AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 5.3. btidai cəmiyyət epoxası (40-6 min il əvvəl)
btidai cəmiyyət dövrü öz inkişafında iki əsas mərhələdən keçmişdir: ilkin ibtidai cəmiyyət və son ibtidai cəmiyyət. Sosial təbəqələşmə, yaxud siniflərin meydana gəlməsinə qədərki dövr son ibtidai cəmiyyətin dağılmağa başladığı andan etibarən start götürmüş və uzun tarixi prosesi əhatə etmişdir. Keçid dövrü ərzində kəndli-icma tipli təşəkkül prosesindən danışmaq mümkündür. Sosial təbəqələşməyəqədərki dövr tipoloji müstəvidə sosial-iqtisadi vahidlik kimi çıxış etmir və buna görə də, onu ümumdünya tarixi prosesin əsas mərhələləri ilə bir sıraya qoymaq olmaz. Antropososiogenez – insanın fiziki tipi və sosial simasının tarixi – təkamül prosesində formalaşmasıdır. Vəhşilik və barbarlıq epoxalarını əhatə edir.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
151
btidai dövrün xronologiyası (Antropososiogenez) Geoloji sxem Arxeoloji zaman Tarixi mərhələlər Keçid mərhələləri e r a döv r epo xa
K A Y N A Z O Y D Ö R D Ü N C Ü P I S T O S E _ _ Q O L O S E N
P ilkin A - - - - - - - - L E orta O - - - - - - - - - L son
T - - - - - - - - - - M e z o l i t - - - - - - - - - - - N ilkin E O - - - - - - - - - L son T - - - - - - - - - - -- M eneolit E (mis-daş əsri) T A - - - - - - - - - L E Tunc əsri P O - - - - - - - - - - X A Dəmir əsri S I V Ə
H Ş
L K
Aşağı səviyyə
_ _ _ _ _ _ _
Orta səviyyə _ _ _ _ _ _ _
Yüksək
səviyyə
- - - - - - - - - Aşağı və orta səviyyə
- - - - - - - - - Ali səviyyə Tarixəqədərki tarix: zooloji sürü
_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ btidai icmanın ilkin mərhələsi
- - - - - - - - - - - - - - btidai icmanın yetkin mərhələsi B A R B A R L I Q
btidai icmanın inkişaf mərhələləri Mərhələlər Arxeoloji zaman Ə
təsərrüfatın forması Mübadilə Ailə
lkin mərhələ lkin neolit
Daş, sümük, Təbii əmək
Qrup nikahı; Dünya iqtisadiyyatının tarixi
152
mürəkkəbə doğru dəyişərək hərbi demokratiyaya keçidin ilkin şərtlərinin formalaşmasına gətirib çıxarmışdır (şəkil 5.1). Maraqlıdır ki, icma münasibətləri Asiya, Afrika və Latın Amerikasının bir çox ölkələrində hələ də qalmaqdadır. Dəyişən icma münasibətləri həmin dəyişikliyə paralel olaraq idarəetmə (qədim cəmiyyətin) sferasında da adekvat yeniləşmənin meydana çıxmasını şərtləndirmişdir (şəkil 5.2).
(Matriarxat) buynuz və ağacdan düzəl- dilmiş alətlər. Yığım, ovçuluq, balıq ovu. “Mənimsəmə” iqtisadiyyatı
bölgüsü. Mübadilənin sadə forması
Matriarxat; Qan
qohumlarından ibarət icma
Son mərhələ (Patriarxat)
Son neolit, metal əsri
Yüksək səviyyədə çilalanmış daş alətlər. Sonralar metal alətlər. stehsala keçid. “ stehsal” iqti- sadiyyatı. Əkinçilik, maldarlıq və sənətkarlığın inkişafı.
Birinci və ikinci böyük əmək bölgüsü. Mübadilə formalarının inkişafı. Bazar rüşeymlərinin yaranması, xüsusi mülkiyyətin yaranması.
