AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- §4.9. Tarixi dövrl ənm ə: çoxx ətli n əz əriyy əl ər
- § 4.10. Tarixi dövrl ənm əd ə müxt əlif konsepsiyaların xülas əsi
- C miyy t ə ə in inki şaf m ərh əl əl əri
- Texnoloji amil
- Tarixi dövrl ənm ə: ən ən əvi v ə müasir c əmiyy ət
- Tarixin dövrl ənm əsi D əyi şiklik dal ğaları
|
§ 4.8. Tarixi dövrlənmə: Neoevolyusionizm (Yeni təkamül
nəzəriyyəsi) Neoevolyusionizmin marksizm və modernizm nəzəriyyələri ilə əsas kəsişmə nöqtəsi bir xətlilik prinsipindən çıxış etməsidir. Bu nəzəriyyəyə görə sosial təkamül ardıcıl diferensasiya və inteqrasiya vasitəsilə nisbi qeyri-müəyyənlik və daxili əlaqələri olmayan homogenlikdən nisbi müəyyən və daxili əlaqəli formalaşmış heterogenliyə keçiddir. 108 lk
olaraq L.Uayt mədəni təkamüldə iki mərhələ: “primitiv” cəmiyyət və sivilizasiya, həmçinin mərhələli keçidin realizasiyasında 3 inqilabı – aqrar, yanacaq və “nüvə yanacağı” - fərqləndirmişdir. XX əsrin 60-cı illərində bir qrup antropoloq 109 tərəfindən tarixi dövrlənməyə yanaşmanın daha geniş yayılmış sxemi ortalığa qoyuldu. Bu yanaşmaya görə insan birliklərinin ilkin forması “lokal qruplar” olmuşdur. Bu birliklərin eqalitar (bərabər) ictimai struktura malik olmuş “istehsal” iqtisadiyyatına (əkinçilik və maldarlıq) keçidlə bağlı icma və qəbilələr yaranmış, icmalararası liderlik institutu meydana çıxmışdır. Növbəti mərhələdə (вождество) sosial təbəqələşmə getmiş, əsas insan
107
Коротаев А.В., Малков А.С., Халтурина Д.А. Законы истории: Математическое моделирование развития Мир-системы. Демография, Экономика, Культура. М.: Комкнига / URSS., 2007 108
Carneiro R. Chiefdom-Level Warfare as Exemplified in Fiji and the Causa vallery, Cambridge, UK; 1990, p.190-211 109
Салинз М. Экономика каменного века. М.: ОГИ, 1999. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
104
kütləsi idarəetmə sferasından kənarlaşdırılmışdır. Sonrakı mərhələdə dövlət meydana gəlmişdir. Qeyd edilən konseptual baxış dəfələrlə təftiş edilmiş və onun məzmununda müəyyən dəyişikliklər aparılmışdır. Məsələn, bir qrup tədqiqatçı 110 qəbilənin təkamülün mərhələsi olmasını şübhə ilə qarşılamış, digərləri 111
industrializməqədəri epoxanın dövləti ilə “industrial” dövləti (dövlət-millət) ayırmağın zəruriliyi fikrini irəli sürmüşdür və s. Çox vaxt birincini “arxaik”, yaxud “ilkin” dövlət adlandırırlar. M.Fridin konsepsiyasında sosial təkamülün 4 səviyyəsi fərqləndirilir: eqalitar, təbəqələşmə, təbəqələşmiş cəmiyyət, dövlət. R.Adams
112 isə hakimiyyətin formalarının təkamülü prosesinə enerji üzərində nəzarətin artımı aspektində yanaşmış və sosial inteqrasiyanın 6 səviyyəsini göstərmişdir: 1) Lokal qruplar; 2) Əyalət (вождество); 3) Ştat/ krallıq; 4) Milli səviyyə; 5)Beynəlmillələşmə səviyyəsi; 6) Dünya səviyyəsi. Hər bir səviyyə iki paralel axına bölünür – mərkəzləşdirilmiş və razılaşdırılmış vahidlər. Mərkəzləşdirilmiş vahidlər M.Calinzin inteqrasiya səviyyələri ilə üst-üstə düşür. Razılaşdırılmış vahidlərə isə qəbilədən tutmuş BMT-ə qədər inteqrativ formalar aid edilir. Ümumiyyətlə, Klassenin bir fikri ilə razılaşmaq olar ki, sosial təkamül – cəmiyyətin bir struktur vəziyyətdən digərinə keçidinin keyfiyyətcə yenidən təşkilidir. Müasir neoevolyusionizm özünün klassik variantından fərqli olaraq sosiomədəni təkamülün çoxxətliliyi ideyasına qəbuledilməz bir şey kimi baxmır.
Bu nəzəriyyələr tarixi prosesin xətti interpretasiyası ilə diskret (sivilizasiyalı yanaşma) şərhi arasında orta mövqe tutur. 113
Daha konkret şəkildə, bu o deməkdir ki, çoxxətli nəzəriyyələr eyni vaxt ərzində bir neçə müstəvidə dünya tarixinin müxtəlif məzmunlu “ölçülməsi” ilə məşğul olur.
