AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- • • • •
- III BÖLM Ə DÜNYA QT SAD YYATININ GENEZ S N ƏQ ƏD ƏRK DÖVR V f
- § 5.1. Tarix əq əd ərki v ə c əmiyy ət əq əd ərki dövr (1.6-0.04 mln il əvv əl)
- § 5.2. Ən q ədim dövr – “m ənims əm ə” iqtisadiyyatı
- Arxeoloji zaman nsanın t əkamülü (antropososiogenez) Ə m ək al ətl
|
§ 4.14. Tarixi dövrlənmə: nəzəri ümumiləşdirmə və problemlər
Tarixin dövrlənməsi ifrat dərəcədə mürəkkəb, prosessual, inkişaf etməkdə olan müvəqqəti (keçici) tipə malik hadisələrin araşdırılması ilə birbaşa bağlılıqdadır. Tarixi gerçəkliyin qeyd edilən mürəkkəblik keyfiyyətinə söykənməklə üzə çıxarılması, bu aspektdən əldə edilən biliklərə elmi status verilməsi son dərəcə müşkül məsələdir. Buna görə də, konseptual yanaşmaların əksəriyyətində tarixi gerçəkliyin bəsitləşdirilməsi, yüksək səviyyəli təxminilik və s. labüd olaraq yer almaqdadır. Ola bilsin ki, məhz buna görə də tədqiqatçıların 129
bir qrupu
129 Shanks M.,C.Tilley., Sosial Theory and Archeology Cambridge. Polite Press. • • • • • • • • • • • •
2000 2000 - • • • 2000
1800
1600
1400
1200
1000
800
600
400
200
0
- 50000 -200
-400
38000 8000 1430 -40000 -3000 -20000 -10000 • • • • 1955
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
138
dövrlənmə prosedurlarının rolunu kiçiltməyə, bəzi hallarda isə proses → mərhələ əksliyinə istinad etməyə cəhd göstərirlər. R.Korneyro 130
tamamilə haqlı olaraq göstərir ki, proses və mərhələni üz-üzə qoymaq yalançı dixotomiyadır. Belə ki, mərhələ - fasiləsiz davam edən prosesin epizodlarıdır və proses anlayışı mərhələ anlayışını dərk etmənin çıxış nöqtəsidir. Qeyd etmək lazımdır ki, tarixin dövrlənməsi ilə bu və ya digər dərəcədə bağlı olan əksər yanaşmalar birtərəflidir və reallığın adekvat təsvirini verə bilməkdə acizlik nümayiş etdirir. Ümumiyyətlə, dövrlənmə - eyniyyət halında olan əsaslandırmadan çıxış etməli, yaxud dövrlərin ayrılması eyni kriterilərə söykənməlidir. Problemin qaynaqlandığı mənbə məhz buradadır. Dövrlənmə üzrə yanaşmaların böyük əksəriyyətinin dəqiq kriteriləri yoxdur. Bir qayda olaraq, ya eklektik əsaslandırmaya, ya da bəsit sxemə: Qədim dövr→ Orta əsrlər →Yeni dövr istinad edilir. Dövrlənmə probleminin ikinci mühüm məqamı əsaslandırma tipinin gerçəklik dərəcəsi və onun ümumkonseptual baxışla, eləcə də dövrlənmənin təyinatı ilə bağlılığı məsələsidir. Belə ki, dövrlənmə kriteriləri çox geniş diapazonda dəyişir: ideya və təfəkkürün xarakterindən 131 tutmuş ekoloji transformasiya 132 və mədəniyyətlərarası qarşılıqlı təsirə 133
qədər. XVIII əsrdən başlayaraq (Tyurqo, Barnav, Smit) müasir postindustrializmə qədər (Bell, Toffler) çox saylı tədqiqatçılar iqtisadi-istehsal kriterisini əsas kimi götürmüşlər. Kriteri seçimində iki ifrat kənar mövqe müşahidə edilir. Bəzi hallarda seçilən kriteri mütləqləşdirilir və nəticədə də, P.Sorokinin 134
qeyd etdiyi kimi, onlar qismən haqlı, eyni zamanda birtərəfli qaydada haqsız olurlar. Eyni zamanda, bəzi tədqiqatlarda dövrlənmə və konsepsiya arasında əlaqələrə ümumiyyətlə, fikir verilmir. Tarixi prosesin dövrlənməsi və ümumiyyətlə, xronologiyasının tədqiqi təkcə faktiki materialların eynicinsli olmamasından deyil, həm də bu və ya digər tarixi hadisələrin qarşılıqlı müqayisəsi prinsipinin
130 Carneiro R.L. A false Dichotomy in Tracing the Rise of the state. Proccess vs. Strag- es. Vladivostok. FEBRAS, 2000 131
Ясперс К. Смысл и назначение истории. М.,Республика, 1994. 132
