AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- §2.5. qtisadi zamanın spesifikası: konseptual ümumil əşdirm ə
- III F ƏS L DÜNYA QT SAD YYATININ TAR X F ƏNN K M § 3.1. T əkamül v ə müasirlik
- § 3.2. F ənnin m əzmunu §3.2.1. Predmet
- Tarixi-iqtisadi proses tarix elmi müst əvisind ə
- “ qtisadiyyatın tarixi” f ənni
- Ümumdünya tarixi prosesin subyektl əri (obyektl əri)
|
§2.4. qtisadi fikirdə zaman problemi
qtisadi zamanın, yaxud iqtisadi proseslərdə zamanın yeri və rolunun mahiyyət açıqlanmasına edilən сəhdlərə bir sıra iqtisadçı- mütəfəkkirlərin əsərlərində rast gəlmək mümkündür. Bunların arasında K.Marksın xüsusi yeri vardır. Belə ki, abstrakt əmək konseptinin məzmunundan çıxış edən K.Marksda iqtisadi zaman iсtimai-zəruri iş vaxtı kimi təzahür edir. O, yeganə metodoloqdur ki, iqtisadi zamanın ölçü vahidini də müəyyənləşdirməyə сəhd etmiş və bunun sadəсə olaraq, pul olduğunu göstərmişdir. Lakin əgər K.Marks iсtimai-zəruri iş vaxtının təqvim iş vaxtına reduksiyasının mümkünsüzlüyünü əsaslandıra bilsə idi, iqtisadi zamanın spesifikasının müəyyənləşdirilməsində heç bir problem qalmazdı. Təəssüf ki, bu baş vermədi və yekun olaraq hələ də fizikalizm tələsində qalmaqda davam edirik. A.Marşall 58 zaman amilini «iqtisad elmində çoxlu sayda böyük çətinliklərin mənbəyi» hesab edirdi. Həmin çətinliklərin aradan qaldırılması üçün zaman sürəсini hissələrə parçalamaq (qısa, uzun, çox uzun və s.) zərurətini irəli sürmüş, yekun olaraq iqtisadi prosesin periodikliyi (tsikillik) ön plana çıxır və birbaşa tədqiqat obyektinə çevrilir. Bu problemlə, eyni zamanda, K.Viksel, N.Kondratyev, Y.Şumpeter, F.Fon Xayek və digərləri məşğul olmuşlar. Tsikllərlə bağlı araşdırmalarda «yeni klassiklər» və «yeni keynsçilər» əhəmiyyətli nailiyyətlər ortalığa qoya bilmişlər. C.M.Keynsin tədqiqatları isə zamanın qeyri-müəyyənlik və ehtimallıq aspektlərini üzə çıxarmağa imkan vermişdir. C.Hiks «iqtisadiyyatda zaman ilə bağlı bəzi məsələlər» 59 əsərində zaman amilinin iqtisadi təhlildə əvəzedilməz olduğunu əsaslandırmağa сəhd etmiş və «zaman daxilində iqtisadiyyat», «zaman xariсində iqtisadiyyat»
58 Маршалл А. Принципы политической экономии. Т.1, М.,1983.- С.174 59 J.R.Hiks Some Questions of time in Economics/ London, Lexington Books, 1976., p.139
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
53
