmlər 

ki

n 

su

by

ek

t 

Ayrı-ayrı 

cəmiyyətlər 

 

-  cma 

- Qəbilə 

- Ölkə 

Sosiotarixi 

orqanizmlər 

sistemi

 

- tarixi regi-

onlar 

O

rt

a 

sə

vi

yy

əl

i 

(i

ki

nc

i)

 s

ub

ye

kt

 

Bütövlükdə 

bəşəriyyət 

Ümumdünya 

səviyyəsi 

Y

ük

sə

k 

sə

vi

yy

əl

i 

(ü

çü

nc

ü)

 s

ub

ye

kt

 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

29

                                                            

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şə

kil 1.3.  Sosiotarixi orqanizmin əsas tipləri və növləri (formaları). 

 

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, L.Morqan cəmiyyətin iki əsas tipinin, 

yaxud onun ifadəsi ilə desək, iki “planın” olduğunu qeyd edirdi.

32

 

1.

  Şəxsiyyətə və sırf şəxsi münasibətlərə əsaslanan; bunu Morqan 

“cəmiyyət” adlandırırdı. 

2.

  Ərazi  və  xüsusi  mülkiyyətə  əsaslanan;  bunu  isə  “dövlət” 

adlandırırdı. 

Beləliklə,  birinci  tip  –  ibtidai  icma  dövrünə,  ikinci  tip  isə 

sivilizasiyaya aid edilirdi. 

Əslində,  həm  şəkildə  (şəkil  1.3)  verilən,  həm  də  L.Morqan 

tərəfindən  aparılan  tipologiya  şərti  xarakter  daşıyır.  Belə  ki,  hər  bir 

konkret cəmiyyət,  əsasında nəyin dayanmasından asılı olmayaraq, bu və 

ya  digər  ərazi  çərçivəsində  mövcud  olub.  Bu  mənada  sosiotarixi 

                                                 

32

 Морган Л.Г. Древнее общество. Л., 1934.- С.7 

- Sosial-iqtisadi 

strukturuna görə 

Sosiotarixi orqanizm 

Əsas tipləri 

-  qtisadiyyatın 

əsas sferasına 

(dominant) görə 

-  darəetmə 

formasına görə 

- Siyasi 

rejiminə görə 

-Hökmran 

konfessiyaya 

(din) görə 

- btidai icma cəmiyyəti 

-Quldarlıq cəmiyyəti 

-Feodal cəmiyyəti 

-Kapitalist cəmiyyəti 

- Sosialist cəmiyyəti 

 

-Aqrar cəmiyyət; 

- ndustrial cəmiyyət; 

-Postindustrial cəmiy-

yət 

-Monarxiya 

-Respublika 

-Avtoritar cəmiyyət 

-Demokratik cəmiyyət 

- nduizm cəmiyyəti 

-Xristian cəmiyyəti 

- slam cəmiyyəti 

-Bütpərəst cəmiyyət 

Əsas növləri 

- Daxili təşkili 

üsuluna görə 

Nəsil, yaxud 

qan qohumluğu 

Ərazi 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

30

                                                            

orqanizmlərin fərqləndirilməsində ərazi əlamətindən deyil, onların daxili-

təşkilati  prinsiplərindən  çıxış  etmək  lazımdır.  Məhz  həmin  prinsiplər 

əraziyə fərqli münasibətin sərgilənməsində əsas rol oynayırlar. 

Y.Semyonov  sosiotarixi  orqanizmlər  arasında  sərhədlərin  müəy-

yənləşdirilməsi probleminə yanaşmada iki əsas üsuldan bəhs edir:

33

 

1.  Geososiotarixi  orqanizm  (geososior)  -  ərazi  ilə  bağlıdır  və 

“ölkə” anlamında səciyyələndirilir (məs: Azərbaycan, Fransa, Türkiyə və s.). 

2.  Demososiotarixi  orqanizm  (demososior)  –  daha  qədim  tarixə 

malikdir. Fərdlərin “ittifaqı” kimi səciyyələnir. 

Geososior  -  ərazidən  kənarda,  demososior  isə  “şəxsi  heyətdən” 

kənarda mövcud deyildir. 