110
Earle T. Chiefdams in Archaelogical and Ethnohistorical Perspective. Annual Re- view of Anthropology, 1987. p.279-308 111 Классен Х.Й.М. Проблемы, парадоксы и перспективы эволюционизма. Аль- тернативные пути к цивилизации. М; Логос, 2000.- С. 6-23 112
Adams R. Energy and Structure. A Theory of Social Poüer. Austin, TX; University of texas press; 1975 113 Павленко Ю.В. Альтернативные подходы к осмыслению истории и проблема их синтеза. Философия и общество 3. Киев., 1997.- С. 93-130 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
105
Həmin müxtəliflik “tamamlama” prinsipinə uyğun şəkildə ümumiləşdirilir və öyrənilən konkret hadisənin ümumdünya tarixi prosesində yeri və rolu haqqında yekun təsəvvür yaradılır. Çoxxətli yanaşma ideyasına ilk dəfə Ş.Monteskye müraciət etmiş, lakin ilk konseptual baxış K.Marksın iqtisadi əlyazmalarında (1857-1861) ortalığa qoyulmuşdur. Ümumiyyətlə, ilkin nəzəri ümumiləşdirmə K.Marks və F.Engelsin Asiya istehsal üsulu ilə bağlı formalaşdırdıqları mövqedə öz əksini tapmışdır. K.Marks kapitalizməqədərki dövrü (sözügedən əsərində) üç mərhələyə: Asiya, antik və alman-bölmüşdür ki, hər bir mərhələni də dövlətçiliyə keçidin müstəqil modeli kimi qəbul etmək olar. kinci ideya F.Engelsin “Anti-Dürinq” əsərində formalaşdırılmışdır ki, burada da dövlətin təşəkkülünün iki yolundan bəhs olunur: Şərq və antik. Yanaşma çoxluğu içərisində ən geniş yayılmışlardan biri K.Vittfoqelin ikixətli nəzəriyyəsidir. Bu yanaşma birmənalı olaraq Şərq→Qərb fərqliliyinə söykənir. “Asiya istehsal üsulunun” digər tərəfdarları da bu mövqeni dəstəkləmişlər. 114
XX əsrin sonlarına yaxın siyasi antropologiyadan yararlanan tədqiqatçılar, hətta “Asiya” yerinə “dövlət istehsal üsulu” termini işlətməyi məqsədəuyğun hesab etməyə başladılar. Antik model isə daha çox “xüsusi mülkiyyət istehsal üsulu” kimi qəbul edilirdi. Eyni zamanda, Asiya, antik və alman modellərinin vahidliyin hissələri və tarixi inkişafın mütəqil xətləri kimi interpretasiyasına söykənməklə daha mürəkkəb modellər formalaşdırılmağa başlandı. Fursovun 115 fikrincə, ümumdünya tarixi proses iki müstəvidə gedir: Asiya modeli (dalana aparıb çıxarır və sistem fərd üzərində hökmran mövqedə olur) və Qərb modeli (tərəqqiyə aparan yol). M.Qodelyerin 116
mövqeyi isə belədir ki, həm Asiya, həm də antik modellər çıxılmazlıq yaradır (dalana aparır), belə ki, müvafiq olaraq yalnız asiya və yalnız quldarlıq istehsal üsulları ilə nəticələnirlər. Yalnız alman modeli feodalizmə və məntiqi bağlılıqla kapitalizmə gətirib çıxarır. O qeyd edir ki, hətta Yaponiya kapitalizmi Qərbdən “idxal” edibdir. K.Melloti 117 isə təkamül variantlarının sayını 5-ə çatdırır: 114
Текен Ф.К теории общественных формаций. М.: Прогресс, 1975. 115
Фурсов А.И. Восток, Запад, капитализм. Капитализм на Востоке во второй по- ловине XX века. М; Восточная литература.- С. 16-131 116 Godelier M. La notion de “production asiatique” et les schemas Marxistes devolution des societes. Paris; 1969., p.7-100 117
Melotti K.D. Mark and the Third World. London; Macmillan., 1977 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
106
bürokratik sosializmə aparan “rus” yolu və yapon kapitalizmini formalaşdıran arxaik alman modeli. Eyni zamanda, Qərb və Şərq arasındaki fərqliliyin heç də əsas rol oynamadığı fikrində olan tədqiqatçılar isə “Monteskye qanununa” əsaslanmaqla göstərirlər ki, cəmiyyətin ölçüsü ilə (iriliyi, yaxud kiçikliyi) siyasi rejimin tipi arasında korrelyasiya əlaqəsi mövcuddur. Bu anlamda ki, kiçik cəmiyyətlərə republika, orta səviyyəli cəmiyyətlərə - monarxiya, böyük cəmiyyətlərə isə - despotizm xasdır. Bu yönündə aparılan tədqiqatların əsas obyekti kimi dağlı xalqların tarixi inkişaf prosesi çıxış edir. Yanaşmanın xüsusi olaraq vurğuladığı məqam sosial təkamülün ikixətli olduğunu qabartmaqla bağlıdır. Yəni iyerarxik strukturla yanaşı idarəetmənin, yaxud cəmiyyətin qeyri- iyerarxik struktura malikliyi də tarixi fakt kimi ortalığa qoyulur. Bir sıra tədqiqatçılar 118
edilənləri iyerarxiya→heterarxiya, şəbəkə →korporativ strategiya tipli dixotomiyalar kimi nəzərdən keçirirlər. Çoxxətli yanaşmanın bu gün üçün kifayət qədər önəmli xarakter daşıyan müddəalarından biri qədim yunan və Roma cəmiyyətlərinin dövləti olmayan cəmiyyətlər kimi səciyyələndirilmələridir. Bu məntiqlə yanaşsaq onda belə alınır ki, polis (şəhər) dövlət deyil, buna görə də dövlətsiz cəmiyyəti ibtidai icma dövrünə aid etmək yanlışlıqdır. Deməli, sivilizasiyanın mövcudluğu öz-özlüyündə dövlətin mövcudluğu anlamına gəlmir. Tezisin empirik təsdiqi isə yalnız köçəri- maldar tayfalarının tarixində yer almaqdadır.