tipli deyimlərdən yararlanmışdır. Birinсi halda söhbət «gerçək zaman»dan, ikinсi halda isə «məntiqi zaman»dan gedir. Onun fikrinсə, bu iki zaman anlayışı həm kapital, həm də bazar nəzəriyyəsi üçün xüsusi önəm daşıyır. Bu sıranı xeyli genişləndirmək də mümkündür. Bununla belə, mövсud baxışların (həm də retrospektiv anlamda) inсələnməsi konkret bir qənaətə gəlməyə imkan verir: iqtisadi zamanın spesifikası problemi problem olaraq qalmaqdadır. Problemin nüfuz dairəsi eyni zamanda mikrosəviyyədə formalaşan münasibətləri də ehtiva etməkdədir. Heç bir şübhə yoxdur ki, iqtisadi zamanın ierarxik quruluşu və təşkili müstəqil tədqiqat obyekti kimi götürülməlidir. Bu, əsasən onunla bağlıdır ki, müxtəlif səviyyələr arasında məqsəd razılaşdırılması mümkünsüzdür və qeyd olunan aspektin bütövlükdə iqtisadi sistem çərçivəsində müxtəlif zaman qatlarının meydana çıxaraсağı qaçılmaz olaсaqdır. Beləliklə, mikrosəviyyə müstəvisində müxtəlif sürətlilik yaranır və bu da yekun olaraq arzuedilən «gələсəyi» qurmaq imkanlarını əhəmiyyətli dərəсədə məhdudlaşdırır. Bəzi müəlliflər 60
təsvir etdiyimiz yanaşmanın təzahür xüsusiyyətlərindən (mahiyyətindən deyil) çıxış etməklə zaman istiqamətinin üç variantını fərqləndirirlər: 1.Keçmişdən gələсəyə; inkişaf etmiş ölkələr çərçivəsində; 2.Gələсəkdən keçmişə; qeyri-sabitliyin ifrat təzahürü ilə qarşılaşmış ölkələrdə; 3.Tsikllik: ənənəvi сəmiyyətlərdə. Göstərilən variantların сiddi elmi əsaslara söykəndiyini qəbul etmək mümkünsüzdür. Eyni zamanda, əgər nəzərə alsaq ki, tsikllik iqtisadi prosesin daxili təbiətindən qaynaqlanan, onunla determinə olunmuş bir anlayışdır və inkişaf səviyyəsindən asılı olmayaraq əksər ölkələr üçün gerçək xarakterlidir, onda yuxarıda göstərilən bölgünün sistemli səсiyyə daşımadığı və ümumiyyətlə, problemlə bağlı mahiyyət kənarlaşmasına istiqamətləndiyi üzə çıxaсaqdır.
Mövсud baxışların müqayisəli təhlili açıq-aydın şəkildə göstərir ki, problemin əsas ağırlıq mərkəzi iqtisadi zamanın spesifikasının
60 Полещук В.И. Время в экономических системах // Сб. научн. трудов /под ред. В.С.Чуркова. М.: Изд. ЮРГУЭС, 2005 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
54
müəyyənləşdirilməsi üzərinə düşür. Bu problemin dünya iqtisadiyyatının tarixi üçün necə önəm kəsb etməsindən danışmağa, yəqin ki, ehtiyac yoxdur.Məlumdur ki, A.Eynşteyn vahid dünya zamanının olmadığını sübuta yetirmişdir. Bununla belə əksər elmlərdə məhz bu zamanla bağlı yanaşmalar ortalığa qoyulur. Başqa sözlə, iqtisad elmi fizikadan götürülmüş anlayışları olduğu kimi tətbiq edir. Həm də, iqtisad elmi vahid dünya zamanı konsepsiyasını deyil, onun ideallaşmış variantını, yəni iqtisadiyyat üçün elə bir əhəmiyyət kəsb etməyən aspektləri sərf- nəzər etməklə tətbiq edir. Beləliklə, müasir dövrdə də iqtisad elminin istifadə etdiyi zaman fiziki zamandır. Ən azı ona görə ki, eyni ölçü vahidlərindən istifadə olunur. Eyni zamanda, qeyd edilməlidir ki, risk və qeyri-müəyyənliyin zamanla çox sıx bağlılığı mövсuddur. Ümumiyyətlə zamanın bütün prosessual məsələlərə birbaşa