L.E.Qrinin  fikrincə,  tarixi  prosesi  heç  bir  halda  ümumdünya 

tarixinin  sinonimi  kimi  başa  düşmək  olmaz.  Təbiidir  ki,  tarixi  proses 

ümumdünya tarixinin konkret faktlarına əsaslanır, lakin əvvəla, proses və 

dəyişikliklər  nöqteyi-nəzərindən  faktların  hamısı  deyil,  daha  mühüm 

olanları  seçilir;  ikincisi,  faktlar  çoxluğunun  qaydalaşdırılması  və 

interpretasiyası  tədqiq  olunan  zaman  və  məkan  miqyasına,  bütövlükdə 

bəşəriyyətin  tarixi  inkişaf  məntiqi  və  təmayüllərinə,  eləcə  də  inkişafın 

bugünkü  yekunlarına adekvat olaraq həyata keçirilir. Başqa sözlə, tarixi 

proses nə müxtəlif xalqların, cəmiyyətlərin tarixinin mexaniki cəmi deyil, 

nə  də  həmin  xalq  və  cəmiyyətlərin  zamanca  hərəkət,  yaxud  inkişaf 

prosesi  anlamında  çıxış  etmir.  Bu  aspektdən  bəşəriyyətin  tarixi  prosesi 

anlayışına  hansısa  həmişə  mövcud  olmuş  real  sistem  kimi  yanaşma  bir-

mənalı şəkildə qəbul edilə bilməz. Bu anlayışın ifadə etdikləri 1) Tədqi-

qatın müvafiq miqyasının seçilməsi və 2) Cəmiyyətin, sivilizasiyanın və 

s.  tarixinin  bütün  dövrləri  ərzində  inkişafın  qeyri-bərabər  olmasının 

nəzərə  alınmasından  ibarətdir.  Sırf  metodoloji  anlamda,  bu  o  deməkdir 

ki,  tarixi  prosesin  təhlilində  (digər  məsələlərlə  yanaşma)  mühüm 

əhəmiyyət  kəsb  edən  məsələ  inkişaf  etmiş  regionların  geridə  qalanlara 

təsiri modelidir;  

3)  Bir  mərhələdən  digərinə  keçidin  miqyası  bütün  planeti  əhatə 

etmə dərəcəsinə qədər genişlənir; 4) Deməli, bəşəriyyətin tarixi prosesi – 

avtonom  və  təcrid  olunmuş  sosiumlardan  sıx  qarşılıqlı  təsirdə  olan 

sosiumlararası  mürəkkəb  sistemin  formalaşması  prosesidir;  5)  Tarixi 

prosesin  bugünkü  mənası  yalnız  o  halda  dəyişə  bilər  ki,  bəşəriyyət  real 

fəaliyyətdə olan vahid subyektə çevrilsin.  

                                                 

33

 Ю.Семенов. Философия истории.М; «Старый сад», 1999. 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

31

                                                            

Yekunda  L.Qrinin 

34

  belə  bir  qənaətə  gəlir  ki,  müasir  qloballaşma 

prosesi  milli  suverenliyi  aradan  qaldırmaqdadır  və  deməli,  bütövlükdə 

bəşəriyyətin vahid real subyektə çevrilməsi gerçəkləşəcəkdir. Yəni tarixi 

proses  sözün  həqiqi  mənasında  ümumdünya  tarixi  prosesi  mənasını  əxz 

edəcəkdir. 

Ümumdünya  tarixi  prosesin  interpretasiyası  iki  əsas  istiqamətdə 

aparılır: 

1.

  Unitar-mərhələli  yanaşma:  xətti-mərhələli  yanaşma  bunun 

variantlarından biridir. 

2.

  Plüralist-tsiklik yanaşma. 

Bəşər  tarixinin  unitar  (latınca  unitas-  vahid)  –  mərhələli 

konsepsiyası  ilk  dəfə  olaraq  .Florskinin  (1130-1202)  “Согласование 

Ветхого и Нового заветов”

35

 əsərində öz əksini tapmışdı. .Florski bəşər 

tarixini (kifayət qədər abstrakt xarakter daşısa da) 3 mərhələyə bölürdü: 

1.

  Adəmdən  Xristosa  qədər  olan  dövr:  “Ata-  Allahın”  dövrü; 

maddi  həyatın  prioritetliyi,  maddiyyata  canatma,  qanunlara 

tabeçiliyin qorxu üzərində bərqərar olması; insanlar, sözün tam 

mənasında,  azad  deyildirlər.  Kölə  tabeçiliyi  (Allaha  münasi-

bətdə). 

2.