Tarixi prosesin ilk ciddi dövrlənməsi məhz L.Morqanın (1818- 1881) konsepsiyasında öz əksini tapmışdır. Yanaşmanın əsas nöqsan cəhəti kimi, dövrlənmə kriterisinin yalnız texniki, istehsal amilləri ilə məhdudlaşdırılmasında, bütövlükdə iqtisadiyyatın prosesdən sərf-nəzər edilməsindədir (şəkil 4.4). V.Oyken (1891-1950) tarixi dövrlənmədə əsas kriteri kimi təsərrüfatın idarəedilməsi formasını götürməyi təklif edirdi. Bu yanaşma öz məntiqi köklərini “Təsərrüfatın ideal tipləri” konsepsiyasından götürmüşdür. darəetmə baxımından V.Oyken iki növü fərqləndirir:
118
Bondarenko D.M. Homoarchy: A principle of Cultures Organizatiom. The 13-th – 19-th Centuries Benin Kingdom as a Nonstate Supercamplex Society. M., KomKniqa/ URSS., 2006.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
107
1. Mərkəzləşdirilmiş idarəetmə təsərrüfatı (totalitarizm). 2. Bazar təsərrüfatı; Neoliberallar birinci növə aşağıdakiları aid edirlər: 1. cma; 2. Quldarlıq; 3. Qədim Misir və Roma təsərrüfatları; 4. Feodalizm; 5. Nasist kapitalist təsərrüfatı; 6. Sosializm. Yanaşma tərzinə
görə sadalananlar birmənalı olaraq
mərkəzləşdirilmiş idarəetmə təsərrüfatına (totalitarizm, kollektivizm, qapalı cəmiyyət, məcburi təsərrüfat qaydaları və s.) aiddir. V.Oyken, eyni zamanda mərkəzləşdirilmiş idarəetmə təsərrüfatın mülkiyyətə münasibətdə də (xüsusi mülkiyyət, kollektiv mülkiyyət) təsnifləşdirirdi. Sosial-bazar təsərrüfatını liberallar ideal tip hesab edirlər. Neoliberalizmin əsas ideoloqlarından biri – V.Repke (1899-1967) həmin təsərrüfata xas olan əsas cəhətləri aşağıdaki kimi sıralayır: 1. Personalizm (kollektivizmin əksinə olaraq); 2. Azadlıq (hakimiyyətin təmərgüzləşməsinin əksinə olaraq); 3. Qeyri-mərkəzçilik (mərkəzçiliyin əksinə olaraq); 4. radəvi hərəkət (təşkilatlanmanın əksinə olaraq). Qeyd edilən yanaşmanın əsas nöqsan cəhətləri ondan ibarətdir ki, əvvəla, təhlilin obyekti kimi real deyil, “ideal” təsərrüfat tipləri çıxış edir; ikincisi, bir qrup hadisənin qanunauyğunluğu olduğu kimi digər qrupa şamil edilir. Yəni söhbət, sözün həqiqi mənasında, primitiv sofizmə əsaslanmaqdan gedir. Alman tarixi məktəbinin parlaq nümayəndələrindən biri olan F.List sahə əlamətinə əsaslanmaqla tarixi dövrlənmənin 5 mərhələsini fərqləndirir: 1. Vəhşilik; 2. Maldarlıq; 3. Əkinçilik; 4. Əkinçilik-manufaktura; 5. Əkinçilk-manufaktura-kommersiya. P.Maslovun tarixi yanaşmasında əsas çıxış nöqtəsi kimi bir mərhələdən digərinə keçiddə ekstensiv inkişafın gələcək imkanlarının yoxluğu götürülür.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
108
Şə
bu nöqteyi-nəzərdən də 5 mərhələni fərqləndirmək olar: 1. Qapalı (təcrid olunmuş) cəmiyyət; 2. Geniş təsərrüfat (sənətkarlığın ilkin yaranışı); 3. Rayon təsərrüfatı (şəhər və kənd arasında mübadilənin genişlənməsi). 4. Milli təsərrüfat (manufakturaların meydana gəlməsi); 5. Dünya təsərrüfatı (fabrikin hökmranlığı). Тарихи просесин дюврлянмяси Ы мярщяля: Вящшилик Мярщяляляр Ы мярщяля: Байтарлыг -Ашаьы мярщяля: Инсан нясли- нин ушаглыьы; -Орта мярщяля: Балыьын гида кими истифадяси вя одун йа- ранмасы; - Али мярщяля: Ох вя каманын ижады, овчулуг ясас фяалиййят кими
-Ашаьы мярщяля: Дулушсчу инжясяняти; -Орта мярщяля: Шяргдя вящши щейванлар ящлиляшдирилир, Гяр- бдя суварма йолу иля мядяни биткиляр йетишдирилир, эцн ал- тында гурумуш кярпижлярдян тикинтидя истифадя олунур; - Али мярщяля: Дямир филизи яридилир. Щярфляр йараныр. Бу мярщяля, йунанларын гящря- манлыг дюврц (б.е.я. ЫХ-ВЫ ясрляр), Ромайа гядярки италйан тайфалары (б.е.я. 753 ил), алманлар (б.е.я. 58-117-жи илляри) аиддир. ЫЫЫ мярщяля: Сивилизасийа - Ямтяя истещсалы; метал пул- лар; тажирлярин мейдана эял- мяси; хцсуси мцлкиййятин йаранмасы; гул ямяйи
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
109
K.Bulüherdən sonra marksist ictimai-iqtisadi formasiyalar nəzəriyyəsinə ikinci etiraz U.Rostoudan (1916) gəldi. O, “ qtisadi artımın mərhələləri. Qeyri-kommunist manifesti” (1960) əsərində marksist sxemə qarşı çıxan U.Rostou əsas kriteri kimi istehsalın və adambaşına gəlirlərin əldə edilmiş səviyyəsindən çıxış etməklə cəmiyyətin inkişaf tarixini 5 mərhələyə bölmüşdür.