Goudsblom J.Human History and Long-Term Social Processes. Toward a Synthesis of Chronbology and Phaseology. New York., N4; Sharpe. 1996 133 Bentley J.H. Cross- Cultural Interaction and Periodization in World History .American Historical Review (June) 1996. 134
Сорокин П.А. Так называемых факторах социальной эволюции. М., Политиз- дат., 1992. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
139
“davranış tərzindən” qaynaqlanan çətinliklərlə üzləşir. Belə ki, konkret tarixi dövrün təhlili yalnız əldə olunan faktların araşdırılması ilə yekunlaşmır. Təhlilin nəticəsinin sistemliliyi və gerçəkliyi həmin dövrün reallığının maksimum şəkildə əhatə edilməsindən, yəni mövcud faktlarla kifayətlənməməkdən – yeni faktların aşkarlanmasına çalışmaqdan birbaşa asılılıqdadır. Digər tərəfdən, seçilmiş faktların araşdırılan tarixi prosesə, yaxud dövrə birbaşa yaxud dolayısı ilə aidiyyətliliyi problemi mövcuddur. Adətən, faktların bir qismi prosesin struktur məzmununun əsasında dayanır, digər qismi isə - birbaşa aidlik baxımından sözügedən strukturun birmənalı şəkildə aşkarlanmayan xassələrində “gizlənirlər”. Həmçinin, nəzərə alsaq ki, ümumdünya tarixi prosesin obyektləri əvvəlcədən qeyri-xətti mühitdə meydana çıxır, onda aparılan bölgünü (tarixi prosesin dövrlənməsi) ifrat müxtəlifliyinə təəccüblənmək lazım gəlmir. Dövrlənmə - müəyyən kriterilərə (prinsiplərə) uyğun olaraq prosesin ayrı-ayrı dövrlərə bölünməsidir. Yekunda alınan dövrlər – müəyyən zaman sürəci kimi başa çatmış proses timsalındadır. Eyni zamanda, tarixi mötədillik nöqteyi – nəzərindən heç bir prosesin konkret zaman sərhədlərini birmənalı müəyyənləşdirmək mümkün deyildir. Belə ki, konkret dövrün başlanğıcı əvvəlki dövrdə, gələcəyi, yaxud sonu isə özündən sonra gələn dövrdə müşahidə edilir (bəzi hallarda, heç sonun özünü birmənalı qiymətləndirmək mümkün olmur). Yəni dövrün (konkret zaman intervalının) ayrılması, yaxud mənalandırılması obyektivliyin yüksək dərəcəsi kimi deyil, qiymətləndirmə xarakterli mühakimələr formasında ortalığa çıxır. Bu anlamda ortodoksal dövrlənmə daha çox tarixi materialın yadda saxlanılması rahatlığını doğurur. Sistemli şəkildə tarixi prosesin dərki prizmasından isə yararsızdır. Bu aspektdən diqqət yetiriləsi məsələlərdən biri – determinizmin “təbiətinin” dəyişməsidir. Belə ki, tarixi hadisələr arasında əlaqənin, yaxud bağlılığının səbəb-nəticə çərçivəsində primitiv şəkildə interpretasiyası reallıqda mövcud olan zaman, məkan və funksional əlaqələrin (yaxud bağlılıqların) təzahür çoxluğunu ifrat dərəcədə azaldır, “yoxsullaşdırır”. Eyni zamanda, tarixi tədqiqatlarda müşahidə olunan digər bir məsələ - hadisələrin yaranma səbəblərinin hadisələrarası münasibətlərin formalaşması səbəbləriylə əvəzlənməsi funksional asılılığı (determinizmlə müqayisədə) ön plana çıxarır. Əslində, söhbət konkret paradoksal situasiyadan gedir. Paradoks bundan ibarətdir ki, tarixi prosesə aid olmayan və təfəkkürün gətirdiyi “nəisə” prosesin özündən
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
140
kənarlaşdırmağa və kriterilərdən istifadə etmədən nəzəri müddəaların formalaşdırılmasına cəhd göstərilməsi gerçəkliyin dərk edilməsi dərəcəsini kəskin şəkildə aşağı salacaqdır ki, bu da hər bir obyekt, yaxud fenomenin ifrat fərdiliyi və unikallığı ilə şərtlənir. Bir sıra tədqiqatlarda “bəşəriyyət” termini “sivilizasiya” (Danilevski, Toynbi və s.), yaxud “dünya-sistem” (Vallerstayn, Frank və s.) anlayışları ilə əvəz olunur. Tənqidi mövqedə dayanan tədqiqatçılar (L.Qrinin və s.) hesab edirlər ki: 1.