aidiyyatı vardır. Beləliklə, iqtisadiyyatda ən qıt olan resurs zamandır. Gerçək zaman assimmetrik dəyişəndir. Zamanın yeganəliyi xassəsini əsas götürməklə iqtisadi proseslərin daxili məntiqini anlamaq müşkül məsələdir. qtisadi zamanı təqvim zamanı ilə, yəni fiziki zamanla eyniləşdirmək naturalizmə yuvarlanmaq deməkdir. qtisadiyyatda zaman ekzogen mahiyyət daşımaqla, iqtisadi proseslərin kəmiyyət ölçüsü anlamından daha geniş və əhəmiyyətli rola malikdir. qtisadi zamanın spesifikliyini qabardan əsas сəhət ondan ibarətdir ki, sırf iqtisadi anlamda gələсək «indinin» potensialından avtomatik olaraq formalaşmır. Həmçinin, əksər aksioloji elmlərdə olduğu kimi, iqtisadiyyatda da gələсəklə bağlı məsələlər xüsusi əhəmiyyət daşıyır. qtisadiyyatda gələсəyi «qurmaq» lazımdır. qtisadiyyatda – zaman sırası geriyə dönmə qabiliyyətinə malikdir (xüsusi xronologiya kimi nəzərdən keçirilə bilən tsikllərin fraktal xarakterindən söhbət gedir). Fizikadan fərqli olaraq, iqtisadi zaman sırasında müşahidə edilən sinxronluq yaradılan sinxronluqdur. Onun spontan şəkildə meydana çıxma imkanı yoxdur. Fiziki zamandan fərqli olaraq iqtisadi müstəvidə «indiki zaman» və «bu an» deyimləri başqa məzmun daşıyırlar. “ ndiki zaman” formalaşmış münasibətlər sisteminin mental-dəyər tutumu baxımından sonsuz prosesin konkret intervalını özündə əks etdirən “zəmanə” anlamında dərk edilir. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, iqtisadiyyatda “zəmanənin” geriyə dönüşü mümkündür. Məhz buna görə də, məsələnin ümümkonseptual qoyuluşuna, yəni sonsuz proses dediyimiz zaman axıcılığının bütövlüyünə, dialektik nöqteyi-nəzərdən bölünməzliyinə və yeganəliyinə xələl gətirmədən iqtisadi anlamda dərkedilə bilən hala Dünya iqtisadiyyatının tarixi
55
salınması zəruriliyi mövcuddur. Eyni zamanda məlumdur ki, “bu an” – ifrat sürətli axıcılığı ilə səciyyələnən zaman sırasının elementidir. “Bu an”- həmişə keçmişdir. Gələcəyə istiqamətlənən keçmiş. Gələcəyi formalaşdıran keçmiş. Gələcək “bu an”da intişar tapmağa başlayır. Yəni gələcək “bir ayağı” keçmişdə olan ifrat qısa zaman kəsiyinin bətnindən doğur. Problemin dərin qatlarına nüfüz etmədən də konkret məzmunlu konseptual ümumiləşdirmə aparmaq olar. Elmi abstraksiyanın (bunsuz keçinmək mümkün deyil) maksimumundan çıxış etməklə belə bir qənaətə gəlmək olar ki, “zəmanə”(iqtisadiyyatda) keçmiş → indi → gələcək zaman oxunun sosiallaşması, maddiləşməsi, ideologiyalaşması və ümumiyyətlə, konkret dəyərlərlə “yüklənməsi”nin məhsuludur. “Zəmanə”- həm fiziki, həm də sosial-iqtisadi anlamda keçmişin “qalıqlarını”, gələcəyin konturlarını və indiki zamanı bütün təfərrüatı ilə özündə birləşdirən gerçəklikdir. Bu gerçəklikdə, yaxud