ə ə
Ə ə ə n n vi
c miyy t ə ə m rh l si ə ə ə
Keçid c miyy ti ə ə yaxud ir lil yi ə ə şin
ilkin şərtlərinin yarad
ılması m rh l si ə ə ə H lledici ə ir lil yi ə ə ş m rh l si ə ə ə Yetkinlik m rh l si ə ə ə
Yüks k ə kütl vi ə istehlak m rh l si ə ə ə
- Bütün Şərq tiranl
ığı; -Yunan-Roma sivilizasiyas ı; -orta əsr Av - ropas ı (XVIIəsrin sonuna q d r) ə ə
- Avropa: XVII-XVIII əsrin ə ə ə
vv ll ri; XVIII-XIX srl r: ə ə - ngilt rə ə - 1783-cü il; -Fransa - 1860; - Ş
-Rusiya - 1914; -Kanada - 1914; -Hindistan - 1950; -Çin - 1950 - ngilt r ə ə - 850 ; 1 -ABŞ - 1900; -Almaniya v ə Fransa - 1910; -Yaponiya - 1940; -Kanada -1950. nki af ş
ölk l rd ə ə ə
müasir dövr
Şə
U.Rostou sonuncu mərhələlərin əsas əlamətləri sırasına tikintidə (şəhərətrafı, yol və s.) sıçrayış, avtomobil sənayesinin və bütövlükdə xidmət sferasının güclü inkişaf tempini daxil edir. Ümumiyyətlə, U.Rostou ənənəvi və müasir cəmiyyət arasındakı fərqi əhalinin artımı və kapital qoyuluşunun səviyyəsi arasındakı nisbətlə izah edir. Yəni, əgər əhalinin artımına münasibətdə kapital qoyuluşunun səviyyəsi aşağıdırsa, onda söhbət ənənəvi cəmiyyətdən gedir və s. Bu
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
110
baxımdan, eləcə də tarixi prosesin əvvəlki dövrlənməsindən çıxış etməklə “ənənəvi cəmiyyət” anlayışını dərk etmək mümkündür. Lakin Rostounun sonrakı mərhələləri yeniləşmənin birtərəfli şərhindən başqa bir şey deyildir. “ qtisadi artımın mərhələləri” nəzəriyyəsi mahiyyətcə ümumdünya tarixinin ənənəvi, industrial və postindustrial cəmiyyətlərə bölgüsünə yaxındır. Bu dövrlənmədə əmək vasitələrinin inkişafı əsas kriteri kimi götürülmüşdür. Yəni hər iki halda bütöv sosiotarixi və sosiomədəni orqanizm kimi cəmiyyətin təkamül prosesinin sistemli qiymətləndirilməsinə rast gəlmirik. Daha konkret formada U.Rostounun “ qtisadi artımın mərhələləri” nəzəriyyəsinin əsas nöqsan cəhətlərinə aşağıdakıları da aid edə bilərik: 1.
tarixi prosesi bütövlükdə deyil, yalnız son 250 illik dövrü əhatə edir. 2.
mürəkkəb konstruksiyası birölçülü texniki determinizm prinsipinə aid edilir. 3.
A.Frank 119
modernləşmənin xətti-mərhələli konsepsiyasını kəskin şəkildə tənqid etməklə U.Rostounun “ qtisadi artım mərhələləri” nəzəriyyəsini ümumiyyətlə, inkar edir. Onun fikrincə, Rostounun sözügedən nəzəriyyəsi iqtisadi cəhətdən geri qalmış ölkələrin nə keçmişi, nə də “indisi” ilə heç cür səsləşmir. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, U.Rostou üçün “ənənəvi cəmiyyət = iqtisadi cəhətdən geri qalmış ölkə” eyniyyət təşkil edir. qtisadi gerilik – birinci mərhələdir və bundan sonra inkişaf başlayır. Lakin tarixi faktlar bu yanaşmanın gerçəkliyə adekvat olmadığını ortalığa qoyur. Məsələn, Latın Amerikasında iqtisadi gerilik 400 ildir davam edir, amma inkişaf təmayüllərini heç “üfüqdə” də görmək mümkün deyildir. Bu gün dünyada elə bir cəmiyyət tapmaq mümkün deyildir ki, “ənənəvi”liyə uyğun gəlsin. Onlar, eyni zamanda Rostounun ikinci mərhələsinə - keçid mərhələsinə də uyğun gəlmirlər. Gerilik – nə ilkin, nə də ənənəvi vəziyyət deyil. Gerilik – inkişaf etmiş ölkələrin istismarının nəticəsidir.
119
Frank A.G. Sosiology of Development and Underdevelopment of Sosiology// N.Y.1969 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
111
Frank Rostou yanaşmasının digər bir cəhətini də diqqət mərkəzinə çıxarır. Belə ki, sözügedən nəzəriyyədə inkişaf etmiş ölkələr sanki bütün dünyadan təcrid olunmuş yolla gediblər və gedirlər. Əslində isə, bu ölkələrin inkişafı qalan dünyanın geriliyindən qaynaqlanır. .Vallerstayn U.Rostounu ngiltərə modelini qlobal miqyasda yeganə düzgün olan kimi təqdim etməkdə günahlandırır. Bütün ölkələr məhz həmin model çərçivəsində inkişaf etməlidirlər. “... Lakin təhlil etmək lazımdır ki, bir mərhələdən digərinə keçid necə baş verir, nədən bəzi millətlər digərləri ilə müqayisədə, ləng hərəkət edirlər və nəhayət, nə etmək lazımdır ki, “artım” prosesi sürətlənsin?” 120
cəmiyyət” konsepsiyalarının yalnız “bir ox” ətradında firlandıqlarını (marksizm – iqtisadiyyat; “industrial cəmiyyət” – texnoloji, yaxud texniki dəyişikliklər “oxu”) tənqid edərək, “Postindustrial cəmiyyət” nəzəriyyəsini irəli sürür. Tarixi dövrlənməyə yanaşmada əsas kriteri kimi texniki-iqtisadi, mədəni və siyasi sferalardakı dəyişikliklərə söykənir. O, cəmiyyətə texnologiya və biliklər prizmasından baxır. Bu prizmadan yanaşmaqla amerikan cəmiyyətinin “postindustrial” olmasının 5 əlamətini göstərir: 1. Əmtəə istehsalından xidmət istehsalına keçid; 2. Peşəkar mütəxəssislər və texniki işçilərin xüsusi çəkisinin böyüklüyü; 3. Nəzəri biliyin aparıcı rolu; 4. Texniki-iqtisadi mühitin texnologiyalar üzərində nəzarətə istiqamətlənməsi; 5. Yeni intellektual texnologiyalar əsasında qərarların qəbulunun təminatı; Ədalət naminə qeyd etmək lazımdır ki, D.Bell kifayət qədər pozitiv olan məqamları görə bilmişdir: 1. Elmin artan rolu; 2. Elmin insan fəaliyyətinin mühüm sferasına çevrilməsi; 3. Məşğulluq sferasında proqressiv dəyişikliklər; 4. Kooperasiya olunmuş əməyin rolunun artması və s. Cədvəl 4.10