dövrəqədərki və ilkin aqrar dövr kənarda qalır) və məkan miqyaslarına görə fərqlənirlər. (Təbii ki, əgər həmin terminlər sinonim kimi qəbul edilmirsə); 2.
Bəşəriyyəti və onun tarixi prosesini daha dar anlayışlarla əvəzetməyə cəhd göstərilməsi, mahiyyətcə daha yüksək ümumiləşmə səviyyəsində tədqiqatın qadağan olunması tələbi kimi səslənir. Bu sadəcə olaraq tədqiqatın səviyyəsinin daha dar səviyyə ilə əvəzlənməsidir. Əslində bu yönümdə dəyişikliklərə canatma olmuşdur. Məsələn, Milyukov ümumdünya tarixi nöqteyi-nəzərin köhnəldiyini bəyan etmiş və onun yerinə elmi tədqiqatın təbii vahidi kimi milli orqanizmi götürməyi məsləhət bilmişdir. Ümumiyyətlə, tarixi prosesin dövrlənməsi probleminə yanaşmada müşahidə edilən çoxvariantlılıq, ələlxüsus marksist və qeyri-marksist yanaşmalar arasında prinsipial olaraq struktur fərqlilikləri yoxdur. Sadəcə, hər iki istiqamət “yarımçıqlıq” sindromunun daşıyıcılarıdırlar. Konseptual qiymətləndirmənin yekun nəticələri: 1. Dövrlənmə zəruridir. Məlumatların sistemləşdirilməsi və təhlili baxımından effektiv metoddur; 2. Amma ... Dövrlənmə mürəkkəb hadisələrin prosessual, inkişaf etməkdə olan və müvəqqəti tipi ilə “işləyir”, buna görə də təxminilik və tarixi reallığın sadələşdirilməsi qaçılmazdır. 3. Ona görə də, bəzi tədqiqatçılar dövrlənmənin əhəmiyyətini azaltmağa çalışır, proses→mərhələ əksliyi yaradırlar. Bu cütlük əslində yalançı dixotomiyadır. Belə ki, mərhələ - elə prosesin “dayanacaq” nöqtəsidir. Proses – mərhələlərdən ibarətdir. Beləliklə: 1. Tarixi-iqtisadi prosesin dövrlənməsi ilə bağlı istənilən yanaşma birtərəfli xarakter daşıyır. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
141
2. Dövrlənmə eyni əsaslandırma tipinə, yaxud eyni kriterilərə əsaslanmalıdır (bərabır güclü). Amma əksəriyyətin dəqiq kriteriləri yoxdur, yaxud əsaslar elektik xarakterlidir və mərhələdən-mərhələyə dəyişir. Buna görə də əsas istiqamətlənmə sxemi kimi Qədim dövr →orta əsrlər→yeni dövr çıxış edir. 3. Digər bir məqam dövrlənmənin əsaslarının hansı dərəcədə arqumentləşdirilməsi, onun ümumi konsepsiya ilə əlaqəsi və təyinatı ilə bağlıdır. Adətən ən müxtəlif əsaslardan istifadə olunur: ideya və təfəkkürün xarakterinin dəyişməsindən tutmuş
ekoloji transformasiyalara, mədəniyyətlərarası qarşılıqlı təsirə qədər.
Əsaslanmanın seçilməsində iki ifrat kənarlılıq müşahidə edilir: Əksər hallarda seçilən amillərin əhəmiyyəti absolyuta yüksəldilir – nəticədə onlar hissəvi olaraq haqlı, eyni zamanda birtərəfli yanlış olurlar. 4. qtisadi fəaliyyətin, iqtisadi prosesin sərhədləri məsələsi açıq qalır; 5. nsanın, bütövlükdə bəşəriyyətin mövcudluğunun əsas məqsədi, yaxud məqsədləri açıqlanmır (Teoloji paradiqma istisnadır).