Cüt, sonralar monoqam nikahlar. Patriarxat. Qan qohumluğu qonşuluqla, kənd icması ilə əvəzlənir. Dövlətin meydana gəlməsi.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
153
Şə
lkin icma
Nəsil icması
Son icma
Ana nəsli (matriarxat) Ata nəsli (patriarxat) Keçid forması Qan qohumluğu əsasında formalaşmış sosial birlik Qonşu (icmaların) ailələrin mikro icmalarda birləşməsi Ərazi icması
Kö- çəri
icma- sı
Ən- ənə-
vi icma
Asi- ya
icma- sı
Al- man
icma- sı
Kasta Antik
btidai icmanın tipologiyası Dünya iqtisadiyyatının tarixi
154
Şə
Sosial təbəqələşmənin dərinləşməsi yekun etibarilə dövlətin yaranmasına gətirib çıxardı. lk dövlətlər IV-III minillikdə (b.e.ə.) meydana gəlmişdir. Hərbi demokratiya – dövlətin çıxış, yaranış prototipidir. Matriarxat və Patriarxat dövrlərində, eləcə də ibtidai icmanın dağılmağa başladığı zamanda hələ dövlət yox idi. ctimai birgəyaşayış qaydaları, adət-ənənələr, nəsil ağsaqqallarının nüfuzu, Patriarxın avtoriteti hesabına formalaşır və tənzimlənirdi. “ stehsal” iqtisadiyyatına keçid birgə, kollektiv əməyin ailə və individual əməklə əvəzlənməsi, xüsusi
mülkiyyətin yaranmasına və nəticə
etibarilə əmlak
bərabərsizliyinə gətirib çıxardı. Kənd ərazi icmasında sosial təbəqələşmə sürətlə getməyə başlayır, nə vaxtsa tam bərabərçiliyin hökm sürdüyü Ən qədim və qədim dövr: idarəetmənin genezisi cma idarəetməsi Hərbi demokratiya Keçid mərhələsi - Qan qohumluğu əsasında yaranan icma; - Ümumi yığıncaq; - Ailə başçıları şurası; - Nəslin ağsaqqalları; - Şura: qəbilənin əsas idarəetmə orqanı; - Nəsil ağsaqqalları şurası
- Qonşular icması; - Kənd-ərazi icması; - Xüsusi mülkiyyətin yaranması; - Başçı, rəhbər; - Drujina; - Qəbilə knyazlığının yaranması; - Müharibələr, patriarxal quldarlığın yaranması;
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
155
sosium varlılara və kasıblara, zadəganlara və rəiyyətə parçalanır. Torpaq, heyvanlar və s. naminə aramsız davam edən qəbilələrarası konfliktlər hərbçilərin və hərbi rəhbərlərin meydana gəlməsi ilə sonuclandı. Hərbi demokratiya formalaşır. Sonrakı proseslərdə dövlətin əsas əlamətləri üzə çıxmağa başlayır.
§ 5.4. Qədim dövr: lk sivilizasiyaların yaranması. Asiya və antik təsərrüfatçılıq modelləri lk sivilizasiyaların formalaşdığı dövrü marksist yanaşma quldarlıq ictimai-iqtisadi formasiyası kimi nəzərdən keçirir. Xronoloji olaraq, quldarlığın zaman sərhədləri Avropada b.e.ə. III minillikdən b.e. IV əsrinin sonuna, Şərqdə isə b.e.ə. IV minillikdən b.e. VI əsrinin sonuna (Afrika,Asiya) qədər davam etmişdir. Eyni zamanda, marksistlər dövrün, hətta ibtidai icmanın özündə belə növbəti formasiyanın – feodalizmin əlamətlərini görürdülər. Həmin elementlərə aşağıdakıları aid edirlər: 1. Qan qohumluğu əsasında formalaşan icmanın qonşular icması ilə əvəzlənməsi – xüsusi əmək, xüsusi mənimsəmə. Patriarxal quldarlığın yaranması. 2. Əmlak təbəqələşməsi. Nəsil elitasının yaranması. Hərbi demokratiya. 3. Şəxsi asılılıq. ctimai-iqtisadi formasiyaların ümumdünya xarakteri kəsb etmədiyini aşağıdaki cədvəldən görmək mümkündür. Cədvəl 5.5 Formasiya dəyişikliyinin qeyri-ardıcıllığı btidai icmadan quldarlığa və feodalizmə ardıcıl keçid btidai icmadan birbaşa feodalizmə keçid Qədim Misir Ön və Kiçik Asiya ölkələri Qədim Hindistan Qədim Çin Qədim Yunanıstan Qədim taliya Şərqi slavyanlar Alman tayfaları Asiyanın maldar tayfaları Ərəblər
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
156
Qeyd etdiyimiz cəhət – ictimai-iqtisadi formasiyaların tarixi gerçəkliklə problematik münasibəti xronoloji aspektdə də özünü doğruldur.