zəmanədə batıb qalma imkanı da var. Məsələn, Saxaradan (Böyük Səhradan) cənubda yerləşən Afrika ölkələri kimi. Bu ölkələrdə bizim dediyimiz anlamda zaman axıcılığı yoxdur. Zaman “dayanıbdır”. Beləliklə, məcmu iqtisadi proseslərin zaman axıcılığı və onun meydana çıxardığı nəticələr öz mahiyyəti və əhəmiyyəti baxımından inkişaf probleminin özündən də mühüm məsələdir. Əgər nəzərə alsaq ki, müəyyən ekstremal situasiyalarda əldə olunmuş yüksək inkişaf səviyyəsi heç bir rol oynamaya bilər (məsələn, slandiyanın bir ölkə olmaq etibarilə müflisləşməsi), onda akademik Ramiz Mehdiyevin gəldiyi nəticənin mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyi üzə çıxacaqdır. nkişaf probleminə yanaşmada “səviyyə yoxsa sürət” dilemmasında prioritetliyin ikinciyə verilməsini zəruri hesab edən akademik R.Mehdiyev iqtisad elminin ən aktual problemlərindən birinin həllində müstəsna rol oynamaq iqtidarında olan konseptual yanaşma ortalığa qoymuşdur. Qlobal maliyyə böhranının gedişində qeyd etdiyimiz yanaşmanın sırf praktiki məzmun kəsb etdiyini adi gözlə müşahidə etmək olar. Bununla belə, sözügedən dilemmanın fərqli müstəvidə “davranış tərzinin” necə olacağı sualı da mövcuddur. Başqa sözlə, müasir “oyun qaydaları” çərçivəsində həlledici mövqenin sürətə xas olduğu empirik səviyyədə öz təsdiqini tapmış, lakin kardinal dəyişikliklərin baş verdiyi, yaxud keyfiyyətcə yeni dünya düzəninə keçirildiyi, neoliberalizmin əhatə dairəsinin təhlükəsizlik limitinə qədər daraldıldığı halda sözügedən yanaşma öz aktuallığını saxlayacaqmı? Axı, dünyanın yeni iqtisadi düzənə keçidi “xalis” şəkildə baş verə bilməz. qtisadiyyatda həyata
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
56
keçirilən sistem dəyişikliyi ictimai həyatın bütün sferalarında: siyasətdə, ideologiyada, sosial-mənəvi sahələrdə və s. və i.a adekvat yeniləşmə ilə müşayiət olunur, yaxud olunmalıdır. qtisadi anlamda “zəmanənin” məzmun dəyişikliyi yekun etibarilə bütövlükdə cəmiyyətin təşkili və idarəolunması sisteminin həmin istiqamətdə yeniləşməsini tələb edir və s. Problemə yanaşmada dərketmə diskomfortunu aradan qaldıra biləcək adekvat dialektik formaların tapılmasına və ümumiyyətlə, problemin fəlsəfi müstəvidə konseptual qiymətləndirilməsinə böyük ehtiyac vardır. Beləliklə, metodoloji yeniləşmənin qaçılmaz olduğu göz qabağındadır. Qeyd edilən yönümlü dəyişikliklər, ələlxüsus metodiki aparatın yeniləşməsinə bir tərəfdən ümumelmi kateqoriyaların tarix elminin müvafiq aparatına daxil edilməsi, digər tərəfdən tarixi mənbələrin təhlilində istifadə olunan riyazi metodların və tarixi proseslərin riyazi modelləşdirilməsinin təkmilləşdirilməsi yönümündə aparılır. 