120 Wallerstein I. The Present State of the Debate on World ntequality // Montreal, 1975, p.14. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
112
Texnoloji amilə əsasən cəmiyyətin tarixi tipləri Cəmiyyətin sosial təşkili tipləri Hakim olduğu ölkələr Xarakteri Həyat fəaliyyətinin əsas istinad nöqtəsi 1. ndustrializmə qədərki tip Afrika, Latın Amerikası, Cənubi Asiya Əkinçilik, heyvandarlıq, balıqçılıq, dağ- mədən, meşə sənayesi. nsan → təbiət münasibətləri 2. ndustrial tip Şimali
Amerika, Avropa, keçmiş sovet respublikaları, Yaponiya Kütləvi
istehlak malları
istehsalı nsan →
yeniləşmiş təbiət münasibətləri 3. Postindustrial tip ABŞ, Yaponiya (yeni başlayır) Xidmət
istehsalı. nformasiyanın əldə edilməsi, emalı,
saxlanması və istifadəsinə yönəlik əmək məsrəfləri “ nsan→insan” münasibətləri
D.Bellin konsepsiyası “xidmət” iqtisadiyyatın məzmun açıqlanması baxımından təqdirəlayiqdir (baxmayaraq ki, tarixi aspektdə elə bir əhəmiyyətli rol oynamır). “Xidmət” iqtisadiyyatının ilkin parametrlərindən biri iqtisadi məşğul əhalinin sahələr üzrə strukturudur. Belə ki, Afrikada məşğul əhalinin 2/3 hissəsi kənd təsərrüfatında çalışır. ABŞ-da bu göstərici 3%-dən də azdır. ABŞ əhalisinin 1/3 hissəsi sənayedə, 2/3 hissəsi xidmət sferasında çalışır. Kəskin fərqlərin yaranması elmi-texniki tərəqqi ilə bağlıdır. nkişaf etmiş ölkələrdə kənd təsərrüfatında əmək məhsuldarlığı inkişaf etməkdə olan ölkələrin analoji göstəricisindən 15 dəfə yüksəkdir. Postindustrial ölkələr üçün insan fəaliyyətinin bütün sferalarında elm və texnikanın nailiyyətlərindən geniş istifadə ilə yanaşı, fundamental elmlərin inkişafına istinadla daha təkmil texnologiyaların tətbiqi də xasdır. Əsas nöqsan cəhət kimi isə onu göstərmək olar ki, D.Bell yalnız texniki-iqtisadi təmayüllərin təhlili əsasında ictimai inkişaf nəzəriyyəsi qurmağın mümkünlüyünü sübut etməyə çalışırdı.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
113
Fərqli yanaşmalardan biri – amerikan sosioloqu və iqtisadçısı D.Helbreytin “Yeni industrial cəmiyyət” nəzəriyyəsidir (şəkil 4.6). Bu nəzəriyyə XX əsrin sonuna yaxın olan zaman üçün tarixin dövrlənməsini əhatə edir. D.Helbreyt marksist yanaşmanın əksinə olaraq kapitalist istehsalının əsas qanununu – maksimum mənfəətə yönəllik fəaliyyəti inkar edir. O hesab edir ki, müasir korporasiyaların birinci və əsas məqsədi texnostrukturun maksimal artım tempi və mənfəətin qarant səviyyəsidir.
Şə kil 4.6. Tarixi dövrlənmənin D.Helbreyt versiyası
Bu qəbildən olan digər nəzəriyyə fransız sosioloqu R.Aron tərəfindən irəli sürülmüşdür. Onun “Vahid industrial cəmiyyət” nəzəriyyəsi 5 əsas xarakterik cəhəti ilə səiyyələnir (şəkil.4.7).
müasir kapitalizm “Yeni industrial cəmiyyət”
Xarakteristikası Klassik kapitalizm “Yeni” kapitalizm ctimai istehsalın əsas hissəsinin azsaylı sənaye korporasiyalarının əlində cəmlənməsi ndividual mülkiyyətçiliyin hökmranlığı ri korporativ mül- kiyyət: korporati- vizm prinsipi Korporativ istehsal çərçivəsində “texnostrukturun” yaranması Sahibkarın özü idarə edir darəetmə sferası: xüsusi sosial insti- tut-texnostruktura Korporativ və dövlət planlaşdırılması Əsas tənzimləyici - Bazar
Dövlət və korporativ planlaşdırma
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
114
Şə
Maraq doğuran yanaşmalardan biri də E.Tofferin (1928) “Superindustrializm” nəzəriyyəsidir. “Üçüncü dalğa”(N.Y. 1980 – ingilis dilində) əsərində E.Toffer tarixi dövrlənmədə əsas kriteri kimi “dəyişiklik dalğalarının” ardıcıl növbələşməsini götürmşdür (şəkil 4.8).
Ənənəvi cəmiyyət Vahid industrial cəmiyyət Birlikdə olmuşdur. Ailə- təsərrüfat funksiyasını yerinə yetirirdi Ayrıdırlar şçinin qabiliyyəti əsasında Texnika və texnologiyanın xüsusiyyətləri əsasında Olmayıbdır Əsas şərtlərdən biridir
Primitiv səviyyədə Əsas rol oynayır Olmayıbdır Güclü
təmərküzləşmə Tarixi dövrlənmə: ənənəvi və müasir cəmiyyət Xarakterik əlamətlər Müəssisə → Ailə münasibətləri Texnoloji əmək bölgüsü
Kapital yığımı qtisadi hesab (planlaşdırma və s.)
