AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet

§ 4.11. Tarixi dövrlənmə: texnoloji-amil nəzəriyyələri 

 

Dünya  iqtisadiyyatının  tarixi  dövrlənməsi  kriterilərini  üç  böyük 

qrupa ayırmaq olar:  

1.

  nkişafın hərəkətverici qüvvələri; 

2.

  Mərhələli dövrlənmənin keyfiyyəti parametrləri 

3.

  Eyni  zamanda,  yalnız  bir  elementə,  yaxud  kriteri  (texnoloji, 

yaxud  təbiət  xarakterli)  əsaslanmaqla,  onu  inkişafın  universal 

xarakterli 

hərəkətverici 

qüvvəsi 

kimi 

götürməklə 

formalaşdırılan texnoloji-amil nəzəriyyələri. 

Qədim Şərq 

epoxası 

Antik 

epoxa 

VI-XV 

əsrlər 

III-II 

min il 

b.e.ə. 

b.e.ə. VIII 

əsr b.e. V 

əsr 

Orta 

əsrlər 

Sivilizasiyaya-

qədərki cəmiyyət 

35-5 min 

il əvvəl 

Sivilizaiya 

cəmiyyəti 

5 min il əvvəldən 

bu günə qədər 

cma, primitiv, eqalitar və s. 

Bəşər tarixinin əsas mərhələləri 

Tarixəqədərki, 

yaxud 

cəmiyyətəqədərki 

era 

1.6-0.04 

mln.il 

əvvəl 

Formalaşmış 

cəmiyyət 

 erası 

40-35  

min il 

əvvəl 

Ən yeni  1917-dən 

dövr 

 

Yeni dövr  XVI-1917-ci il 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

123

                                                            

Məlumdur  ki,  əksər  mürəkkəb  sistemlər  kimi  iqtisadiyyat  da  daha 

mürəkkəb məzmunlu qanunauyğunluqlarla səciyyələnir ki, bu da bir yox, 

inkişaf amillərinin kompleksini tədqiqatın obyektinə çevirməyi tələb edir. 

Bununla  yanaşı,  o  da  etiraf  olunmalıdır  ki,  texnoloji  –  amil 

konsepsiyaları  inkişafın  ümumi  mənzərəsinin  yaradılması  prosesində 

əhəmiyyətli  rol  oynayırlar.  Bu  qəbildən  olan  konsepsiyalara  ilk  versiya 

kimi  L.Morqanın  texnoloji  innovasiyalara  –  odun  əldə  olunması,  ox  və 

kamanın  icadı  və  s.  əsaslanmaqla  apardığı  dövrlənməni  göstərmək  olar. 

Xalis  texnoloji  yanaşmalar  çərçivəsində  energetika  nəzəriyyələri  – 

bəşəriyyətin  iqtisadi  inkişafını  enerjinin  yeni  formalarının  (od,  buxar, 

elektrik,  enerji,  atom-nüvə  enerjisi)  mənimsənilməsi  ilə  bağlayan 

yanaşmalar da mövcuddur. 

Təbii amillər nəzəriyyəsinin müxtəlif modifikasiyaları mövcuddur. 

Bu  nəzəriyyələr  iqtisadi  sistemlərin  genezisi  və  təkamülünü  təbii-iqlim 

resursları ilə əlaqələndirirlər. 

Millətin  texnoloji  və  mədəni  inkişafı  onun  coğrafi  mövqeyi,  iqlim 

xüsusiyyətləri və hətta ərazinin relyefi ilə bağlanır. 

T.Maltusdan  başlayaraq  çoxlu  sayda  tədqiqatçılar  iqtisadi  inkişafı 

demoqrafik amillərlə izah etməyə çalışırlar. 

Bu qəbildən olan yanaşmalarda əhali məskunlaşması iqtisadiyyatın 

əsas  hərəkətverici  qüvvəsi  hesab  olunur.  Həqiqətən  də,  kiçik  ngiltərə 

XVI-XVII əsrlərdə güclü demoqrafik sıçrayışla az qala dünyanın yarısına 

nəzarət etmək imkanı əldə etdi. Halbuki, XV əsrdə təkcə Parisin əhalisi 

bütün  ngiltərənin əhalisindən çox idi. 

Demoqrafik  yanaşma ilə sıx bağlılıqda olan aqrar texnologiyaların 

təkmilləşməsinin və müvafiq sürətdə ərzaq resurslarının artımına yönəlik 

interpretasiyalar da mövcuddur. 