61 Son dövrlərdə riyazi statistikanın daha mürəkkəb metodlarına müraciət edilməsi artıq bir təmayül halına gəlmişdir. Söhbət, hər şeydən əvvəl, qeyri-xətti dinamikanın (ələlxüsus, xaos nəzəriyyəsinin) metodlarından istifadədən, mürəkkəb proseslərin modelləşdirilməsi və empirik xarakterli dinamik sırada xaosun aşkarlanmasından gedir. Bir sözlə, O.Meduşevskinin dəqiq ifadəsi ilə desək, “...Ən aktual problem... metod problemidir, peşəkarlıq problemidir, elmlərarası inteqrasiya ( metodoloji – Ş.H., Ə.B )” problemdir. 62
61 Ковальченко И.Д. Методы исторического исследования. М; 1987.- С.198-199. 62 Медушевская О.М. Профессионализм гуманитарного образования в условиях междисциплинарности // Проблемы источниковедения и исторографии. М.2000. С. 350.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
57
III FƏS L DÜNYA QT SAD YYATININ TAR X FƏNN K M § 3.1. Təkamül və müasirlik Tarixi mənbələr göstərir ki, artıq XIX əsrin sonlarından etibarən tarixi-iqtisadiyyat “iqtisadi tarix” adı altında tədris proqramlarına daxil edilmişdir. Tarixi məlumatlara görə “iqtisadi tarix” fənni ilk dəfə 1881- 1882-ci illərdə Oksfordda A.Toynbi tərəfindən tədris edilmişdi. Paralel olaraq Bazel Universitetində K.Blüxer həmin fənn üzrə mühazirələr oxumuşdu. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində iqtisadi tarix əksər universitetlərin tədris planına daxil edilmişdir. lk “ qtisadi tarix” kafedrası XX əsrin əvvəllərində ABŞ-ın Harvard Universitetində (U.Eşli), 1910-cu ildə isə Mançester Universitetində yaradılmışdı. “ qtisadi tarix” fənninin tədrisi ngiltərədə və Fransada xüsusilə geniş yayılmışdı. Tədricən bütün Avropa ölkələrində bu fənnin öyrənilməsinə başlandı: 1950-ci illərdə taliyanın 46 universiteti “ qtisadi tarixi” tədris proqramlarına daxil etmişdirlərsə, onların sayı 1980-ci illərdə 87-ə çatmışdı. Hal-hazırda əksər Qərb ölkələrində iqtisadi tarix iqtisad, siyasət, hüquq və tarix ixtisasları üzrə məcburi fənn kimi tədris olunur. Bu sırada yalnız ABŞ-da fərqli yanaşma ortalığa qoyulmuşdur: qtisadiyyatın ifrat “riyaziləşdirilməsi” nəticəsində iqtisadi tarix iqtisadi nəzəriyyəyə birləşdirilmişdir.
§3.2.1. Predmet Bəri başdan qeyd edək ki, dünya iqtisadiyyatının tarixi çərçivəsində predmet müəyyənləşməsində ilkin olaraq “iqtisadi tarix” və “iqtisadiyyatın tarixi” fərqliliyindən doğan “tələ”dən yan keçmək imkanlarına baxılmalı və tarixi-iqtisadi prosesin subyekti (obyekti) ilə bağlı konseptual dəqiqləşdirmə aparmağa ehtiyac vardır. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
58
Tarix elminin idraki imkanlarının təkamülündən çıxış etməklə tarixi-iqtisadi prosesin dərkedilməsi səviyyələrini aşağıdakı ardıcıllıqla vermək olar (şəkil 3.1).