  “Oğul-Allahın”  dövrü:  maddiyata  canatma  hələ  də  güclüdür, 

lakin mütləq mahiyyət daşımır; ruhi inkişaf cücərməyə başlayır. 

nsan  –  hələ  də  azad  deyil.  Amma  qorxu  şüurlu  davranış, 

intizamla əvəz olunur. Xristian kilsəsinin təşkili və inkişafı; 

3.

  “Müqəddəs ruh” dövrü: Ruhun tam azadlığı; qorxu və intizam 

məhəbbətlə əvəz olunur. Əbədi ədalətin təntənəsi. 

Maraqlıdır  ki,  o  dövrün  tanınmış  simalarından  biri  olan  F.Akvinski 

(1225-1274) bu yanaşmanın əleyhinə çıxmış və onu inkar etmişdir. 

Unitar-mərhələli  yanaşma  çərçivəsində  real  şəkildə  mövcud 

olanların sırası ayrı-ayrı sosiotarixi orqanizmlər və onların sistemləri ilə 

məhdudlaşmır.  nsan  cəmiyyəti  də  (bütövlükdə  bəşəriyyət)  bütövlük  və 

tamlıq keyfiyyətinə malikdir. Ayrı-ayrı sosiotarixi orqanizmlər və onların 

sistemli  yaranışları  birlikdə  vahid  ümumdünya  tarixi  prosesi 

formalaşdırırlar. 

Tarixə  plüralist  (latınca:  pluralis  -  çoxluq)  –  tsiklik  yanaşmanın 

baniləri  sırasında  J.Qobino  və  Q.Rükket  ön  sırada  gəlirlər.  J.Qobino 

                                                 

34

  Гринин  Л.Е.Глобализация  и  национальный  суверенитет.  История  и  современ-

ность.(1).М;2005.- С.6-31 

35

 Антология средневековой мысли. Теология и философия европейского средне-

вековья. Т.1., СПБ., 2001 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

32

                                                            

özünün  “Опыт  о  неравенстве  человеческих  расс”  (1853-1855) 

əsərində 10 sivilizasiyanı fərqləndirir (Hind, Misir, Assuriya, Ellin, Çin, 

talyan,  Alman,  Alleqan,  Meksikan  və  And).  Q.Rükkert  isə  “Учебник 

всемирной истории в органическом изложении” (1857) əsərində 5 ali 

“mədəni  tip”lərdən  bəhs  edir:  Alman-xristian  (Qərbi  Avropa),  Şərqi-

xristian (slavyan), Ərəb (islam), Hind və Çin. 

Göstərir ki, hər bir mədəni-tarixi tipin öz tarixi var.  Bəşər tarixi – 

vahid  proses  deyil,  həmin  mədəni-tarixi  tiplərin  paralel  surətdə  gedən 

inkişaf  proseslərinin  məcmusudur.  Yəni  tarixi  inkişafda  bir  xətt  yox, 

xətlər çoxluğu mövcuddur. 

Bu mənada, bəşəriyyət – real deyil, fikri vahidlik xassəsi daşıyır. Bu-

nunla yanaşı, qeyd edir ki, inkişaf xətləri eynigüclü deyildir. Belə ki, Qərbi 

Avropa xətti (yeni dövrdə) üstün mövqedədir və ümumbəşəri ideyaya daha 

yaxındır.  Buna  görə  də,  (Rükkertin  fikrincə)  əksər  qeyri-Avropa  xalqları 

Qərbi Avropa mədəniyyətinə qovuşmalı, başqa sözlə, “avropalaşma” prosesi 

getməlidir. 

Tarixdə  “təkrarolunan”  axtarışı  inkişafın  tsiklik  konsepsiyasının 

yaranmasına  gətirib  çıxardı.  Maraqlıdır  ki,  bu  konsepsiya  ilkin  olaraq 

Şərqdə,  böyük  mütəfəkkir 

bn  Xaldun  (1332-1406)  tərəfindən 

formalaşdırılmışdır (“Müqəddimə” əsəri – 1375-1379-cu illər). 

bn Xaldun tsiklik inkişafın 5 fazasını göstərirdi: 

1.

  Kənd yaşayış tərzi (köçərilik); 

2.

  Şəhər yaşayışı; 

3.

  nkişaf; eyni zamanda – təmtəraga meyшlliyin,  vergi  yükünün 

artımı; 

4.

  Hakim sülalənin “qocalması”; 

5.