şçi qüvvəsinin təmər-
güzləşməsi Dünya iqtisadiyyatının tarixi
115
Şə kil 4.8. Tarixi dövrlənmənin E.Toffer təsnifatı ndustrializmin böhranından çıxış etməklə “Super-industrializm” nəzəriyyəsini irəli sürən E.Tofflerin yanaşma tərzindəki zəif məqamları əksər tənqidçilər (azsaylı olsalar da) sosial dəyişikliklərin elm və texnikadakı dəyişikliklərə bağlamasında görürlər. “ ndustrial” və “postindustrial” nəzəriyyələrin fərqli
xüsusiyyətlərinə baxmayaraq, onların hamısı modernləşmə prosesini aşağıdaki sosial dəyişikliklərlə bağlayırlar: 1. Yerli bazarların dünya bazarlarına qovuşması; 2. Qeyri-iqtisadi məcburetmənin ləğvi; 3. Sosial proseslərin dinamikliyinin kəskin artımı; Tarixin dövrlənməsi Dəyişiklik dalğaları Planetar dəyişiklik dalğası, yaxud sivilizasiyanın industrial dalğası. Avropa – XVIII əsr (sənaye inqilabı
)
Sivilizasiyanın super indus- trial dalğası; XX əsrin 60-cı illəri
-
Bərpa edilən enerji mənbələrinə əsaslanmaqla həyatın yeni obrazının yaradılması; -
Standartlaşdırılmış kütləvi istehsaldan – zavod konveyerlərindən imtina; -
Ə SAS ƏLAMƏTLƏR
Sivilizasiyanın aqrar dalğası; b.e.ə. 10 minillik
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
116
4. Əməyin peşəkarlaşması; 5. stehsalçı və istehlakçı rolların bölünməsi və s. Qilderbrant 121
– Blüxerin 122
3 mərhələli modeli: Alman alimləri (XIX əsr) təsərrüfatın tarixini 3 mərhələyə bölmüşlər. Bölgü yaxud dövrlənmə əmtəənin (məhsulun) istehsalçıdan istehlakçıya çatdırılması yolunun uzunluğu prinsipə söykənir: - “Təbii”, natural (yaxud ev) təsərrüfatı: ən qədim dövrdən XII əsrin ortalarına qədər davam etmişdir. Məhsulun çatdırılma yolunun uzunluğu bir mildən çox deyil (tarladan, yaxud bostandan dəyirmana və oradan da istehlakçıya). - “Pul”(yaxud şəhər) təsərrüfatı: XII əsrin ortalarından XVIII əsrin sonuna qədər davam etmişdir. Məhsulun istehlakçıya çatdırılma yolunun uzunluğu bir neçə mildən 10 və daha çox milə
qədərdir (Tarladan yaxud sənətkarın emalatxanasından şəhər bazarları, yaxud yarmarkalar vasitəsi ilə tacirlər tərəfindən istehlakçıya çatdırılma:) - “Kredit” (yaxud xalq) təsərrüfatı: XIX əsrdən başlanır. Məhsulun çatdırılma yolunun uzunluğu yüz, min və daha çox mildir. Tarixi-xronoloji yanaşma: Aralıq dənizi regionu xalqlarının tarixinə münasibətdə istifadə olunan ənənəvi yanaşmadır: 7 dövr fərqləndirilir: 1. Qədim dövr – XXXIII – VIII (b.e.ə.). Əmək bölgüsü; əsas sosial institutlar – ailə, icma, mülkiyət, hüquq, dövlət, din yaranmışdır; 2. Antik dövr – b.e.ə. VII əsrdən b.e. V əsrinə qədər olan dövr: Sənətkarlıq, ticarət, xüsusi mülkiyyət (torpaq üzərində) və qullar meydana gəlmişdir. 3. Orta əsrlər – VI-XV əsrlər: Müstəqil şəhərlər yarandı, Avropanın əsas millətləri formalaşdı; 4. ntibah dövrü – XV əsrin ortalarından XVII əsrin ortalarına qədərki dövr. lkin kapital yığımı və böyük coğrafi kəşflər dövrü.
121
Б.Гильдербранд. Политическая экономия настоящего и будущего. СПБ. 1860.- С. 61-72 122 К. Вюхер. Возникновение народного хозяйства. Директмедиа Паблишинг; 1907 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
117
5. Maarifçilik dövrü – XVII əsrin ortalarından XVIII əsrin sonuna qədərkı dövr. Dünyanın ərazicə bölünməsi baş verdi. 6. Azad rəqabət dövrü – XVIII əsrin sonu XIX əsrin ikinci yarısına qədərki dövr. Sənaye inqilabı. 7. nhisar rəqabəti dövrü – XIX əsrin sonu XX əsrin 40-50-ci illərinə qədərki dövr.