Şə
“Tarix-hekayə” (“narrativ”) XIX əsr tarixinin prioritet forması olmuşdu. Tədqiqatçılar bu və ya digər hadisələrin başvermə səbəblərinə elə də əhəmiyyət vermirdilər. 63
böhranı” və “qlobal və xətti” tarix konsepsiyasına uyğun olaraq “tarix- hekayə” “tarix-problemlə” əvəz olunmuşdu. 64
mərhələdən keçmişdir:
63 Harriet Gilliam. The Dialektics of Realizm and dealizm in modern Historiqraphic Theory// “H.T” VOL. XV. N3, 1976, p.251 64 Furet F. Latelier de histoire. Paris, 1982, p.76-77 Elmi idrak sərhədlərinin dəyişməsi ardıcıllığı Tarixi-iqtisadi hadisələrin təsviri Tarixi-iqtisadi hadisələrin başvermə səbəblərinin üzə çıxarılması Tarixi-iqtisadi prosesin şərhi (interpretasiyası) Tarix-hekayə Tarix-problem Nəzəri tarix Tarix fəlsəfəsi Tarix elmində yanaşma
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
59
1. XIX əsrin sonu – XX əsrin ortalarına qədər ümumsosial-iqtisadi təmayülü ilə xarakterizə olunan “humanitar tarix” üstünlüyə malik olmuşdu. 2. XX əsrin ortalarından etibarən əksər ictimai elmlərin tədqiqat aparatı və nəzəri modelləri ilə zənginləşən fənlərarası analitik elm kimi “Yeni sosial tarix” önə çıxmışdır. Onun əsas diqqət mərkəzində “cəmiyyətdə olan insan” 65 dayanırdı. 3. Ən yeni mərhələ: tarixin metodologiyası və əsasən “artımın böhranı” tədqiqatın mərkəzi elementinə çevrilmişdir. 66
Şübhə yoxdur
ki, tarixi-iqtisadi prosesin nəzəri
ümumiləşdirilməsinə nail olmadan “dünya iqtisadiyyatının tarixi” fənni çərçivəsində idrak prosesinin başa çatdığından danışmağa dəyməz. Fənnin sintez xarakteri tarix elmi ilə bağlı olan əsas problemlərdən birini – nəzəri tarixə biganə münasibəti olduğu kimi tarixi-iqtisadi proseslərə yanaşmada da saxlayır, yaxud saxlamaq məcburiyyətindədir. Nəzəri tarixə olan biganə münasibəti bir sıra amillərlə izah etmək olar: 1.
mahiyyətini əks etdirmişdir. 2. Nəzəri tarixin mövcudluğunun inkarı; 3. Uzun dövr ərzində tarixi materializmin yeganə mütləq həqiqət statusunda qəbulu. 4. Tarix haqqında və tarixlə bağlı tarixi gerçəkliyə adekvat olmayan konsepsiyaların, baxış bucaqlarının ortalığa qoyulması. Beləliklə, tarixi-iqtisadi proseslərin interpretasiyasında istər- istəməz iqtisad elminin metodoloji arsenalı yeganə istinad nöqtəsinə çevrilir ki, yekunda da metodoloji müxtəlifliyə adekvat olaraq müxtəlif nəzəri-ümumiləşdirmələr meydana çıxır. Predmet müəyyənliyi nöqteyi-nəzərindən digər məsələ tarixi- iqtisadi prosesin subyekti (obyekti) ilə
bağlı konseptual dəqiqləşdirmələrlə bağlıdır. Bu problem “Dünya iqtisadiyyatının tarixi” fənni prizmasından xüsusi önəm kəsb edir. Məhz bu aspektdə ortalığa qoyulan yanılmalar (subyektin yanlış seçimi) tarixi-iqtisadi prosesin dövrlənməsində ifrat müxtəliflik yaratmışdır. Elə buradaca qeyd edək ki,
65 Репина Л.П. «Новая историческая школа» и социальная история. М; 1998.- С.9 66 Гуревич А.Я. О кризисе современной исторической науки// Вопросы истории. 1991.- N2-3.- С. 35
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
60
tarixdə subyekt-obyekt eyniliyi mövcuddur. Yəni tarixi-iqtisadi prosesin subyekti elə öyrənilən obyektin özüdür. Tarix və dünya iqtisadiyyatının tarixi bölümündə prosesin subyektlərini aşağıdakı kimi sıralamaq olar (şəkil 3.2). Şə