  Kənar müdaxilə və ərazinin zəbt edilməsi. 

Onun  fikrincə,  hər  bir  hakim  sülalənin  orta  hakimiyyət  dövrü  120 

ildən çox olmur. 

Bu müddətdən sonra yeni gələn hakimiyyət də eyni aqibətlə üzləşir. 

Hər  bir  tsikl  köhnənin  dayandığı  yerdən  öz  hərəkətini  davam 

etdirir.  bn Xaldunun baxışlarında bu məqam xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. 

O mənada ki, tsiklik yanaşma müəyyən aspektlərdə plüralist yanaşmadan 

fərqli  məzmun  ortalığa  qoyur.  Konkret  şəkildə  ifadə  etsək,  .Xaldun 

tsikllərin vahid proses çərçivəsində əvəzlənməsini, onlar arasında genetik 

bağlılığın olduğunu göstərmişdir. 

Plüralizm  belə  bir  mövqedən  çıxış  edir  ki,  bəşər  tarixi  bir  sıra 

avtonom  hissələrə  bölünür  və  bu  hissələrin  də  özünəməxsus,  mütləq 

mənada  müstəqil  tarixi  var.  Onların  hər  biri  yaranır,  inkişaf  edir  və 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

33

                                                            

süquta  uğrayır.  Məhv  olanların  yerinə  yeniləri  gəlir  və  eyni  tsikl  üzrə 

hərəkət edirlər. Və, buradan da çox uzağa gedən nəticələr hasil olur: 

-

  Hər bir yeni tarixi yaranış hər şeyi əvvəldən başlayır, buna 

görə  də  tarixə  prinsipcə  hansısa  bir  yenilik  gətirmək 

iqtidarında olmur; 

-

  Bütün bu yaranışlar eyniqiymətlidir, ekvivalentdir; 

-

  Onlardan  heç  biri  inkişaf  səviyyəsinə  görə  digərlərindən 

fərqlənmir, yəni nə aşağı, nə də yuxarı səviyyədə olmur. 

-

  Bu  yaranışlar  müəyyən  zaman  çərçivəsində  inkişaf  edir, 

lakin bütövlükdə bəşəriyyətin təkamülü baş vermir; 

-

  Tsiklik məzmunlu əbədi “dövriyyə” baş verir. 

Beləliklə,  bəşər  tarixi  həm  məkan,  həm  də  zamanca  parçalanır, 

çoxlu  sayda  tarixi  yaranışlara  uyğun  olaraq  tarixin  “çoxluğu”  meydana 

çıxır. Bütövlükdə bəşər tarixi – çoxlu sayda ekvivalent proseslərin sonsuz 

təkrarlanmasının, çoxlu sayda tsiklərin məcmusu kimi anlaşılır. Plüralist-

tsiklik yanaşmanın real məzmunu belədir. 

Bu yanaşmanın məntiqi ilə davam etsək, onda belə alınır: 

-

  nsan cəmiyyəti bir bütöv, tam olaraq mövcud deyildir; 

-

  Bəşəriyyət  –  çoxlu  sayda  və  tam  müstəqil  olan  ictimai 

vahidlərin cəmindən ibarətdir; 

-

  Bəşər tarixi bu vahidlərin tarixinin məcmusudur; 

-

  Bu  hissələrin  inkişaf  prosesi  vahid  ümumdünya  prosesini 

yaratmır; 

-

  nkişafın vahid prosesi kimi dünya tarixi yoxdur.... və aydın 

olur ki, insan cəmiyyətinin inkişaf mərhələləri, ümumdünya 

tarixi 

prosesin 

dövrlənməsi, 

epoxaları 

haqqında 

ümumiyyətlə, danışmağa dəyməz. 

O.Şpenqler

36

  yazırdı  ki:  “...  “Bəşəriyyətin”  –  kəpənək  növlərində 

olduğu  kimi,  nə  məqsədi,  ideyası,  nə  də  planı  yoxdur.  “Bəşəriyyət”- 

zooloji anlayış yaxud boş sözdür”. 

Beləliklə, dünya tarixi vahid proses kimi mövcud deyildir. Deməli, 

bəşəriyyətin bütövlükdə inkişaf mərhələlərindən danışmaq mənasızlıqdır. 

Plüralist  –  tsiklik

37

  yanaşma  ümumdünya  tarixi  əhəmiyyət  kəsb  edən 

inkişaf mərhələlərini qəbul etmir. 