Kapitalın təmərgüzləşməsi və dünyanın iqtisadi cəhətdən bölgüsü müstəvisində aparılan mübarizə böhranlara və müharibələrə yol açdı. 8. Sosial (bazar) təsərrüfat dövrü – XX əsrin ortalarından başlanır və hal-hazırda da davam etməkdədir. Ən çox inkişaf etmiş ölkələr sabitliyə nail olmuş, yeni orta təbəqə və istehlak cəmiyyəti formalaşmışdır. Ənənəvi yanaşmalardan biri də ibtidai dövrdən sonrakı inkişaf prosesini üç əsas epoxaya bölünməsidir:
1.Qədim aqrar cəmiyyət; 2.Orta əsrlərin aqrar-industrial cəmiyyəti; 3.Müasir industrial cəmiyyət. Bu epoxaların hər birində bir, yaxud bir neçə sivilizaiya mövcud ola bilər. Bu anlamda sivilizasiya – eyni zamanda həm hərəkətdə olan, həm də sabit qalan yaranışdır. Uzun minilliklər boyu mövcud olmuş aqrar cəmiyyətin forma müxtəlifliyinə baxmayaraq, ümumi səciyyə daşıyan müəyyən xarakterik cəhətləri olmuşdur. Məhz bu cəmiyyətdə (bəşər tarixində ilk dəfə olaraq) nəzəri təfəkkür formalaşmağa başlamış, “görünən” və real dünya arasında fərqliliklər meydana çıxmış, dövlət yaranmışdır və s. Aqrar cəmiyyətin əksər sakinləri qapalı icmalarda yaşayan kənd təsərrüfatı işçiləri olmuşlar. Hakim (idarəedən) sinif əhalinin əsas kütləsindən ayrılır, ağalıq→tabeçilik prinsipinə istinadla ideoloji baxışlar formalaşır. Hakim sinfin özü də tərkib etibarilə yekcins deyildir – bir neçə təbəqəyə bölünmüşdür (hərbiçilər, ruhanilər, inzibatçılar və s.) Həmçinin, aqrar cəmiyyət – müasir terminologiyadan istifadə etsək makrososial sabitliyi ilə seçilirdi. Dövlət tərəfindən bərabərsizliyin qanuniləşdirilməsi, ona təbiilik görüntüsü verilməsi, labüdlüyü hər vəchlə təsbit olunurdu. Cəmiyyətin milli əlamətlərə görə bölgüsü yox idi. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
118
Orta əsrlərin aqrar-industrial cəmiyyəti hər şeydən əvvəl, şəhərlərdə təmərgüzləşən sənətkarlar təbəqəsinin artımı, pərakəndə halda mövcud olan aqrar icmalar arasında ticarət və kommunikasiyaların kəskin inkişafı və monoteist dinlərin hökmran mövqelərə keçməsi ilə səciyyələnir. Bütün aqrar-industrial cəmiyyətlərdə mərkəzləşdirilmiş dövlətlər yaranır. Bununla yanaşı, yuxarıda qeyd etdiyimiz “makro-sosial” sabitlik laxlamağa başlayır. Ticarət və kooperasiyanın artımı ilə əlaqədar əmək bölgüsü sürətlə mürəkkəbləşir. Məhz aqrar-industrial cəmiyyət dövründə təbəqələşmənin daha da dərinləşməsi baş verir: Həkimlər, alimlər, qanunvericilər, teoloqlar və s. formalaşır. Bəzi tədqiqatlarda orta əsrlər cəmiyyətini birmənalı olaraq aqrar cəmiyyətlərə aid edirlər ki, bu da tarixi prosesin real dərki nöqteyi- nəzərindən problemli situasiyalar doğurur. Məsələn, belə olan təqdirdə qədim Misir cəmiyyəti ilə Maya cəmiyyəti arasında bütün fərqliliklər silinir. Əslində isə, aqrar və aqrar-industrial cəmiyyətlər arasında həm struktur, ideoloji, həm də təfəkkür tərzi və maddi həyatın quruluşu (yaşam tərzi) prizmasından prinsipial fərqlər mövcuddur. Orta əsrlər cəmiyyətini birmənalı olaraq aqrar cəmiyyətlərə aidetmənin əsas səbəblərindən biri həmin dövrə məxsus tarixi mənbələrdə hakim sinifə həddən artıq yer ayrılması ilə şərtlənir. Belə təsəvvür yaranır ki, əslində elə bir əhəmiyyətli dəyişiklik baş verməmişdir. Aqrar və aqrar-industrial cəmiyyətlər arasında struktur fərqliliyi göstərmək üçün J.Qurviç 123
ən azı beş “cəmiyyətin”, beş müxtəlif iyerarxiyanın mövcud olduğunu qeyd edirdi. 1. Ən qədim cəmiyyət – “senyer” cəmiyyəti; 2. Teokratik cəmiyyət; 3. “Ərazi” dövlət ətrafında formalaşan “gənc” cəmiyyət; 4. Feodal cəmiyyəti; 5. Şəhər cəmiyyəti. Artıq X əsrdə, Qurviçin göstərdiyi kimi, şəhərlər – xüsusi dövlətlər, xüsusi cəmiyyətlər, xüsusi sivilizasiya və iqtisadiyyatlar kimi çıxış edirdilər. Ümumiyyətlə, əgər son orta əsrlər aqrar-industrial epoxa hesab edilməsə idi, onda çox qısa tarixi dövr ərzində aqrar cəmiyyətin kapitalist cəmiyyəti ilə əvəzlənməsinin rasional yozumunu tapmaq müşkülə çevrilərdi.
123 Gourvitch G. Determinismes sociauxet liberte humanaivie. Paris, 1963, p.261 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
119
ndustrial cəmiyyətə keçid tarixən XVIII əsrdə başa çatmışdır. Bu cəmiyyətin əsas xarakterik cəhətləri aşağıdakılardan ibarətdir: 1. Əvvəlki epoxalardan fərqli olaraq kənd təsərrüfatı və sənaye istehsalının sürətli artımı; 2. Elm və texnikanın, o cümlədən kommunikasiyanın güclü inkişafı; 3. Əhalinin sürətli artımı; 4. Həyat səviyyəsinin əhəmiyyətli dərəcədə yüksəlməsi; 5. Mürəkkəb əmək bölgüsü və beynəlxalq əmək bölgüsünün sistemləşməsi; 6. Mərkəzləşdirilmiş dövlət; 7. Əhalinin üfüqi təbəqələşməsində kəskin fəsadların “yumşaldılması”, şaquli təbəqələşmənin artımı (cəmiyyətin millətlərə, regionlara və s. bölgüsü).
Kapitalizm iqtisadiyyatın yeni tipi ilə yanaşı, yeni həyat tərzi və yeni təfəkkür tipi yaratdı. M.Veber hesab edirdi ki, bu – protestantizmin yaranması ilə bağlıdır (kapitalizm XVI əsrdə formalaşmağa başlamışdır). V.Zombart 124
kapitalizmin başlanğıcını XV əsr Florensiyası ilə bağlayırdı. O.Koks isə ümumiyyətlə XI əsr Venesiyasını önə çəkirdi. Kapitalizmin yaranması tarixi ilə əlaqədar mövcud olan fərqliliklər onunla izah oluna bilər ki, əvvəla, orta əsrlər cəmiyyəti birmənalı olaraq, aqrar cəmiyyət kimi qəbul edilirdi, ikincisi, kapitalizm – tərəqqinin yekun mərhələsi keyfiyyətində səciyyələndirilirdi.