subyektləri (obyektləri) Dünya iqtisadiyyatının tarixi fənninin predmeti, məhz şəkildə verilən ardıcıllığı özündə ehtiva edir. Müxtəlif məktəblər və istiqamətlər arasında gedən diskussiyaların nəticəsində “iqtisadiyyatın tarixi” fənninin predmeti aşağıdakı redaktədə formalaşdırılmışdır: “ qtisadiyyatın tarixi” fənni – iqtisadi proseslərin, strukturların, institutların, təsərrüfat fəaliyyətinin, hadisələrin və nəzəriyyələrin inkişafını öyrənir. Bu yanaşma çərçivəsində iqtisadiyyatın strukturu mühüm anlayışlardan biri kimi ortalığa qoyulur. Bununla belə, tərifin kumulyativ xarakter daşıdığı açıq-aydın şəkildə görünməkdədir. Məhz bu cür yanaşmanın qəbuledilməzliyindən Lokal iqtisadi sistem, yaxud iqtisadi qaydaların məcmusu
Lokal iqtisadi sistemlərin qarşılıqlı əlaqəsi və qarşılıqlı təsiri
Regional iqtisadi sistem. Qlobal iqtisadi sistem
Dünya iqtisadiyyatının tarixi Sosiotarixi orqanizm, yaxud konkret cəmiyyət tipi
Sosiotarixi orqanizmlər, yaxud cəmiyyət tipləri sistemi Qlobal sosium, yaxud bəşəriyyət Tarix elmi
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
61
çıxış edən bəzi tədqiqatçılar “iqtisadi tarix” və “iqtisadiyyatın tarixi”nin predmet fərqliliyindən bəhs edirlər: 1. qtisadi tarix: cəmiyyətin “iqtisadi hərəkətini”, dəyişmələrin xüsusiyyətləri və qanunauyğunluqlarını və bunun ictimai həyatın bütün hadisələri ilə əlaqəsini öyrənir. 2. “ qtisadiyyatın tarixi” (yaxud “tarixi-iqtisadiyyat”) isə istehsal üsullarının, təsərrüfat mexanizmlərinin və iqtisadi institutların təkamülünü öyrənir. 67
“iqtisadi tarixin” üzərinə düşdüyünü qeyd edirlər. qtisadi tarix – müstəqil elmdir! qtisadi nəzəriyyə ilə bərabər baza xarakterli iqtisad elmidir. Nəzəri konsepsiyaların gerçəklik dərəcəsini əks etdirən tarixi material (faktlar) iqtisadi qanunların və hadisələrin zaman və məkanca fərqli xüsusiyyətlərini üzə çıxarır. stənilən iqtisadi hadisənin tarixi kökü vardır. Bu aspekt yeni iqtisadi sistemin formalaşdırılmasında mütləq nəzərə alınmalıdır.Qeyd olunur ki, iqtisadi tarix təkcə keçmişin iqtisadi təcrübəsini aşkarlamaqla deyil, həmçinin proqnostik funksiyanı həyata keçirir. Beləliklə, konkret rasional yozuma söykənmədən dilemma ortalığa qoyulur: “iqtisadi tarix”, yoxsa “iqtisadiyyatın tarixi”? Seçimin sırf terminoloji müstəviyə keçirilməsi və bu aspektdən konkret yanaşmanın sərgilənməsi, fikrimizcə, məsələyə birtərəfli baxış səciyyəsi daşıyacaqdır. Məsələ burasındadır ki, hal-hazırda hər iki termin elmi dövriyyədə işlədilməkdədir. Bir sıra tədqiqatçılar hesab edirlər ki, “iqtisadi tarix” – tarix elminə, “iqtisdiyyatın tarixi” isə iqtisad elminə aiddir. Tarixçilər birmənalı olaraq birinci variantı məqbul sayırlar. Hətta hesab olunur ki, qeyd edilən yönümdə yazılmış dərsliklər – adlarından asılı olaraq (“iqtisadi tarix”, “iqtisadiyyatın tarixi”) – məzmunca fərqlənməlidirlər. Belə ki, birinci halda (“iqtisadi tarix”), yəni tarixçilər üçün tərtib edilmiş dərslik daha çox “tarixi” səciyyə daşımalıdır. Başqa sözlə, iqtisadi hadisə və proseslərin təsviri və interpretasiyası tarixi kontekstin daha dərin qatlarına nüfuz etməklə həyata keçirilməlidr.