Bir  sıra  konsepsiyalar  isə  ön  plana  kommunikasiya-informasiya 

amillərini çıxarırlar. 

Məsələn,  L.Meçnikov  inkişafın  əsas  amili  keyfiyyətində  su 

yollarının  götürülməsini  tövsiyə  edir.  O,  bu  amilə  əsaslanmaqla 

bəşəriyyətin tarixini 3 dövrə bölür: 

1.

  “Çay” dövrü (ənənəvi təsnifatda Qədim dünyaya uyğun gəlir); 

2.

  “Dəniz” dövrü (Orta əsrlər); 

3.

  “Okean” dövrü (Yeni və Ən yeni dövr). 

Tədricən  rabitə  texnologiyaları  ön  plana  çıxarılır.  Nəqliyyat-

kommunikasiya texnologiyalarının təkamül zənciri qurulur: yollar, dəmir 

yol nəqliyyatı, təyyarə, poçt, teleqraf, teletayp, telefaks, elektron şəbəkə. 

Şübhə  yoxdur  ki,  qeyd  edilənlər  iqtisadi  təkamülə  müəyyən  təsir 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

124

                                                            

göstərmişlər. Lakin onun, yəni inkişafın əsaslandırılmasında hər hansı bir 

rol  oynamışlarmı?  Və,  nəhayət  XX  əsrin  sonunda  informasiya  amili 

dominant  mövqeyə  keçir.  Bir  çox  tədqiqatçılar  cəmiyyətin  inkişafını 

informasiya  texnologiyalarının  təkmilləşməsi  prosesi  ilə  bağlılıqda  şəhr 

edirlər:  Nitqin  yaranması  →  çap  dəzgahı→  kompyuter-internet.  Hal-

hazırda dəbdə olan yanaşmalar sırasında maliyyə nəzəriyyələri xüsusi yer 

tutur. 

Bu  baxımdan  təkamül  prosesi  sadə  mübadilə  əməliyyatlarından 

tutmuş müasir kompyuter bankçılığına qədər uzun tarixi dövrü əhatə edir. 

Kifayət qədər orijinal yanaşmalar da var. Məsələn, amerikan tədqiqatçısı 

Ç.Adams tarixidə baş vermiş bütün iri hadisələri – Roma imperiyasının, 

span hökmranlığının süqutu, Amerikada müstəqillik müharibəsi, Böyük 

Fransız inqilabı və s. – insanların vergi sistemlərindən narazılığı ilə izah 

edir. 

K.Blüxer marketinq yanaşmasını əsas kimi götürmüşdür və s.  

 

 

§ 4.12. Tarixi dövrləmənin futuroloji interpretasiyası 

 

“Futurologiya”  termini  elmi  leksikona  alman  alimi  O.Flextxeym 

tərəfindən (1943-cü il) daxil edilmişdir. 

Futurologiya – ictimai inkişafın gələcək modellərinin hazırlanması 

ilə  məşğul  olur.  Bu  modellər  içərisində  sosiomədəni,  demoqrafik, 

energetik, ekoloji və s. proqnozlar xüsusi yer tutur. 

Proqnozların  xarakterindən  asılı  olaraq  futuroloqlar  iki  qrupa 

bölünür: 

1.Pessimistlər – “Roma klubu”nun üzvləri (1968); 

2.Optimistlər. 

Pessimist  proqnoza  görə  (D.Medous,  D.Forrester)  gələcək 

“gəlməyə” bilər: Qlobal iqtisadi inkişafın bugünkü templərinin saxlandığı 

şəraitdə “Qlobal fəlakət” baş verəcəkdir (XXI əsrin birinci yarısında). Bu 

fəlakətdən qorunmaq üçün əvvəlcə “sıfır artıma”, sonralar isə - “məhdud 

artım”a  keçmək  lazımdır.  Optimistlər  (A.Viner,  Q.Kan  və  b.) 

bəşəriyyətin inkişaf tarixini 3 dövrə bölürlər (şəkil 4.10) 

Z.Bjenzinskinin  də  özünəməxsus  futuroloji  modeli  mövcuddur. 

