AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV BÖLM Ə DÜNYA QT SAD YYATININ GENEZ S DÖVRÜ VIII f əsil. “ stehsal iqtisadiyyatı” – son orta
- § 8.2. Q ərbi Avropada bazar iqtisadiyyatının genezisi
- § 8.2.1 Böyük co ğrafi k əşfl ərin sosial-iqtisadi n ətic əl əri
- § 8.2.2. Müst əml ək ə sisteminin formala şması
- Fermer (köçürm ə tipi) t əs ərrüfatı
- Feodal müst əml ək ə t əs ərrüfatı
- § 8.2.3. lkin kapital yı ğımı
- §8.2.4. Bazar iqtisadiyyatına keçid: sistem d əyi şikliyinin institusional m əzmunu
|
§ 7.3. Səlib yürüşləri: sosial-iqtisadi nəticələr
Erkən orta əsrlərin sonundan etibarən Qərb ölkələri tərəfindən həyata keçirilən səlib yürüşləri (1096-1270) Yaxın Şərq regionunu demək olar ki, tam şəkildə əhatə etmişdir.Yürüş regionun müsəlman əhalisinə qarşı aparılırdı. Məqsəd Yerusəlimin fəthi, “Allahın cənazəsi”nin xilas edilməsi və müsəlmanların Müqəddəs Torpaqdan çıxarılmasından ibarət idi.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
205
Cəmi 8 yürüş keçirilmiş, bunlardan yalnız 3-nün konkret nəticələri olmuşdur: Birinci səlib yürüşündə (1096-1099) Yerusəlim Krallığı yaradılmışdır ki, bu krallıq 1187-ci ilə qədər mövcud olmuşdur. Üçüncü səlib sürüşü (1147-1149) Kiprin istilası ilə nəticələnmiş, dördüncü yürüşdə isə (1202-1204) Konstantinopol fəth edilmiş – Latın imperiyası (1204-1261) yaradılmışdır. 1291-ci ildə Misirin əks-yürüşü səlibçilərin Yaxın Şərqdən çıxarılması ilə nəticələndi (Kipr istisna olmaqla). Səlib yürüşləri – böyük coğrafi kəşflərə qədərki dövrdə Qərbi Avropada bazar münasibətlərinin inkişafında müəyyən rol oynamışdır: 1. Aralıq dənizi üzərindən Şərqə gedən ticarət yolunun ələ keçirilməsi. “Varyarqlardan yunanlara doğru” olan ticarət yolu öz əhəmiyyətini itirdi. 2. Avropalılar onlar üçün yeni olan əkinçilik məhsulları ilə tanış oldular (düyü, qarpız, limon, ipək və s.) 3. Suriyadan əxz etdikləri yel dəyirmanlarından yararlanmağa başladılar. 4. Parça istehsalı və metal emalının daha yüksək səviyyədə olan texnologiyalarını mənimsədilər. 5. Şərqlə təmas Avropanın mədəni səviyyəsinin yüksəlməsində xüsusi rol oynadı.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
206
IV BÖLMƏ DÜNYA QT SAD YYATININ GENEZ S DÖVRÜ VIII fəsil. “ stehsal iqtisadiyyatı” – son orta əsrlər (XVI-XVIII əsrlər) § 8.1. Son orta əsrlərin ümumiqtisadi xarakteristikası
Bu dövr klassik bazarın formalaşmağa başladığı dövr kimi ilkin olaraq şəhərlərin (ətraf kəndlərlə birlikdə) birləşərək daha iri ərazi vahidlərinin yaranması ilə səciyyələnir. Bununla əlaqədar olaraq daxili ticarətin mahiyyətində kardinal dəyişikliklər baş verirdi. Belə ki, erkən və klassik orta əsrlərdən fərqli olaraq daxili ticarətin obyekti kimi təkcə bəzi xammal növləri deyil, həmçinin müxtəlif sənaye məhsulları çıxış edirdi. Eyni zamanda, şəhərlərarası ticarət əlaqələri daha intensiv surətdə inkişaf etməyə başlamışdı. Yenicə yaranmaqda olan sənaye sferasının istehsal etdiyi məhsullar lokal bazarlardan ölkənin sərhədləri çərçivəsində formalaşmış “ümum”bazara çıxarılırdı. Milli sənaye istehsalını təşkil etməklə, həmçinin daxili ticarəti dəstəkləməklə bahəm dövlət siyasəti bütün iqtisadi proseslərin ölkənin sərhədləri çərçivəsində “qapanmasına”, xarici məhsulların ölkəyə gətirilməsinə maneəçilik törədilməsinə