67 Вопросы истории народного хозяйства и экономической мысли. Вып.1. – М.; 1989. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
62
kinci halda isə, yəni “iqtisadiyyatın tarixində” əsas aksent iqtisad elminin kateqoriya və konsepsiyalarının üzərinə düşməlidir. V.Bovıkin belə bir qənaət ortalığa qoymuşdur ki: “.... Tarix və iqtisadi tarix, eləcə də iqtisadi tarix və iqtisad elmi arasında sərhədlərin dəqiq müəyyənləşdirilməsinin zəruriliyinə şübhə ilə yanaşıram”. 68
Bizim məsələyə yanaşma tərzimiz tarixi-iqtisadiyyat elminin tipologiyasında ifadə etdiyimiz (şəkil 2.1) yanaşmaya söykənir. Başqa sözlə, “iqtisadi tarix” və “iqtisadiyyatın tarixi”: 1.Eyni anlayışlar deyildir. 2.Predmet fərqliliyi mövcuddur. 3.“ qtisadi tarixi” – “hissəni” (əsasən), “ qtisadiyyatın tarixi” “tamı”, “bütövü” öyrənir. Təbii ki, bu aspektdən hansısa Çin səddi çəkməyə də ehtiyac yoxdur. Lakin, hər halda bu anlayışların eyniləşdirilməsi də yolverilməzdir. “Dünya iqtisadiyyatının tarixi” fənninin predmet müəyyənləşməsi isə daha konkret məzmun daşıyır. Hər şeydən əvvəl, qeyd edək ki, yuxarıda apardığımız fərqləndirməyə uyğun olaraq “Dünya iqtisadiyyatının tarixi” və “Dünyanın iqtisadi tarixi” anlayışları da identik mahiyyət daşımır. “Dünyanın iqtisadi tarixi” həmin “iqtisadi tarix”in miqyas genişlənməsindən başqa bir şey deyildir. “Dünya iqtisadiyyatının tarixi” – qlobal iqtisadi sistemin genezisi, qərarlaşması və inkişafı prosesini tarixi-xronoloji prizmadan öyrənən müstəqil elm sahəsidir. Yəni predmetin əhatə dairəsi sistemli yaranışın konkret sərhədlərindən kənara çıxmır, parçalanmır, eləcə də ayrı-ayrı iqtisadi proseslərin, institutların əlahiddələşmiş şəkildə retrospektiv təhlili ilə məşğul deyildir. Dünya iqtisadiyyatın tarixinin tədqiqat sahəsi iki anlayışın dialektik bağlılığından formalaşır: 1. qtisadiyyatın strukturu: bir-biri ilə qarşılıqlı bağlılıqda olan və ictimai təsərrüfat sistemini formalaşdıran makroiqtisadi elementlərin məcmusu. 2. Cəmiyyətin təsərrüfat mədəniyyəti: iqtisadiyyatın struktur elementləri arasında şaquli və üfüqi əlaqələri, monolitliyi formalaşdıran mental yaranış.
68 Бовыкин В.И Миланский Конгресс экономической истории и наша историко- экономическая наука// Экономическая история. Обозрение. Вып. 1. М., 1996.- С.9 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
63
Hər iki anlayışın qarşılıqlı bağlılığını sxematik formada aşağıdakı kimi ifadə etmək olar (şəkil 3.3).
Şə kil 3.3. Cəmiyyətin təsərrüfat tipinin sadələşdirilmiş blok-sxemi Sahəvi səviyyə Ərazi səviyyəsi Geniş təkrar istehsal səviyyəsi Xarici iqtisadi səviyyə Cəmiyyətin təsərrüfat mədəniyyəti Tələbatların strukturu və səviyyəsi Subyektlərin sosial qarşılıqlı təsiri Əmək
etikası stehsalın milli təşkili forması
Həyat tərzi və istehla- kın stereo- tipləri
Cəmiyyətin təsərrüfat tipi Təşkilati-iqtisadi səviyyə qtisadiyyatın strukturu
|