Yanaşmanın mərkəzində “texnotron cəmiyyət” anlayışı dayanır. O hesab 

edir  ki,  sözügedən  cəmiyyət  artıq  başlamış  “texnotron  inqilab” 

nəticəsində  qərarlaşacaqdır.  darəetmə  sferasında  menecerlərin  yerinə 

meriokratiya  –  ləyaqətlilərin,  bacarıqlıların  hakimiyyəti  gələcək. 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

125

                                                            

Bərabərlik  və  ədalət  prinsipləri  düzgünlük  və  tərəfsizlik  prinsipləri  ilə 

əvəzlənəcək.  Ictimai  rifahda  iştirak  dərəcəsindən  asılı  olmayaraq  yeni 

cəmiyyətin 

hər 

bir 

üzvü 

üçün 

ləyaqətli 

həyat 

səviyyəsi 

formalaşdırılacaqdır. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şə

kil 4.10. Tarixi dövrlənmənin Q.Kan interpretasiyası 

 

Əslində,  Tofflerin,  Bellin  və  s.  konseptual  baxışları  daha  çox 

futuroloji səciyyə daşıyır. 

 

§ 4.13. Tarixi dövrlənmənin riyazi modelləri 

 

Tarixi  araşdırmalarda  riyazi  üsullardan  istifadə  halları  heç  də  az 

olmamışdır (A.Panov, A.Çuçina-Rusova, S.Kapitsa və s). 

Tarixin dövrlənməsi 

qtisadi əsas 

Siyasi 

institut 

deoloji 

institut 

Ənənəvi, 

yaxud indus-

trializmə 

qədərki 

cəmiyyət 

Kənd 

təsərrüfatı 

 

Ordu 

 

Din 

ndustrial 

cəmiyyət 

 1) Sənaye; 

 2)  stehsalın 

korporativ 

təşkili 

 

Demokratik 

dövlət 

 

Sahibkarlıq 

ideologiyası 

 

Postindustrial 

cəmiyyət 

 

“Xidmət ” 

iqtisadiyyatı 

- Peşəkar struktur; 

Mərkəzləşdirilmiş 

dövlət planlaşdı-

rılması və nəzarəti 

(elmə əsaslanmaqla) 

deologiyasız-

laşdırma; 

“Universitet” 

elminin təsbiti 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

126

                                                            

Bunların  sırasında  Qrininin  araşdırmaları  özünün  sistemliliyi  və 

mötədilliyi  ilə  nəzər-diqqəti  cəlb  edir.  Məlumdur  ki,  zaman-tarixi 

inkişafın  amili  kimi  riyazi  analizin  predmeti  ola  bilər.  Ümumiyyətlə, 

tarixi-iqtisadi  sferada  müxtəlif  uzunluqda  olan  zaman  tsikllərindən 

istifadə  olunur.  Qrininin  konsepsiyasında  inkişafın  təkrarlanan 

tsikllərinin  (dövrlənmə  bunun  əsasında  aparılır)  6  mərhələsi  göstərilir. 

Tarixi prosesin sürətlənməsi səbəbindən hər bir mərhələ özündən əvvəlki 

mərhələyə nisbətən daha qısadır. Qrininin apardığı riyazi təhlil aşağıdakı 

məqamları üzə çıxarmağa imkan vermişdir: 

1.

 

stehsalın  hər  bir  prinsipi  zaman  etibarilə  təkrarlanma 

xüsusiyyətinə malikdir; 

2.

 

Hər  bir  istehsal  prinsipinin  çərçivəsində  mərhələlərin 

uzunluğu  və  kombinasiyaları  arasında  sabit  riyazi 

tənasüblük mövcuddur; 

3.

 

Tsikllərin  təhlili  açıq-aydın  şəkildə  göstərir  ki,  məhz 

istehsal inqilablarının başa çatması inkişaf tempini kəskin 

surətdə yüksəldir; 

4.

 

Tarixi proses hiperbola görünüşündədir; 

5.

 

stehsal  prinsipinin  tsikllərinin  xüsusiyyətləri  və  sabit 

tənasüblüklərin  təhlili  proqnoz  modelini  qurmağa  (şərti 

olsa da) imkan verir (ən azı 4-cü istehsal prinsipinin ayrı-

ayrı mərhələlərinin uzunluğu ilə bağlı). 

Riyazi  modellərdən  yararlanmada  bir  sıra,  yumşaq  şəkildə  ifadə 

etsək,  “qəribəliklər”in  şahidi  oluruq.  Belə  ki,  qrafiklərdə  tarixi  proses 

(zaman  amilindən  çıxış  etməklə)  yüksələn  xətt  formasında  sonsuzluğa 

istiqamətlənir. 