                                                 

36

 Шпенглер О. Закат Европы. Т.1.М., 1993.- С.151. 

37

 Семенов Ю.И. Производство и общество // Социальная философия. Учебник., 

М; 2003.- С.147-160 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

34

                                                            

Sözügedən  yanaşma  Qərb  tarixşünaslığında  öz  mövqelərini 

saxlamaqdadır  (S.Xantinqton).  Amma,  bununla  belə  əvvəlki  kimi 

populyar  deyildir.  Hal-hazırda,  daha  doğrusu,  XX  əsrin  50-60-cı 

illərindən  başlayaraq  (Etnoqrafiyada)  unitar-mərhələli  konsepsiyanı 

dirçəltməyə çalışırlar (Q.Lenski, O.Dunkan, C.Matras, T.Parsons və b.). 

Əslində,  modernizmin  ilkin  nəzəriyyələri,  industrial  və  postindustrial 

cəmiyyət  nəzəriyyələri  (R.Azon,  D.Bell  və  b.),  unitar-mərhələli 

konsepsiyadan çıxış etməklə formalaşdırılmışlar. 

Son  dövrlərdə  Qərb  tarixşünaslığı  daha  çox  antiistorisizmə  (tarixi 

aqnostizmə)  meyl  edirlər.  Bu  yanaşma  yuxarıda  təsvir  etdiyimiz  hər  iki 

konsepsiyadan  fərqlənir.  Onun  əsas  mahiyyəti  K.Popperin  “Открытое 

общество  и  его  враги”  (1945)  və  “Нищета  историцизма”  əsərlərində 

öz  əksini  tapmışdır.  K.Popper  həm  postivist  O.Kontu,  K.Marksı, 

O.Şpenqleri, A.Toynbini, həm də providensializmi (Avqustini) bu sıraya 

daxil edir.Ümumiyyətlə, tarixçilik (историцизм) müxtəlif istiqamətlərdə 

öz  mövqelərini  artıq  çoxdan  ortalığa  qoymuşdur:  teistik,  spiritualist, 

naturalist, iqtisadi və s. 

Tarixçiliyin  tənqidinə  K.Popper  metodoloji  nominalizmdən 

(mahiyyətcə- fenomenalizm) çıxış etməklə başlayır. 

Ümuminin  obyektiv  varlığı  yoxdur.  Yalnız  təkcə,  yalnız  hadisə 

mövcuddur. 

Tarix – sadəcə olaraq, “hadisələrin ardıcıllığıdır”. Vahid bəşər tarixi 

yoxdur.  Yalnız  sonsuz  sayda  tarixlər  məcmusu  mövcuddur.  K.Popper 

tarixin  elmi  statusunu  inkar  edir.  Hal-hazırda  qeyd  edilən  yanaşma 

kifayət  qədər  populyarlaşmağa  başlamışdır  (F.Xayek,  R.Nisbet,  Ç.Tilli, 

R.Budon və əksər postmodernistlər). 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

35

                                                            

II  BÖLMƏ 

 

DÜNYA  QT SAD YYATININ TAR X  ELM K M  

 

II FƏSШL  

 

 Tarix və iqtisad elmi: sintezin gerçək mahiyyəti 

 

§2.1. Təkamül və müasirlik 

 

Tarixi-iqtisadiyyat  elmi  tarix  və  iqtisad  elminin  sintezindən 

formalaşmış  müstəqil  elm  sahəsidir.  Tarixi  –  iqtisadiyyat  yönümlü  ilk 

tədqiqat  işlərinə  XVI  əsrin  əvvəllərində  təsadüf  edilir.  Bu  baxımdan 

1514-cü ildə Qilyam Byüd tərəfindən yazılmış “Assa

38

 haqqında traktat” 

əsərini  göstərmək  olar.  XVI-XVIII  əsrlər  Avropasında  dünya 

iqtisadiyyatının genezisi ilə xüsusi olaraq aktuallaşan bır sıra məsələlərin 

(maliyyə,  ticarət,  aqrar  sfera,  sənaye  və  s.)  tədqiqi  zəruriliyi  meydana 

çıxdı ki, bu da yekun etibarilə tarixi iqtisadiyyatın elm kimi formalaşması 

prosesini əhəmiyyətli dərəcədə stimullaşdırmışdır. 

qtisadi  hadisə  və  proseslərin  tarixi-xronoloji  müstəvidə  tədqiqinə 

həsr  edilmiş  iqtisadi-statistik  məzmunlu  araşdırmalar  aparılmağa 

başlandı: U.Pettinin “Vergilər və rüsumlar haqqında traktat” (1662-ci il), 

A.Smitin  “Xalqların  sərvətinin  təbiəti  və  səbəbləri  haqqında  tədqiqat” 

(1776),  eləcə  də  XVIII  əsr  çoxsaylı  fransız  tədqiqatçılarının  əsərlərini 

misal gətirmək olar. 