yönəlmişdir. Eyni zamanda, dövlət xarici ticarətin inkişafında, müstəmləkələrin ələ keçirilməsi və digər ölkələrlə müstəsna ticarət hüququna sahiblənmədə əsl “inhisarçı” kimi çıxış etməyə cəhd göstərirdi ki, bununla da digər ölkələrin həm ticarət, həm də gəmiçilik sferasında müəyyən irəliləyişlərə nail olmasını əngəlləməyə çalışırdı. Əslində, son orta əsrlərin başlanğıcında həyata keçirilən siyasət – öz mahiyyəti etibarilə şəhərlərin əvvəlki dövrlərdə tutduqları mövqe ilə üst-üstə düşürdü. Sadəcə olaraq, bu halda söhbət siyasi fəaliyyət sferasının genişlənməsindən (şəhər miqyasından bütövlükdə ölkə miqyasına transfer olunma) gedir. Digər bir fərqli nüans ondan ibarət olmuşdur ki, erkən və klassik orta əsrlərdə şəhərlərin yalnız bir qismi – ticarət mərkəzləri kimi çıxış edənlər qeyd olunan siyasətin tətbiqində maraqlı idilər. (Digər şəhərlər ticarətin inkişafına xüsusi olaraq can atmırdılar). Son orta əsrlərdə isə ticarət üstünlüklərinə canatma, ticarəti inhisara alma istəyi ən ümumi xarakter kəsb etməyə başladı. Əksər ölkələrdə artıq sənaye ilə yanaşı ticarət siyasəti də yer tutmağa başlayır. Tamamilə məntiqi olaraq kənd təsərrüfatı sferası da ölkənin prioritetləri sırasına
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
207
daxil edilir. Kənd təsərrüfatı üzərində himayəçilik - əkin sahələrinin genişləndirilməsi, təsərrüfatçılığın rasional metodlarının tətbiqi və s.- dövlət siyasətində mühüm yerlərdən birini tuturdu. Terminoloji ifadə baxımından diqqət çəkən məqam “milli təsərrüfat” və “milli siyasət” anlayışlarının meydana çıxması olmuşdur. Son orta əsrlərdə həyata keçirilən iqtisadi siyasətin əsas cəhətlərinə aşağıdakıları aid etmək olar: 1.
qtisadi siyasət – ayrı-ayrı şəhərlərin, yaxud ərazi vahidlərinin deyil, bütövlükdə ölkənin mənafelərinə yönəlmişdir. 2.
keçirilirdi. 3. Əsas məqsədlərdən biri tədricən bütün ölkəni əhatə edəcək daxili bazarın formalaşdırılmasından ibarət olmuşdur. 4.
qtisadi siyasət – iqtisadiyyatın əsas sferalarını (kənd təsərrüfatı, sənaye, ticarət və s.) əhatə edən tədbirlər kompleksi formasında həyata keçirilirdi. Bu dövrün çox vaxt merkantil sistem (merkantilizm) kimi səciyyələndirilməsinin əsasında məhz təsərrüfatın ayrı-ayrı sferalarının dövlət reqlamentləşdirilməsi dayanırdı ki, bu da yekun etibarilə milli ticarət, sənaye və kənd təsərrüfatının inkişafına, ticarət yollarının yaxşılaşdırılmasına, vahid pul, ölçü və çəki sisteminin tətbiqinə xidmət göstərirdi. “Merkantilizm” anlayışının məna tutumunda (əvvəlki və indiki dövr) baş verən dəyişikliyə baxmayaraq, o, özünün müasir anlamında da təsərrüfat siyasətinin yalnız bir istiqamətini əhatə edir, yəni birtərəfli səciyyə daşıyır. Digər tərəf – təsərrüfatın özünün xarakteri, şəhər təsərrüfatının miqyas genişlənməsi və milli təsərrüfata çevrilməsi və s. nəzər-diqqətdən kənarda qalır. Həmçinin, son orta əsrlərin məzmununa münasibətdə konseptual yanaşmalarda da yekdillik olmamışdır və yoxdur. Belə ki, K.Marks XVI- XVIII əsrləri erkən kapitalizm epoxası kimi səciyyələndirmişdir (yaxud ilkin kapital yığımı). Sənayenin inkişafı və sənaye istehsalının “ümumi” bazara yönəlməsi faktından çıxış etməklə prosesin sosial aspektini ön plana çıxarırdı: bir tərəfdən, kapitalist-sahibkar sinfinin formalaşması nəticəsində əməyin istehsal vasitələrindən (kapitaldan) ayrılması, digər tərəfdən isə fəhlə sinifinin formalaşması və iri kapitalın “ümumi” bazarının yaranması nəticəsində izafi dəyər, yaxud mənfəətin artımını əsas cəhətlər kimi səciyyələndirirdi.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