Bu aspektlə bağlı Dyakonov

127

 tamamilə haqlı olaraq qeyd edir ki, 

“... tarixə münasibətdə “sonsuzluq” anlayışı heç bir məna daşımır: tarixi 

inkişafın  gələcək  fazaları  sürətlənməklə  illər,  aylar,  həftələr,  günlər, 

saatlar  və  saniyələrlə  davam  etsin.  Əgər  fəlakət  olmayacaqsa...  onda, 

əvvəllər  nəzərə  alınmayan  və  qrafikin  formasını  dəyişmək  iqtidarında 

olan  hansısa  hərəkətverici  qüvvənin  təsirini  gözləmək  lazımdır”. 

Həqiqətən də, diaqram və qrafiklərdə tarixi prosesin yalnız bir dəyişəni – 

texnologiya  öz  əksini  tapır.  Texnoloji  və  ümumi  inkişafın  üst-üstə 

düşməsinin  isə  kifayət  qədər  ciddi  məhdudiyyət  sərhədləri  mövcuddur. 

Bu  sərhədlərə  yaxınlaşdıqca  həm  inkişafın  vektorları,  həm  də  templəri 

                                                 

127

 Дьяконов И.М. Пути истории. От древнейшего человека до наших дней. М.: 

Восточная литература, 1994 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

127

                                                            

arasında  fərqliliklərin  yaranması  tamamilə  mümkündür  və  yaranır  da! 

Belə ki. 

1.  Sistemin  ümuminkişafı  texnoloji  inkişafın  sürətinə  çatma 

imkanında deyil; 

2.  Artan  fərqlilik  o  deməkdir  ki,  tərəqqinin  “qiyməti”  daima 

yüksələcək  və  belə  tərəqqinin  labüd  olaraq  yaranan  neqativ  məqamları 

artacaq  –  o  vaxta  qədər  ki,  “tərəqqini”  üstələsin!  Başqa  sözlə,  nəzarət 

edilməyən  elmi-texnoloji  və  iqtisadi  dəyişikliklər  öz  ardınca  müxtəlif 

deformasiyalara, böhranlara və s. yol açmaqla yekunda ümumi tərəqqini 

ləngidəcək və sonuc etibarilə inkişafın istiqamətini dəyişəcəkdir. 

Faktiki  olaraq,  bu  halda  sistemin  ümuminkişaf  tempi  onun  ən 

konservativ və az hərəkətdə olan elementinin inkişaf tempinə uyğunlaşır. 

qtisadi,  informasiya  və  texnoloji  reallıqların  təsiri  altında  sistemdaxili 

fərqliliklərin çoxalması onun – yəni sistemin yenisi ilə əvəz olunmasına 

gətirib  çıxarır.  Məhz,  bu  anlamda,  sürətli  transformasiya  qlobal 

səviyyədə görünməmiş kataklizmlər doğurmaq gücündədir. 

L.Qrininin  konsepsiyasında  tarixi  proses  4  mərhələyə,  yaxud 

formasiyaya bölünür. 

1. Ovçuluq-yığım; 

2. Aqrar-sənətkarlıq; 

3. Sənaye; 

4. Elmi-informasiya. 

Dövrlənmənin  əsas  kriterisi  istehsal  prinsipidir.  Mərhələ 

dəyişkənliyi,  mahiyyət  etibarilə  sözügedən  dövrə  xas  olan  bütün 

keyfiyyət  xarakteristikalarının  dəyişkənliyidir.  Eyni  zamanda,  aydındır 

ki,  bir  sahədə  baş  verən  keyfiyyət  dəyişikliyi  labüd  olaraq  digər 

sahələrdəki  analoji  vəziyyətlə  qarşılıqlı  bağlılıqdadır,  buna  görə  də, 

dominant kimi qəbul edilə biləcək amil yoxdur. Qrininin fikrincə, az və 

ya çox dərəcədə, bu amilin rolunda istehsal prinsipi çıxış edə bilər: 

1)

 

stehsalda  baş  verən  köklü  dəyişikliklər  daha  böyük 

həcmdə izafi məhsulun və əhalinin artımına səbəb olur. Bu 

iki  sfera  ictimai  həyatın  bütün  spektrində  adekvat 

dəyişiklik yaradır. 

2)

 

Sərvəti  digər  yollarla  (təbii  resurslar,  ticarət,  müharibələr 

və  s.)  artırmaq  mümkündür.  Lakin  bu  yol  ümumilik 

xassəsinə malik deyildir. 

3)

 

stehsal  texnologiyalarının  reallaşdırılmasında  cəmiyyətin 

bütün təbəqələri, ələlxüsus aşağı təbəqələr fəal iştirak edir. 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

128

                                                            

Mədəniyyət, siyasət, hüquq, ideologiya sferası isə elitanın 

nəzarətinə keçir. 