Ümumiyyətlə,  XVIII  əsrdə  iqtisadiyyatın  və  təsərrüfat  həyatının 

tarixi yönümündə çox sayda araşdırmalar aparılmışdır. 

Məhz  bunu  əsas  tutaraq  XVIII  əsri  tarixi  iqtisadiyyat  elminin 

yaranması əsri kimi də səciyyələndirirlər. XIX əsrin ortalarından etibarən 

tarixi-iqtisadiyyat  müstəqil  elm  sahəsinə  çevrilir.  Elmin  “müstəqillik” 

əldə etməsini bır sıra səbəblərlə izah etmək olar: 

1.

  qtisadi hadisə və proseslərin tədqiqində tarixi-genetik metodun 

tətbiqi;  Başqa  sözlə,  tarixilik  (историзм)  prinsipinin  birmənalı 

olaraq  təsbiti  (V.Hegel,  K.Marks,  F.Engels)  və  onun  real 

gerçəkliyin bütün sferalarının, o cümlədən təbiətin, cəmiyyətin 

və  təfəkkürün  inkişaf  proseslərinin  araşdırılmasında  mühüm 

                                                 

38

 Assa - Qədim Roma pulu; 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

36

                                                            

əhəmiyyət  kəsb  edən  metod  kimi  tətbiqi  tarixi-iqtisadiyyatın 

elmi statusunun formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. 

2.

  Klassik siyasi iqtisadın böhranı; 

3.

  XIX əsrin ikinci yarısında Qərbin sürətli iqtisadi inkşaf yoluna 

qədəm qoyması; 

Tarixi-iqtisadiyyat  elminin  inkişafında  (XIX  əsrin  ikinci  yarısı  – 

XX əsrin əvvəlləri) A.Toynbi, C.Eşli, K.Byüxer, M.Veber, V.Zombart və 

s. mütəfəkkirlər müstəsna rol oynamışlar. 

XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində iqtisad elminin tarixi-iqtisadi 

yönümünün  formalaşmasına  institutsionalizmin  qərarlaşması  da  müsbət 

təsir  göstərmişdir.  nstitutsionistlər  iqtisadi  sistemə  geniş  kulturoloji 

spektrdən  yanaşır  və  onu  cəmiyyətin  tarixi  həyatının  müəyyən  pilləsi 

hesab  edirdilər.  Əsas  diqqət  mərkəzi  institutların  –  iqtisadi  fəaliyyətin 

təşkilinin  real  formaları,  iqtisadi  subyektlərin  davranış  normaları  və 

motivləri – üzərinə düşürdü.  

XX  əsrin  20-30-cu  illərində  “Annallar”  məktəbinin  yaranması  ilə 

təhlilin yeni metodları meydana çıxdı. M.Blok, L.Fevr və F.Brodelin əsas 

ideyasına  görə  iqtisadiyyatın  tarixi-müxtəlif  nöqteyi-nəzərlərdən 

yanaşılan  insanların,  hadisə,  konyunktura  və  böhranların,  ictimai 

strukturların qlobal tarixidir. “Annallar” tərəfindən irəli sürülən yanaşma 

tərzi xüsusi bir istiqamətin –“mentallığın tarixi”nin – yaranmasına gətirib 

çıxardı.  Tarixi  mənbələr  ilkinliyin  əslində  alman  tarixi  məktəbinə 

(V.Roşer,  V.Qilderbrand,  K.Knis)  məxsus  olduğunu  göstərir.  Belə  ki, 

məhz  həmin  məktəb  tarixin  siyasi  iqtisada  tətbiqinin  zəruriliyini 

əsaslandırmağa  çalışmışdır.  Bunu  da  xalqların  iqtisadi  inkişaf  qanunları 

haqqında  təlim  kimi  qəbul  edirdilər.  Hər  bir  konkret  dövlətin  tarixi 

inkişaf təcrübəsinin ümumiləşdirilməsi qanun adlandırılırdı.  qtisadiyya-

tın tarixnin əsas təyinatı “nümayiş” etmə rolunda təcəssüm edirdi. 