208
K.Blüxerin yanaşması məhsulun istehsalçıdan istehlakçıya çatdırılması prosesinin bir sıra yeni halqalarının meydana çıxmasına istinad edərək XVI-XVIII əsrləri xalq təsərrüfatı dövrü kimi xarakterizə edir. Başqa sözlə, təsərrüfat quruluşunun və iqtisadi siyasətin milliləşdiyi ön plana çıxarılır. K.Blüxer bu anlamı XVI əsrdən bu günə qədər keçən zaman sürəcinə aid edir. Təbii ki, qeyd edilən yanaşma dünya iqtisadiyyatının formalaşması, eləcə də müasir qloballaşma nöqteyi- nəzərindən qəbul edilə bilməz. Yəni, XVI əsrin “milli” təsərrüfatı ilə müasir “milli” təsərrüfat arasında milli tamlıq, bütövlük və mahiyyət aspektindən əhəmiyyətli fərqlər mövcuddur. Anlayışın ifadə tərzindəki eyniyyət heç bir halda mahiyyət eyniyyəti kimi qəbul edilə bilməz. V.Zombart orta əsrlərin sənətkarlıq dövrü ilə kapitalizm dövrünü fərqləndirir. O, əhalini iki qrupa ayırırdı: istehsal vasitələrinin sahibləri (istehsal prosesini idarəedənlər) və istehsal vasitələrindən “kənarlaşdırılmış” işçilər. Zombart həmin dövrün təsərrüfat fəaliyyətini gəlirə can atması aspektində qiymətləndirmiş və göstərmişdir ki, fəaliyyətin əsasında rasionalizm prinsipi dayanırdı. V.Zombart da XVI- XVIII əsrləri erkən kapitalizm epoxası kimi səciyyələndirmişdir. Bununla yanaşı, “gəlirə canatma” anlayışının əvvəlki dövrlərdə də mövcudluğu inkaredilməzdir. Bu baxımdan əsas fərqin nədən ibarət olduğunu göstərməyə ehtiyac vardır. Erkən və klassik orta əsrlərdə söhbət istehlaka yönəlik xarakteri daşıyan “gəlirə canatma”nı özündə ehtiva etmişdir. Son orta əsrlərdə isə, ələlxüsus XVIII əsrdə, qeyd edilən yönüm kapital yığımına istiqamətlənmişdir ki, bu da təsərrüfat həyatının mahiyyət dəyişkənliyi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
§ 8.2. Qərbi Avropada bazar iqtisadiyyatının genezisi
Avropa sənayesində kapitalist münasibətləri sisteminin (marksist anlamda) genezisi son orta əsrlərdən (XVI-XVII əsrlər) başlamışdır. Bu proses “istehsal” iqtisadiyyatının bazaraqədərki inkişafının sonu, yeni - keyfiyyətcə fərqli müstəvidə bazar dövrünün başlanğıcı demək idi. Hər şeydən əvvəl, qeyd etmək lazımdır ki, sosial-iqtisadi həyatda baş verən sistem dəyişikliyində Böyük coğrafi kəşflər və müstəmləkə sisteminin formalaşması mühüm rol oynamışdır.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
209
Qərbin iqtisadi inkişaf tarixində Böyük coğrafi kəşflər xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. XV-XVI əsrlər ərzində X.Kolumb tərəfindən Amerikanın kəşfi (1442 il), Vaski de Qamanın Hindistan-Bartolomiyo- Dias (1486-87-ci illər) dəniz yolunu “açması”, C.Kabot tərəfindən (1497- 98-ci illər) Şimali Amerikanın kəşfi, A.Nikitinin (1466-72-ci illər) “Üç dəniz arxasına” səyahəti, ilk dəfə olaraq F.Magellanın dünya dəniz səyahəti (1519-22) və s. o dövrdə formalaşmış sosial-iqtisadi və siyasi situasiyada böyük bir canlanma yaratmışdır. Böyük coğrafi kəşflərin bir proses olmaq etibarilə yaranması səbəbləri sırasına, bir qayda olaraq aşağıdakılar aid edilir: 1.