1. Qərarlaşma
3. Dağılma və süqut
“Homer dövrü” (b.e.ə. 11-9 əsrlər)
Yunan şəhər-dövlətlə- rinin inkişafı (Polislər) (b.e.ə.) 8-4 əsrlər).
b.e.ə.
4 əsr
– Yunanıstanın Makedo- niyalı sgəndər tərə- findən işğalı “Çar dövrü” (b.e.ə 9-6 əsrlər)
Roma – respublika. (b.e.ə.5- 1)
b.e. 1-5 əsrləri: Roma impe- riyası. b.e. 5-ci əsri – Qərbi Roma imperiyasının süqutu
Eyni zamanda, Qədim Yunanıstan və Qədim Roma sivilizasiyaları arasında da fərqliliklər mövcud olmuşdur. Cədvəl 5.7 Qədim Yunan və Qədim Roma sivilizasiyalarının müqayisəsi Kriteriyalar Qədim Yunanıstan Qədim Roma 1.Qul əməyindən istifadə Əsasən emalatxana və dağ-mədən işlərində; Qulun icarəyə verilməsi. ki qrupa ayrılır: Şəhər familiyası – qulların əsas hissəsi; Əsasən nökər kimi, qismən sənətkarlıq, tikinti işlərində istifadə olunurdu. 2.Sənətkarlığın inkişafı Əhəmiyyətli inkişaf; Xarici bazara
istiqa- mətlənmə (tam şəkildə). Yalnız qul əməyi istifadə olunur.
Zəif inkişaf; Daxili bazara istiqamətlənmə; Sənətkarlar arasında qulların xüsusi çəkisi – 6% (Romada), 2%-ə qədər əyalətlərdə. 3.Ticarətin inkişafı Əhəmiyyətli inkişaf, ələlxüsus – xarici ticarət; Zəif inkişaf 4.Sələmçi kreditin inkişafı Nisbi
zəif (ticarətlə müqayisədə) inkişaf. Əhəmiyyətli inkişaf: Lombardlar, banklar və s.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
157
Marksist yozum quldarlıq formasiyasının əsas əlamətləri sırasına aşağıdakıları aid edir: 1. iqtisadiyyatın natural xarakteri; 2. qul əməyi, istehsalın primitiv texnikası; 3. quldar mülkiyyətin qula istehsal vasitələrinə və qul əməyinin məhsuluna aid edilməsi; 4. bazarın istehlakçı xarakteri; 5. sadə əmtəə istehsalının inkişafı. Üçuncü böyük ictimai əmək bölgüsü; 6. yunanıstanda polislər, Romada bələdiyyələr. Paralel sürətdə dövlətlərin yaranması və güclənməsi prosesləri gedirdi.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
158
H rbi demokratiyadan d ə övl t keçid ə ə C miyy tin ə ə
btidai c miyy tin ə ə erk n v orta ə ə m rh l si ə ə ə
btidai icmadan qulda
ğa kecən rl ı c miyy tl r ə ə ə Ibtidai icmadan feodalizm ke ə ç n
ə c miyy tl r ə ə ə
Dövl tin ə genezisi Dövl t yoxdur ə H rbi ə demokratiya H rbi ə
Dövl tin sosial ə tipi Müxt lif idar etm ə ə ə formal
ı quldarl q ı dövl ti ə Müxt lif idar etm ə ə
formal ı feodal dövl?ti Dövl tin ə iqtisadi sas ə ı
ə ə mülkiyy t; istehsal ə vasit l ri; m k v ə ə ə ə
ə ə ə
ə m yin m hsulu üz rind inhisar ə ə Feodal mülkiyy ti, ə torpaq v renta ə üz rind inhisar ə ə
ə ə ə formalar ı -Aristokratik respublika (Sparta). -Demokratik respublika (Afina,Roma). -Monarxiya (Roma imperiyas ı, Şərq tiranl
ığı) -Monarxiya: Knyazl ıq;Hersoqluq; -M rk zl ə ə əşdirilmi ş monarxiya; -Mütl q monarxiya; ə -Feodal respublikas ı; -Ş hər kommunalar ə ı
m rk z ə ə ləşdirilmi ş dövl t