L.Qrinin  qeyd  edir  ki,  istehsal  prinsiplərinin  əvəzlənməsi  istehsal 

inqilablarının başlanmaı və qurtarması ilə sıx bağlılıqdadır. 

 

 Cədvəl 4.11 

Ovçuluq-yığım istehsal prinsipi 

Mərhələlər 

Tarixi 

Ə

sas xarakteristikası 

I mərhələ 

40-30 min il əvvəl 

“Ağıllı”  insanın  yaranması;  100  tipdə  primitiv 

əmək alətlərinin mövcudluğu 

II mərhələ 

30-20 min il əvvəl 

Həyat  fəaliyyətinin  bioloji  və  sosial  tənzimləyici-

ləri  arasındakı  ziddiyyətin  aradan  qalxması;  əhali 

məskunlaşmasının genişlənməsi 

III mərhələ 

18-16 min il əvvəl 

Buzlaşma  dövrü;  Əmək  alətlərinin  sayı  və  müx-

təlifliyində  əsaslı  dəyişikliklər;  Dəyişən  təbii 

mühitə uyğunlaşma daha da güclənir 

IV mərhələ 

17-14 min il əvvəl 

V mərhələ 

14-11 min il əvvəl 

Paleolitin  sonu  –  mezolitin  başlanğıcı.  qlimin 

kəskin  dəyişməsi;  Buzdan  tənzimlənmə;  Fərdi 

ovçuluğa keçid. Texniki vasitələr (ox, tələ, qarpun, 

balta və s.) yaranır və balıqçılıq meydana gəlir 

VI mərhələ 

12-10 min il əvvəl 

stiləşmə  və  təbii  mühitin  əlverişli  dəyişmələri 

davam  edir.  Mərhələnin  sonunda  qolosenə  keçid 

(arxeoloji  dövrlənmədə  -  neolitə)  baş  verir. 

Buradan  da  yeni  istehsal  prinsipinə  (aqrar-

sənətkarlıq) keçid başlanır 

 

 

Arxeoloqların

128

 fikrincə, əkinçilik yalnız əlverişli təbii şəraiti olan 

zonalarda meydana çıxmışdı. Ümumiyyətlə, aqrar inqilabının 12-9 min il 

əvvələ gedib çıxdığı qeyd olunur.  

 

Cədvəl 4.12 

Aqrar – sənətkarlıq istehsal prinsipi 

Mərhələlər 

Tarixi 

Ə

sas xarakteristikası 

I mərhələ 

10.5-7.5 min il əvvəl 

Bu  dövr  Ön  Asiya  əkinçilik 

regionunun formalaşması ilə başa 

çatır; 

                                                 

128

 Шнирельман В.А. Возникновение производящего хозяйства. М., Наука, 1989, 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

129

                                                            

II mərhələ 

8-5 min il əvvəl 

Vahid  Misir  dövlətində  güclü 

irriqasiya 

təsərrüfatının 

yaranması;  Yeni  əkinçilik  zona-

larının 

formalaşması; 

Ön 

Asiyadakı 

kənd 

təsərrüfatı 

bitkilərinin  digər  yerlərə  yayıl-

ması;  Keçi,  qoyun  və  öküzlərin 

əhliləşdirilməsi; 

Ticarətin 

fəallığının güclü artımı; 

III mərhələ 

5-3.5 min il əvvəl 

Aqrar  inqilabın  ikinci  mərhələsi 

başlanır. 

ntensiv, 

sonradan 

kotançı əkinçilik; heyvandarlığın, 

sənətkarlıq  və  ticarətin  müstəqil 

sahələrə  ayrılması;  Məhz  bu 

dövrdə  ilk  dövlətlər  yaranmağa 

başlamış və sonralar imperiyalara 

çevrilmişlər.  Bu  mərhələ  güclü 

təsərrüfat, 

aqrotexniki 

və 

sənətkarlığın  inkişafı  ilə  başa 

çatır; 

IV mərhələ 

3.5-2.2 min il əvvəl 

ntensiv 

kənd 

təsərrüfatı 

sistemlərinin 

formalaşması; 

Sənətin,  ticarətin,  şəhərlərin  gö-

rünməmiş 

inkişafı, 

yeni 

sivilizasiyaların  yaranması  və  s. 

proseslərin  başlanması;  Bu  mər-

hələ  yeni  nəhəng  dövlətlərin 

(Roma,  Çin)  yaranması  ilə  başa 

çatır; 