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
142
III BÖLMƏ DÜNYA QT SAD YYATININ GENEZ S NƏQƏDƏRK DÖVR V fəsil. Ən qədim və qədim dünyanın tarixi iqtisadiyyatı Ən qədim dünyanın bizim təsnifatda xronoloji sərhədləri insanın meydana gəldiyi dövrdən tutmuş b.e.ə. V minilliyə qədər – Qədim Mesopotamiyada ilk dövlətlərin yarandığı dövrəqədərki zaman intervalını əhatə edir. Məhz bu keçid dövründə “mənimsəmə” iqtisadiyyatı “istehsal” iqtisadiyyatına çevrildi. Eyni zamanda, ən qədim dövrü biz iki mərhələyə ayırırıq: 1. Tarixəqədərki və cəmiyyətəqədərki dövr (1.6-0.04 mln. il b.e.ə). 2. “Mənimsəmə” iqtisadiyyatının qərarlaşmadığı dövr (400-12 min il b.e.ə.).
(1.6-0.04 mln il əvvəl) Təxminlərə görə, məhz bu dövrdə insan heyvanlar aləmindən ayrılmışdır. Həmin ehtimalla da (bəzi mənbələr bunu ciddi fakt hesab etsələr də) belə bir qənaətə gəlinir ki, heyvanlarla homo sapriens arasında, hədsiz dərəcədə uzun tarixi proses ərzində sonuncunun formalaşması (antropososiogenez) baş vermişdir. lkin başlanğıcda olan insan – insanaqədərki insan kimi qəbul edilir (analoji hal cəmiyyətə də xasdır). Əvvəldə də qeyd etdiyimiz kimi, insanın meydana gəldiyi dövrlə bağlı yekdil fikir yoxdur. Bir yanaşmaya görə ilk insanlara, yaxud insanaqədərki “insana” 2.5 mln. il əvvəl avstralopiteklərin yerinə gəlmiş habilisləri, digər yanaşmaya görə 1.6 mln. il əvvəl habilisləri əvəz etmiş arxeantropları (pitekantrop, sinantrop, atlantrop və s.) aid edirlər. Böyük əksəriyyətin mövqeyi belədir ki, ikinci yanaşma həqiqətə daha yaxındır. Belə ki, məhz arxantroplarla nitqin, təfəkkürün və sosial münasibətlərin formalaşması prosesi başlanmışdır. Habilislər, eləcə də avstralopiteklər, həmçinin qomonidlər isə insanaqədərki canlını deyil, həmin canlının formalaşmasına qədərki məxluqatı əks etdirirlər. nsanın və insan cəmiyyətinin təşəkkülünün əsasında istehsal fəaliyyətinin, maddi istehsalın yaranması və inkişafı prosesi dayanır. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
143
stehsal fəaliyyətinin yaranması və inkişafı istehsalçı məxluqun orqanizmində adekvat dəyişikliklərlə yanaşı əvvəlki dövrlərdən keyfiyyətcə fərqlənən yeni münasibətlərin –sosial münasibətlərin yaranmasına və yekun etibarilə insan cəmiyyətinin formalaşmasına gətirib çıxarmışdır. Sosial münasibətlər – yalnız insana xas münasibətlərdir.
1.“Həyatın başlanğıcı”
3. “Qədim həyat” (Palezoy)
5. “Yeni həyat” (Kaynazoy) – üçüncü dövr
- dördüncü dövr
Canlı orqanizmlər yoxdur
Sadə orqanizmlər, molyusklar və s;
Balıqlar, həşəratlar, sürünənlər, bitkilər və s;
Nəhəng sürünənlər, bitkilər;
Heyvanların, balıqların, quşların, bitkilərin müxtəlif növləri. Dövrün sonunda insanabənzərlərin – antropoidlərin (driopiteklər, avstralopiteklər) meydana gəlməsi; Əmək fəaliyyətinin ilkin rüşeymləri
4030-4000
4000-1500
345
163
72
7.5
Bitkilərin müasir forması, sürünənlərin hökmranlığı; Təfəkkürün, nitqin
yaranması; Antropososiogenez (arxeantroplar, paleantroplar).