ə Unitar, nadir hallarda federativ dövl t
ə Dövl t
ə quruluşunun formalar ı
Şə
Ümumiyyətlə, qədim dünya anlayışı altında bir qayda olaraq (əksər tarixi mənbələrdə) Qədim Şərq, Qədim Yunanıstan və Qədim Roma (“klassik qədimlik”) nəzərdə tutulur. Tədqiqatçılar qeyd edilən “birləşməni” təsadüfi, yaxud mexaniki aidetmə kimi qəbul etmirlər. 135 Qeyd edilənlərin vahid anlayışla 135
А.А.Вигасин, М.А. Дандамаев; М.В. Крюков и др. История древнего востока.М.: Высшая школа, 2003. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
159
“birləşdirilməsi” qədim şərq, yunan və roma xalqlarının sosial-iqtisadi quruluşunda, siyasi institutlarında, dini-mədəni xüsusiyyətlərində mövcud olan ümumi cəhətlərdən qaynaqlanır. Belə ki, Qədim Şərq, Yunan və Roma cəmiyyətləri hər şeydən əvvəl, uzun tarixi proses ərzində primitiv ibtidai icmadan formalaşmışlar. nsanın təbiət qarşısında gücsüzlüyü, nəsil münasibətləri, yaşamaq – elementar olaraq sağ qalmaq uğrunda mübarizə, məntiqi və abstrakt təfəkkürün inkişaf etməməsi və s. və.i.a. cəhətlərə münasibətdə identiklik mövcud olmuşdur. Eyni zamanda, ətraf mühitə adaptasiya olunma və öz sivil dəyərlərini yaratma yolunda həmin cəmiyyətlərin özünəməxsusluğu da qabarıq şəkildə təzahür edir. Qədim Şərq, Yunan və Romanın xüsusi komplekslər kimi tarixi fərqlilikləri, məhz sivilizasiya mərhələsinə keçidlə formalaşmış və məzmun identikliyi aradan qalxmışdır. Ümumdünya tarixinin yeni mərhələsi kimi sivilizasiyanın 6 əlamətini göstərmək olar: 1.istehsalçı təsərrüfatın yaranması, iqtisadiyyatın rasional təşkili, cəmiyyətin sərəncamına keçən izafi məhsulun artımı – birgə mənimsəmə, mənfəətə yönəlməyən ibtidai təsərrüfat sistemi; 2.xüsusi mülkiyyət institutunun yaranması, sərvətin bir və ya bir neçə əldə təmərgüzləşməsi, sosial təbəqələşmə − varlı və yoxsullar qrupunun meydana çıxması; 3.sosial münasibətləri və konfliktləri tənzimləyən xüsusi institutların – dövlət və hüquq − yaranması; 4.təsərrüfat, inzibati, hərbi, mədəni-dini mərkəzlər kimi şəhərlərin meydana çıxması. 5.yaranmaqda olan sivilizasiyaların böyük imkanlara malikliyinin nümayişi kimi iri, nəhəng tikililərin (məs.: piramida) həyata keçirilməsi; 6.yazının yaranması; yazının kəşfi – yeni mentalitetin meydana çıxması, sivilizasiyanın maddi və intellektual imkanlarının nəhəng sıçrayışı demək idi. Sivilizasiyaya ilkin keçid əmək alətləri, sosial-iqtisadi münasibətlər, idarəetmə sferasında baş verən keyfiyyət dəyişiklikləri ilə səciyyələnir. Belə ki, metaldan istifadə əmək prosesinin fərdiləşməsinə, icmadaxili əmlak bərabərsizliyinin yaranmasına, hərbi əsirlər və borcluların qula çevrilməsi idarəetmədə icma təşkilatının ərazi-dövlət forması ilə əvəzlənməsinə və hərbi diktaturanın qurulmasına gətirib çıxardı.
|