V mərhələ 

b.e.ə. III əsrin sonu- 

b.e. IX əsrinin əvvəli 

Aqrar-sənətkarlıq 

təsərrüfatı 

məhsuldar  qüvvələrinin  güclü 

inkişafı,  qədim  sivilizasiyaların 

çiçəklənməsi  və  süqutu;  Yeni  si-

vilizasiyaların  (ərəb,  Avropa) 

yaranması; 

VI mərhələ 

b.e. IX-XV 

Əvvəlcə  ərəb  dünyası  və  Çində 

istehsal  və  digər  sferalarda 

mühüm  dəyişikliklər  baş  verir, 

sonra isə Avropada şəhərlərin in-

kişafı və təsərrüfat yüksəlişi start 

götürür.  Sənaye  inqilabının  ilk 

ocaqları yaranır; 

 

 

 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

130

                                                            

 

Cədvəl 4.13 

 

 

 

 

Sənaye istehsal prinsipi 

Mərhələlər 

Tarixi 

Ə

sas xarakteristikası 

I mərhələ 

XV əsrin ikinci 

yarısı 

- XVI əsr 

Ön sıralara yeniliyi qəbul edə bi-

lən  və  daha  çox  izafi  məhsulu 

akkumulyasiya  edən  fəaliyyət 

növləri:  Ticarət  və  müstəmləkə 

sistemi  çıxır.  Bəzi  yerlərdə,  pri-

mitiv 

sənaye 

yaranmağa 

başlayır.  Məhz  bu  mərhələdə 

Vallerstaynın  dediyi  kapitalist 

“dünya-iqtisadiyyatı” 

for-

malaşır; 

II mərhələ 

XVI əsrin sonu – 

XVIII əsrin birinci 

yarısı 

 

Yeni istehsal prinsipinin ikinci – 

“gənclik”  mərhələsi  başlanır. 

Artım  və  yeni  sektorların 

inkişafı,  ayrı-ayrı  cəmiyyətlərdə 

aparıcı  rola  yiyələnmə  (Hol-

landiya, Almaniya) 

III mərhələ 

XVIII əsrin ikinci 

yarısı – XIX əsrin 

30-cu illəri 

( ngiltərə) 

Sənaye inqilabının ikinci mərhə-

ləsi;  Maşınlı  sənaye  və  buxar 

enerjisinə  keçid;  Maşınqayırma 

sahəsi  yaranır.  Paralel  olaraq 

güclü  demoqrafik  dəyişikliklər 

baş verir; 

IV mərhələ 

1830- XIX əsrin 

sonu 

Maşınlı  sənayenin  inkişafı  və 

onun güclü şəkildə yayılması. 

V mərhələ 

XIX əsrin sonu – 

1930-cu illər 

Kimya sənayesi, poladəritmə sa-

hələri güclü inkişaf edir, elektrik 

enerjisindən 

geniş 

surətdə 

istifadə  olunur,  kömür  neftlə 

əvəzlənir.  Radio  və  televizor 

yaranır; 

VI mərhələ 

XX əsrin ortaları 

stehsalın güclü şəkildə intensiv-

ləşməsi  və  elmi  metodların 

tətbiqi, 

standartlaşdırma 

və 

müəssisələrin  iriləşməsi  prosesi 

start  götürür.  Elmi-texniki  inqi-

labın  rüşeymləri  görünməyə 

başlayır. 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

131

                                                            

 

XX  əsrin  40-50-ci  illərindən  etibarən  istehsal  inqilabının  üçüncü 

dalğası  –  elmi-informasiya  inqilabı  start  götürmüşdür.  stehsal  və 

tədavülün  təşkili  və  idarəedilməsində  elmi  metodlar  ön  plana  çıxmağa 

başladı. 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

132

                                                            

 

Cədvəl 4.14 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Elmi – informasiya istehsal prinsipi 

Mərhələlər 

Tarixi 

Ə

sas xarakteristikası 

I mərhələ 

1950-1990-cı illər 

Elmi-texniki  inqilab  və  informasiya  texnolo-

giyalarının 

güclü 

inkişafı; 

Qloballaşma 

prosesinin başlanması;  

II mərhələ 

1990 – müasir dövr 

Kompyuterləşmə,  informasiya  texnologiya-

larından  kütləvi  istifadəyə  keçid;  Rabitə-kom-

munikasiya sferasının görünməmiş inkişafı; 

III mərhələ 

2030-2040-cı illər 

Elmi-informasiya  inqilabının  ikinci  mərhələsi; 

idarəedən  sistemlərin  inqilabı;  Hətta,  insanın 

bioloji təbiətinin dəyişməsi ehtimalı da var. 