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
144
nsan erası Üzvi həyatın müasir formaları. Neantroplar; Müasir insan 04-02
Keyfiyyətcə yeni münasibətlərin intişarı, o cümlədən insanın davranış tərzinin stimulları baxımından yeniləşmə davranış tərzinin əvvəlki əsas hərəkətverici qüvvəsi olan bioloji instinkti sosial çərçivəyə salmaqla məhdudiyyətlər sisteminin yaranması ilə nəticələnmişdir. Bioloji instinktin sosial çərçivəyə salınması prosesi öz başlanğıcını arxoantroplardan götürməklə 75-70 min il əvvəl son paleantropların dövründə ilkin formada yekunlaşmış – sosial-iqtisadi münasibətlərin ibtidai dövr üçün ilkin forması ortalığa çıxmışdır.
btidai icma dövrü bəşər tarixinin ən uzun dövrüdür. Bu dövr insanın yaranmasından başlayıb sinifli cəmiyyətin – dövlətin meydana gəlməsinə qədər davam etmişdir. btidai icma dövrünün – “mənimsəmə” iqtisadiyyatının əsas xarakterik cəhətlərinə aşağıdakılar aiddir: 1. Məhsuldar qüvvələrin ifrat aşağı səviyyəliliyi və ifrat ləngliklə təkmilləşməsi. 2. Təbii resursların və istehsalın nəticələrinin kollektiv surətdə mənimsənilməsi. 3. Bərabər bölgü, sosial bərabərlik. 4. Cəmiyyətin ifrat aşağı səviyyəli inkişafı. 5. Xüsusi mülkiyyət və dövlətin yoxluğu. btidai dövrün inkişaf mərhələlərinin müəyyənləşdirilməsi kifayət dərəcədə mürəkkəb məsələdir (Faktiki məlumatların kasadlığı ucbatından). Bu baxımdan bir neçə variant mövcuddur. Amma, demək olar ki, əksər hallarda arxeoloji sxemdən istifadə olunur. Məsələn, həmin sxemə uyğun olaraq əmək alətlərinin hazırlandığı materiala görə ibtidai dövr 3 əsas xronoloji mərhələyə bölünür: 1.
2.
Mezolit (orta daş dövrü) – 12-8 min il əvvəl. 3.
Neolit (yeni daş dövrü) – 8-3 min il əvvəl. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
145
Göründüyü kimi, ibtidai icma dövrü xronoloji baxımdan daş dövrü ilə üst-üstə düşür. Ayrı-ayrı ərazilərdə (xalqlarda) dövrlərin müxtəlif sürətliliyinə baxmayaraq, onların hamısı üçün ümumi olan cəhətlər mövcuddur: əvvəla, təsərrüfatın əsas forması – “mənimsəmə” xarakterli olmuşdur. Yəni insanlar heç bir maddi nemət istehsal etmədən yalnız təbiətdə hazır şəkildə mövcud olanlardan yararlanmışlar. kincisi, istehsal münasibətlərinin əsasında kollektivçilik, əmək aləti üzərində icma mülkiyyəti dayanırdı. btidai dövrün ən uzun mərhələsi – qədim daş dövrü (Paleolit) olmuşdur. Yenicə formalaşmış insanın fəaliyyətinin ilk təsərrüfat forması ovçuluq, yığım və balıqçılıq olmuşdur. Arxeoloji tapıntılara istinadla tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, ovçuluq ilkin dövrdə - spesifik xarakter daşımışdır. Ovçuluğun kollektiv üsulları tətbiq olunurdu. Bitki kökləri və digər qida kimi qəbul edilə bilən bitkilərin yığımı onsuz da kasad olan qida rasionunu nisbətən tamamlayırdı. nsanı heyvandan fərqləndirən əsas cəhət (o dövrdə) əmək alətləri düzəltmək qabiliyyəti idi. Arxeoloqlar hesab edirlər ki, ilk daş alətlər 2.5 mln. il bundan əvvəl yaradılmışdır. Lakin bu alətlərin sayı o qədər də çox deyildir. Lakin, zaman keçdikcə alətlərin sayı artırdı. Bəzi arxeoloji mənbələrdə qeyd olunur ki, artıq ilk paleolit (3 mln. – 200 min il b.e.ə.) dövründə 30-40 funksiyası olan alətlər dəsti yaradılmışdır. Orta paleolitdə (200-400 min il b.e.ə) iti, üçkünc, kəskin uclu alətlər, nizələr meydana cıxmağa başladı. Bəzi mənbələrə görə təxminən 1 mln. il əvvəl insanaqədərki “insanın” (yarımeymun) yeni növü – arxeantroplar meydana gəlmişdir. Bu insanlar əsasən Şimali Çində, Avropada, Afrikanın səhralarında məskunlaşmışlar. Məhz həmin dövrdə buzlaşma prosesi başlamış və Avrasiyanın (təxminən 100 min il əvvəl) böyük hissəsi qalınlığı 2 m-ə çatan buz qatı altında qalmışdır. qlim dəyişkənliyi odun yaranmasına gətirib çıxardı. Təxminən 250 min il əvvəl arxeontroplar neondertallarla (homo sapiens) əvəz olundular. 35-10 min il əvvəl buzlaq əriməyə başladı və demək olar ki, müasir iqlimə oxşar iqlim formalaşdı.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