Onun süqutu,... mutasiyası heç də mümkün olmayanlar sırasında deyildir”. 125
ayırır: 1. Kapitalizməqədərki dövr (XIV-XVIII); 2. ndustrial kapitalizm dövrü ( XVIII-XX); 3. Postindustrial kapitalizm dövrü (XX əsrdən başlayaq). 124
В.Зомбарт. Буржуа: Этюды по истории духовного развития современного эко- номического человека. М.: Наука.- 1999. 125 Бродель Ф. Материальная цивилизация, экономика и капитализм. XV-XVIII вв. 1986, Т.1. Структуры повседневности: возможное и невозможное. С.34 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
120
Kapitalizməqədərki dövrdə formalaşmaqda olan yeni münasibətlər kompleksi dayanıqlı deyildir. Əslində, kapitalizmin XIX əsrdə tam şəkildə qərarlaşması prosesinin 3 əsas şərtini ön plana çıxarır: 1. Həyat qabiliyyətli və tərəqqiyə istiqamətlənmiş bazar iqtisadiyyatının yaranması; O qeyd edir ki, ilkin dövrlərdə bazar iqtisadiyyatı hər yerdə eyni məzmun daşıyırdı. “...Lakin belə formada mövcud olan bazar iqtisadiyyatı kapitalist inkişaf prosesinin zəruri, amma kafi şərti deyildi”. 126
Cəmiyyət kapitalizmin inkişafına dəstək verməli idi. Sözügedən “dəstək” təbii ki, minlərlə amili əhatə edir. Brodelin fikrincə isə, bu daha çox siyasi, “tarixi” səciyyə daşımalıdır (nəinki iqtisadi və sosial). 3. Son nəticədə dünya bazarının mövcudluğu zəruri amil keyfiyyətində çıxış edir. Qeyd etmək olar ki, Rusiyada ikinci, Çində isə həm ikinci, həm də üçüncüsü şərtlər olmayıb. Postindustrial epoxa əvvəlki dövrlərdən hər şeydən əvvəl radikal xarakterli dəyişiklikləri ilə fərqlənir. XX əsr bu anlamda – bəşər tarixində xüsusi yer tutur. Məsələn, məhz XX əsrdə (əsasən əsrin ortalarından başlayaraq) iqtisadi inkişaf sıçrayış xarakteri almışdır. Hal-hazırda bəşəriyyətin istehlak etdiyi məmulatların 90%-i məhz bu dövrdə yaradılmışdır. 1950-2000-ci illər ərzində sənaye istehsalı 50 dəfə, təbii qazdan istifadə 30 dəfə artmışdır. 600 mln-dan çox minik maşınları istifadəyə verilmiş, 4000 süni peyk buraxılmışdır. 1980-2000-ci illərdə istifadə olunan mineral ehtiyatlar bəşəriyyətin bütün tarixi boyu istifadə etdiklərindən çoxdur. Müasir postindustrial cəmiyyət ifrat dərəcədə mürəkkəb, çoxlaylı və dinamik surətdə dəyişən sosial sistemdir. Bu cəmiyyətin ən ümumi cəhətlərinə aşağıdakıları aid etmək olar: 1. Qlobal səviyyədə hamı üçün keçərli olan vahid məqsəd yoxdur; Məqsəd spontan şəkildə formalaşır; 2. ctimai proseslər vahid mərkəzdən tənzimlənmir; 3. Cəmiyyət daxili koordinasiya universal davranış qaydalarına əməl etməklə formalaşır; Yəni koordinasiya – nə hansısa vahid məqsədlə tənzimlənmir, nə də vahid mərkəzdən formalaşmır.
126
Бродель Ф. Материальная цивилизация, экономика и капитализм. XV-XVIII вв. 1986, Т.2. Игры обмена., с.609 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
121
4. Cəmiyyətin iqtisadi əsasını xüsusi mülkiyyət və sahibkarlıq (özəl), bazar sistemi və rəqabət təşkil edir. 5. Fərdlər avtonomdur, qanunla mühafizə edilən şəxsi həyata malikdir, qərar qəbulunda müstəqildirlər; 6. Fərdlər bütün fundamental azadlıqlara malikdirlər; 7. Çoxpartiyalı cəmiyyətdir; partiyaların heç birinin hakimiyyət səlahiyyətləri yoxdur; 8. Dövlət hakimiyyəti və yerli özünüidarəetmə orqanlarının rəhbərləri ümumxalq səsverməsi ilə təyinat alırlar; 9. Hakimiyyətin 3 qanadı var: qanunverici, icra və məhkəmə (bunların hər biri müstəqildir). Müasir fəlsəfi fikirdə F.Brodelin təsvir etdiyimiz yanaşması birmənalı qarşılanmır. Əsas iradlar sırasına aşağıdakıları aid etmək olar: 1. Tarixin Brodel tərəfindən aparılan dövrlənməsi səthi və kobuddur. Onun, yəni bölgünün əsasında yalnız bir kriteri - artımın səviyyəsi dayanır ; 2. Bu baxımdan industrial cəmiyyətlə postindustrial cəmiyyət arasındakı fərqlilik birmənalı olaraq iqtisadi artımın səviyyəsinə ürcah edilir. 3. Lakin son 3 əsrdə inkişaf etmiş cəmiyyətlərə münasibətdə bu kriteri ikincidərəcəli əhəmiyyət daşıyır. Ön plana isə mədəniyyət çıxır. Əsas diqqət son 300 illik tarixə yönəldilir. Minilliklər boyu davam etmiş epoxa isə industrializməqədərki dövr kimi ümumiləşdirilir. Tənqidçilər belə bir qənaətə gəlirlər ki, postindustrial cəmiyyət – müstəqil tarixi epoxa deyil, o, yalnız industrial epoxanın müasir mərhələsidir və daxili eyniyyətə malikdir. Ümumdünya tarixinin əsas mərhələlərinin elmi fikirdə qəbul edilmiş təsnifatlarından biri də qlobal – mərhələli inkişaf konsepsiyası çərçivəsndə öz əksini tapmışdır (şəkil 4.9).
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
122
Şə
Yüklə 5,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|