IV, V,VI  mərhələlərin real  məzmunu  yalnız ehtimal  xarakterlidir. Zaman etibarı ilə bu 

tsiklin 2100-cü ildə, yaxud XXII əsrin başlanğıcında yekunlaşacağı ehtimal olunur. 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

133

                                                            

Cədvəl 4.1 

stehsal prinsipi əsasında dövrlənmə 

 

Qeyd:  Mötərizəsiz  yazılmış  rəqəmlər  –  müasir  dövrdən  keçmişə  qədər  keçən 

vaxtı;mötərizədə yazılmış rəqəmlər isə bizim eradan əvvəlki vaxtı göstərir. 

 

 

 

 

stehsal 

prinsipi 

I 

m

ər

h

əl

ə 

m

in

 il

 

II

m

ər

h

əl

ə

 

m

in

 il

 

II

I 

m

ər

h

əl

ə

 

m

in

 il

 

IV

 m

ər

h

əl

ə 

m

in

 il

 

V

 m

ər

h

əl

ə 

m

in

 il

 

V

I 

m

ər

h

əl

ə 

m

in

 il

 

Dövrün 

xronoloji 

müddəti 

min il 

1. 

Ovçuluq-

yığım 

 

I 

mərhələ-

nin 

xronoloji 

müddəti 

40-30 

(38-28) 

b.e.ə 

30-22 

(28-20) 

b.e.ə 

22-17 

(20-15) 

b.e.ə 

17-14 

(15-12) 

b.e.ə 

14-11.5 

(12-9.5) 

b.e.ə 

11.5-

10 

(9.5-

8) 

b.e.ə 

40-10 

(38-8) 

10 

8 

5 

3 

2.5 

1.5 

30 

2. Aqrar-

sənətkar-

lıq 

II 

mərhələn

in 

xronoloji 

müddəti 

10-7.3 

(8-5.3) 

b.e.ə. 

7.3-5 

(5.3-3) 

b.e.ə 

5-3.5 

(3-1.5) 

b.e.ə 

3.5-2.2 

(1.5-0.2) 

b.e.ə 

2.2-1.2 

(0.2 b.e.ə 

-0.8 b.e) 

0.8-

1.43 

b.e 

10-0.57 

(8 b.e.ə-1.43 

b.e) 

2.7 

2.3 

1.5 

1.3 

1.0 

0.6 

9.4 

3.Sənaye 

IIImərhəl

ənin 

xronoloji 

müddəti 

1.43-1.6 

 

1.6-1.73 

1.73-1.83  1.83-1.89  1.89-1.93 

1.93-

1.95 

1.43-1.95 

0.17 

0.13 

0.1 

0.06 

0.04 

0.025 

0.525 

4.Elmi-

informasi

ya 

IV 

mərhələ-

nin 

xronoloji 

müddəti 

 

 

1.955-2.0 

 

(1.955-

1.995) 

 

2.0-2.04 

 

(1.995-

2.03) 

 

2.040-

2.070 

 

(2.030-

2.055) 

 

2.070-

2.090 

 

(2.055-

2.070) 

 

2.090-

2.105 

 

(2.070-

2.080) 

 

2.105-

2.115 

 

(2.080

-

2.090) 

 

1.955- 

təxminən 

(2.090- 

2.115) 

 

 

0.04-

0.045 

0.035-

0.04 

0.025-

0.03 

0.015-

0.02 

0.01-

0.015 

0.01 

0.135-0.160 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

134

                                                            

stehsal inqilablarının özünəməxsus tsikli mövcuddur. Bu baxımdan 

iki keyfiyyət mərhələsi və onları ayıran, yəni həmin mərhələlər arasında 

bir növ “fasilə” kimi çıxış edən kəmiyyət mərhələsindən danışmaq olar. 

L.Qrininin  məntiqi  ilə  davam  etsək,  onda  qeyd  edilən  aspektdən 

tarixi prosesin real məzmunu aşağıdakı kimi olacaqdır: 

nqilabın  hər  bir  mərhələsi  istehsalda  güclü  sıçrayış  yaradır.  lkin 

mərhələdə  yeni  istehsal  prinsipinin  bazası  formalaşır  və  həmin  sektor 

möhkəmlənir  (güclənir).  Sonrakı  dövrdə  isə  qabaqcıl  keyfiyyət  yeni 

sosiumlara və ərazilərə yayılmağa başlayır. Harada ki, istehsalın əlverişli 

variantı  və  əlverişli  ictimai  mühit  təşəkkül  tapır,  məhz  orada  istehsal 

inqilabının yeni mərhələsinə keçid başlayır. 

stehsal inqilabı istehsal prinsipinin hissəciyi kimi çıxış edir. Buna 

görə  də,  bütövlükdə  istehsal  tsiklini  iki  mərhələdə  ifadə  etmək  olar: 

istehsal inqilabı→ yetkin münasibətlərin inkişafı. 