146
Arxeoloji zaman nsanın təkamülü (antropososiogenez) Ə
Təsərrüfatın forması Növlər Təxmini tarix P al eo li t
Antropoidlər (insanabən- zərlər) 4 mln. il əvvəl
Məlum deyil Məlum deyil Arxeantroplar (Pitekantropla r,
sinantroplar) 1 mln.il əvvəl
Ağac və daşdan düzəldilmiş alətlər
Ovçuluq, yığım. Ailə hələ yoxdur. Nitqin rüşeymləri yaranmağa başlayır. Paleantroplar (Neonder tallar)
300-400 min il
əvvəl
Daş və sümükdən hazırlanmış alətlər; Tədrici təkmilləşdirmə Ovçuluq, yığım; nitq inkişaf edir. Ailə hələ yoxdur. Neantroplar (Homo
sapiens) 40-50 min il əvvəl
Daş və ağacdan hazırlanan (alətlərin təkmil variantı) nizə və s. Ovçuluq yiğim, oddan istifadə, kobud, gil qablar, eksoqamiya. kili nikah sistemi. Ailənin rüşeymləri.
Mezolit
Homo sapiens irqlərin yaranması 40-14 min il əvvəl Ox və kamanın icadı; Alətlər təkmilləşir. tlərin,
donuzların, əhliləşdirilməsi,b alıqçılıq Cüt nikahlara keçid
N
li t
lkin
“_______“ 14 min il əvvəl “_________” stehsala keçid: əkinçilik və maldarlıq. Qoyun, keçi, inək və atların əhliləşdirilməsi. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
147
son
“_______“ 10 min il əvvəl “_________“ Matriarxat → Patriarxata keçir. Birinci böyük əmək bölgüsü – maldarlığın əkinçilikdən ayrılması. M e t a l e p o x a s ı Mis-daş
əsri
Müasir insan 6 min il əvvəl “_________” Sənətkarlığın inkişafı; şəhərlərin yaranması. Monoqamiya Tunc əsri “_______ __”
Avropada 3 min il əvəl Asiyada 4-3 min il əvvəl “_________” Nəqliyyat vasitələrinin təkmilləşməsi, Sənətkarlığın əkinçilikdən ayrılması, ikinci böyük əmək bölgüsü. Bazarın rüşeymlərinin yaranması. Dəmir
əsri “_______
__” 3 min il əvvəl “_________” “_________”
Qeyd edilən dövrdə həm də antropogenez – insanaqədərki “insanın” homo sapiensə (müasir insana) çevrilməsi prosesi başa çatdı. Mezolit erasında artıq irqlərin – avropoid, monqolid, neqroid formalaşması prosesi yekunlaşdı. Əmək alətlərinin təkmilləşməsi prosesi fasiləsiz olaraq davam etməkdə idi. Sümükdən istifadə etməklə yaradılan əmək alətlərinin sayca çoxalmasına istinad edən arxeoloqlar son paleolit dövrünü “sümük əsri” adlandırmışlar. Bugünkü günə qədər paleolit erasının 150 növ daş və 20 növ sümük alətlərinin olduğu təsbit edilmişdir. Son paleolitdə ibtidai icma nəsil icmasına çevrilir. Qan qohumluğu əsasında formalaşmış icmada kollektiv mülkiyyət hakim idi və təsərrüfat fəaliyyəti yaş və cins üzrə əmək bölgüsünə və sadə kooperasiyaya əsaslanırdı. Qadınlar üstün rola malik idilər. Nəsil icmasının birinci pilləsi matriarxat adlanır və o, metal erasına qədər davam etmişdir. Paleolit dövrünün sonunda “zooloji fəlakət” baş verdi. ri sürülərin sayı kəskin şəkildə azaldı, bəzi növlər isə ümumiyyətlə, yox oldular. Bu
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
148
hal əhalinin sayının əhəmiyyətli dərəcədə azalmasına və çox güman ki, təsərrüfat həyatında müəyyən dəyişikliklərə səbəb olmuşdur. Mezolit erasında ( 12-8 min il əvvəl) buzlaq geriyə-şimala doğru çəkilməyə başladı və demək olar ki, müasir epoxa start götürdü. Daş alətlərin emalında yeni nailiyyətlər əldə edildi. Daş baltalar yarandı. O dövrün əsas nailiyyəti isə ox və kamanın icadı olmuşdu. Eyni zamanda qarpun və torların köməyi ilə balıq ovu yeni vüsət almışdı. Heyvanların əhliləşdirilməsi prosesi başlandı. Mezolit epoxasında Avrasiyanın tam şəkildə məskunlaşması başa çatdı.