1960-cı  illərdə  A.Konrad  və  C.Meyer  müasir  nəzəri  iqtisadi 

“əksfaktiki”  (“alınmayan  gələcək”)  modelləri  ABŞ-ın  cənubunda 

mövcud  olan  quldarlıq  iqtisadiyyatının  təhlilinə  tətbiq  etməklə 

kliometrikanın banisinə çevrildilər. 

Bu  məktəbin  iki  nümayəndəsi  –  R.Fogel  və  D.Nort  1993-cü  ildə 

iqtisadiyyat üzrə Nobel mükafatına layiq görüldülər. 

Tarixi-iqtisadiyyat 

elminin 

inkişafında 

iqtisadçı-tarixçilərin 

yaratdıqları beynəlxalq təşkilat mühüm rol oynamışdı. 

1960-cı  ildən  sonra  həmin  təşkilat  tərəfindən  müntəzəm  olaraq 

keçirilən  iqtisadi  tarix  üzrə  beynəlxalq  konfrans  elmin  müasir 

problemlərini aşağıdakı kimi müəyyənləşdirmişdir: 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

37

                                                            

-  qtisadi artımın xüsusiyyətləri; 

- Sənayeləşmə; 

- Urbanizasiya; 

- Demoqrafiya; 

- Aqrar tarix; 

- Kapitlizmin genezisi; 

- Iqtisadiyyatın tarixinin metodologiyası və metodları. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

- Ən qədim dövr 

(ibtidai icma); 

- Qədim dövr 

(b.e.V əsrinə 

qədər) 

- Orta əsrlər; 

- Yeni dövr; 

Tarixi-iqtisadiyyat elmi 

ƏLAMƏTLƏR 

Funksion

al təyina-

tına görə 

Tarixi epoxaya 

görə 

- Qədim dövr; 

- Barbarlıq; 

- Sivilizasiya 

Şərti-zaman 

əlamətinə görə 

1.  qtisadi tarix: 

- Tarixi hadisələrin 

iqtisadi səbəbləri və 

nəticələri; 

- Dövlətlərin iqtisadi 

siyasəti; 

- Sosial qrupların 

(siniflərin) iqtisadi 

psixologiyası 

2.  qtisadiyyatın 

tarixi: 

- Ölkələrin, 

regionların, dünyanın 

tarixi; 

-  stehsal üsulunun 

tarixi; 

-  qtisadi sahələrin 

tarixi; 

- Təsərrüfat mexa-

3.  qtisadi fikir 

tarixi: 

- Siyasi iqtisadın 

tarixi; 

- Sahəvi və funksional 

iqtisadi elmlərin tarixi; 

- Ayrı-ayrı iqtisadi 

nəzəriyyələrin tarixi; 

-  qtisadi 

metodologiyanın tarixi 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

38

                                                            

 

Şə

kil 2.1.  Tarixi-iqtisadiyyat elminin tipologiyası. 

 

Elmin  formalaşması  və  inkişafı  prosesinə  paralel  olaraq  kateqorial 

aparat  təşəkkül  tapmış,  elmin  predmeti,  əhatə  dairəsi  və  tədqiq  sahəsi 

müəyyənləşmişdir. Son 2 əsr ərzində elmin adı bir neçə dəfə dəyişmişdir. 

lkin olaraq “ qtisadi tarix” adlanmış və ayrı –ayrı ölkələrin iqtisadi tarixi 

kimi 

qəbul 

edilmişdir. 

(“ ngiltərənin  iqtisadi  tarixi”).  Tədricən  tədqiqat  oblastı  genişlənməyə 

başlamış, daha iri regionların, məsələn, Avropanın iqtisadi tarixi, sonralar 

isə  bütövlükdə  dünya  iqtisadiyyatının  tarixi-xronoloji  inkişaf  prosesini 

əhatə etmiş və yekun olaraq “Dünya iqtisadiyyatının tarixi” adlanmışdı. 

Ümumiyyətlə,  tarixi-iqtisadiyyatın  bir  elm  sferası  kimi  müasir 

tipologiyasını aşağıdakı əlamətlər üzrə vermək olar (şəkil 2.1).