Eyni zamanda, istehsal prinsipinin tsiklini klassik formada da ifadə 

etmək olar: 

Yaranma→Yetkinlik→Tənəzzül! 

L.Qrinin  bu  baxımdan  6  mərhələni  fərqləndirməyi  məqsədəuyğun 

hesab edir: 

Birinci  mərhələ  -  “Keçid”  istehsal  inqilabının  başlanması  və  yeni 

istehsal  prinsipinin  ilkin  formada  bir,  yaxud  bir  neçə  ərazidə  meydana 

çıxması; 

kinci  mərhələ  -  “Yeniyetməlik”;  yeni  təsərrüfat  növlərinin  daha 

geniş yayılması, yeni istehsal prinsipinin güclü şəkildə qərarlaşması; Bu 

halda yeni formasiya, yaxud yeni dünya-sistemi yaranır. 

Üçüncü  mərhələ  -  “Çiçəklənmə”;  stehsal  inqilabının  ikinci 

mərhələsi ilə bağlılıqda olmaqla, istehsal prinsipinin yetkin formalarının 

üzə çıxması ilə xarakterizə olunur. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

135

                                                            

Cədvəl 4.16 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Dördüncü  mərhələ  -“Yetkinlik”.  stehsal  prinsipi  özünün  klassik 

formasını  alır.  Və,  bu  andan  etibarən  qeyri-istehsal  sferasında  çox 

mühüm dəyişikliklər başlayır. 

Beşinci  mərhələ  -  “Yüksək  yetkinlik”.  stehsalın  intensivliyi  və 

onun  potensialı  maksimum  həddə  qədər  yüksəlir.  Bu  həddən  sonra 

böhran  təzahürləri  meydana  çıxır  və  həmin  istehsal  prinsipinə  xas 

olmayan sistemdən kənar hadisələr baş verir. 

Altıncı  mərhələ  -  “Hazırlıq”.  stehsalın  intensivləşməsi  güclənir, 

daha  çox  sistemdən  kənar  hadisə  və  proseslər  yaranmağa  başlayır  ki, 

bunu da yeni istehsal prinsipinin “doğuşuna” hazırlıq keyfiyyətində qəbul 

etmək olar. 

 

 

stehsal inqilabları 

Aqrar inqilab 

(Neolit) 

Sənaye 

inqilabı 

Elmi-

informasiya 

inqilabı 

I mərhələ: 7-5 

min il b.e.ə. 

 

Primitiv 

əkinçilk və 

maldarlığa 

keçid 

II mərhələ: 5-

3 min il b.e.ə. 

Əkinçilkdə 

irriqasiya 

sisteminə 

keçid 

I mərhələ: 

XV-XVI əsrlər 

 

Dənizçilik və 

ticarətin güclü 

inkişafı; 

Əmək bölgü-

sünün mürək-

kəbləşməsi; 

Sair; 

II mərhələ: 

XVIII-XIX 

əsrin birinci 

yarısı 

Sənaye 

çevrilişi 

I mərhələ: 

1940-50-ci illər 

 

Elektronika, 

rabitə və 

informasiyanın 

inkişafı 

 

 

 

II mərhələ ? 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

136

                                                            

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şə

kil 4.1.1 Tarixi prosesin zamanca yüksəlişi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

380000 

28000 20000 

15000 

10500

8000 

I Formasiya istehsal 

prinsipi: ovçuluq-yığım 

12000 

5300 

3000 

1500 

800 

II Formasiya istehsal prinsipi: 

aqrar-sənətkarlıq 

III Formasiya istehsal 

prinsipi: sənaye 

IV Formasiya istehsal prinsipi: 

elmi-informasiya 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

2115 

2100 

2080 

2070 

2040 

2000 

1950 

1920 

1890 

1730 

1600 

1430 

 

•  • 

• 

•  • 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

200 

Bizim eradan əvvəl 

Bizim era 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

137

                                                            

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şə

kil 4.12. Tarixi prosesin dinamik hiperbolik modeli