Neolit epoxası (8-3 min il əvvəl) “mənimsəmə” iqtisadiyyatının yüksək səviyyəyə çatması və “istehsal” iqtisadiyyatına keçidlə xarakterizə olunur. Bu epoxada birinci böyük ictimai əmək bölgüsü – heyvandarlığın əkinçilikdən ayrılması baş verdi. “Mənimsəmə” iqtisadiyyatının sahə strukturunu ayrı-ayrı sahələr, yaxud ayrı-ayrı təsərrüfatlar şəklində fərqləndirmək müşkül məsələdir. Bu təsərrüfatlar qapalı natural təsərrüfat çərçivəsində mövcud olmaqla avtarkiya səciyyəsi daşıyırdı. Məhz ictimai əmək bölgüsü iqtisadiyyatın sahə strukturunun formalaşmasında xüsusi rol oynamışdır. Ərazicə formalaşmanın əsasında isə təbii-iqlim şəraiti və ayrı-ayrı ərazilərin mənimsənilmə sürəti dayanırdı: qədim əkinçilik sivilizasiyaları daha əlverişli iqlim şəraiti olan ərazilərdə meydana gəlmişdir. Eyni zamanda, ərazi ixtisaslaşması birbaşa xammal mənbələri və ticarətin inkişafına güclü təsir götərmişdir. Məhz bu dövrdə texnikada, istehsalın formaları və həyat tərzində, yeni ərazilərin mənimsənilməsi və onlardan daha effektiv istifadə mahiyyətcə radikal xarakter daşıyırdı. Buna görə də, təsadüfi deyildir ki, sözügedən dəyişikliklər kompleksi “neolit inqilabı” adlanır. Neolit inqilabı – “mənimsəmə” iqtisadiyyatından “istehsal” iqtisadiyyatına keçidi təmin etməklə, izafi məhsulun artımı əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi, əhalinin sayca artımı və dövlətin yaranmasının müqəddəm şərtlərinin formalaşdırılmasında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Eyni zamanda, qeyd etmək lazımdır ki, neolit epoxası müxtəlif ərazilərdə, müxtəlif xronoloji çərçivədə davam etmişdir. Belə ki, neolit epoxası Asiyada 8-5 min il əvvəl, Avropada 8-6 min il, Avropanın şimalında III minilliyə (b.e.ə.) qədər sürmüşdür. Neolit dövrü, həmçinin köçəri həyat tərzindən oturaq həyat tərzinə keçidlə xarakterizə olunur. qtisadi fəaliyyət və əmək alətləri mürəkkəbləşir: oraq, kotan və s. meydana çıxır. Daimi olaraq məhsul əldəetmə imkanının yaranması insan
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
149
fəaliyyətinin təşkili formalarını da müəyyən dəyişikliyə məruz qoyur. Paralel olaraq sosial birliyin mahiyyət dəyişkənliyi baş verir: nəsil icması qonşular icmasına çevrilir. “Mənimsəmə” iqtisadiyyatın ərazi strukturunun əsas xüsusiyyəti – polisentrizmdir (çoxmərkəzçilik). Məsələn, bugünkü günə qədər arxeoloqlar tərəfindən əkinçiliyin yarandığı bir neçə ərazi müəyyənləşdirilmişdir: - Şimal-Qərbi Tailand (10-6 min il b.e. əvvəl) - Ön Asiya və Şərqi Aralıq dənizi regionu (8-6 min il b.e.ə). - Hind-Çin yarımadası (7-6 min il b.e.ə.) - ran və Orta Asiya (6-5 min il b.e.ə.) - Nil vadisi (5-4 min il b.e.ə.) - Hindistan (5-3 min il b.e.ə.) - ndoneziya, Çin, Mərkəzi Amerika, Peru (4-1 min il b.e.ə.). btidai dövrün, ibtidai icmanın dağılmağa başladığı zamanı adətən metal erası ilə bağlayırlar. Eneolit – mis-daş əsri (6 min il b.e.ə.) yalnız Avropanın ayrı-ayrı rayonlarında müşahidə edilir. Bu dövr iriölçülü mis əmək alətlərinin yaranması ilə səciyyələnir. Tunc əsri (Avropada – 3 min il; Asiyada – IV- III min il b.e.ə.) tunc əmək alətlərinin yayılması ictimai əmək bölgüsünün ikinci mərhələsi ilə xarakterizə olunur. kinci böyük ictimai əmək bölgüsü - əməyin fərdiləşməsinə, xüsusi mülkiyyətin yaranması və inkişafına təkan verdi. Bununla belə, sənətkarlığın müstəqil sahəyə çevrilməsi prosesi heç də qısa zaman kəsiyində baş verməmişdir. Prosesin uzanması bir neçə amillə izah edilə bilər: 1.
Sənətkarlıq – texnoloji mürəkkəbliyə malikdir və xüsusi vərdiş-bacarıq tələb edir. Buna görə də, ilkin olaraq əmək bölgüsü icma daxili deyil, icmalararası müstəvidə baş vermişdir ki, bu da icmalararası sərhəd ticarətinin yaranmasına səbəb olmuşdur. 2.
Sənətkarlıq – mövsumi xarakterli istehsal sferasıdır. Bu sahə üzrə tam məşğulluq yalnız o yerlərdə ola bilərdi ki, orada sabitqədəmli artım yönümlü izafi məhsul istehsal edilsin. Sənətkarlığın inkişafı ticarəti əhəmiyyətli dərəcədə fəallaşdırmışdır. Bu da üçüncü böyük ictimai əmək bölgüsünə - ticarətin ayrılmasına və şəhərlərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Tunc əsrində sənətkarlıq məmulatları ilə yanaşı duz, dəri məmulatları da ticarətin obyekti kimi çıxış edirdi. Mübadilə vasitəsilə insanlar nadir şeylərin (mis, tunc,qızıl və
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
150
s.) əldə edilməsinə can atırdılar ki, bunlar da bir çox hallarda “ibtidai pul” rolunda çıxış edirdilər. Bu dövrün mühüm cəhətlərindən biri də kiçik dövlət formalarının (Misirdə “nomlar”, Yunanıstanda şəhər- dövlətlər) üstünlük təşkil etməsi olmuşdur. Dəmir əsrinin (3 min il b.e.ə.) başlanğıcı iqtisadiyyatın struktur təkmilləşdirilməsi, siyasi-iqtisadi prizmadan isə dünya imperiyalarının yaranması ilə əlamətdar olmuşdur. Aydındır ki, sözügedən prosesin reallaşmasında “mənimsəmə” iqtisadiyyatının böhranı az əhəmiyyətli rol oynamamışdır. Bununla belə, bir neçə mühüm əhəmiyyət kəsb edən amillər də vardır: 1.
edən regionlarla kənd təsərrüfatı və sənətkarlığın geniş yayıldığı regionların siyasi birliyi zərurəti; 2.
mühafizəsi üçün yeni ərazilərin mənimsənilməsi; 3.
Sosial təbəqələşmənin “qanuniləşdirilməsi”. Sosial təbəqələşmə, yaxud sinfi cəmiyyətin formalaşması prosesi sinxron olmamışdır. Belə ki, bəzi xalqlar öz dövlətlərini IV-III min il b.e.ə., digərləri – Roma imperiyasının dağıldığı dövrdə, bir çoxları isə bizim eranın XVIII-XIX əsrlərində yaratmışlar. lkin olaraq b.e.ə. IV minilliyin sonunda əvvəlcə Mesopotamiyada, sonra isə Misirdə ilk dövlət yarandı.
Yüklə 5,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|