Ön və Kiçik Asiyanın (Konstantinopol – 1453-cü il) və Avropanın bir hissəsinin türklər tərəfindən tutulması nəticəsində Avropa – Şərq ( ran, Hindistan, Çin) ticarət yollarının “qapanması”; 2.
“qızıl aclığı”; Böyük coğrafi kəşflərin Qərbin tarixi-iqtisadi yüksəlişində oynadığı rolu 5 istiqamətdə qiymətləndirmək olar: I. Avropa dövlətlərinin yeni ərazilərə çıxışı: 1400-cü il – 50 mln. km²; 1500-cü il – 110 mln. km²; 1600-cü il – 310 mln. km²; II.
Qiymət “inqilabı”: 1.Ucuz pulların (qızıl və gümüş) axını; 2. Qiymətlərin yüksəlişi: qiymətlər 1600-cü ildə spaniyada 4.5 dəfə, ngiltərədə - 4 dəfə, Fransada – 2.5 dəfə; taliya və Almaniyada 2 dəfə artmışdır. 3.Nəticədə ticarət və sənayedən əldə edilən mənfəətin sürətli artımına nail olunmuşdur. Eyni zamanda, ümumiyyətlə, 1500-1620-ci illər ərzində bütövlükdə Avropada qiymətlər 300-400℅ artmışdır. Sözügedən yüksəliş, yaxud qiymət “inqilabı” əsasən ticarətin kəskin genişlənməsi, tədavüldə olan pul kütləsinin əhəmiyyətli artımı (qiymətli metalların Avropaya axını ilə əlaqədar olaraq), kənd təsərrüfatı məhsullarına olan tələbin yüksəlişi, həyat şəraitinin yaxşılaşması, eləcə də Avropanın şımalında sənaye istehsalının yüksəlməsi ilə izah oluna bilər.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
210
Təbiidir ki, ticarətdən əldə edilən gəlirlər iqtisadiyyatın inkişafında əsas amil kimi çıxış edən kapitalqoyuluşunun həcmini də adekvat şəkildə artırırdı.
1770-ci illərdə Qərbi Avropa ölkələri ( ngiltərə, Fransa, spaniya, Portuqaliya, Hollandiya) və ABŞ birlikdə Afrikanın ərazisinin 0.9%-nə, Amerikanın 27.5%-nə, Asiyanın 51.5%-nə, Okeaniyanın 56.5%-nə və Avstraliyanın 100%-nə sahib idilər. ngiltərənin müstəmləkə imperiyasının ərazisi öz ərazisindən 75 dəfə, əhalisindən isə 6 dəfə çox idi. Müstəmləkə sistemi: ilkin kapital yığımının mühüm mənbəyi, böyük tutuma malik satış bazarı və ən əsası – qərbdə sənayeləşmənin ən başlıca şərti kimi çıxış edirdi. Müstəmləkə təsərrüfatının 3 tipi mövcud olmuşdur: 1. Plantasiya: Müxtəlif məhsular (tütün, pambıq, şəkər çuğunduru və s.) üzrə ixraca yönəlik ixtisaslaşma. Bu təsərrüfatlarda əsasən qul, sonralar isə “neon” (muzdur) əməyindən istifadə edilirdi. Plantasiya tipli müstəmləkə təsərrüfatları Braziliyada, ABŞ-in cənubunda, Qəraib dənizi hövzəsi ölkələrində yayılmışdır. 2. Fermer (köçürmə tipi) təsərrüfatı: Avropadan Şimali Amerikaya, Avstraliyaya, Yeni Zelandiyaya köçənlərin yaratdığı təsərrüfat tipidir. Aborigen xalqların sıxışdırılması, hətta soyqırımı hesabına bazar prinsiplərinə söykənməklə təsərrüfat təşkil edilir və fəaliyyət göstərirdi. Sonarlar “azadlıq müharibələri” baş vermiş (məs.: 1777-ci ildə ABŞ-da) metropoliyadan asılılıq aradan qaldırılmışdır. 3. Feodal müstəmləkə təsərrüfatı: Metropoliya bir sıra müstəmləkələrdə feodal
münasibətlərini toxunulmamış saxlayırdı. Eyni zamanda vergilər, qeyri-ekvivalent ticarət vasitəsilə həmin ölkələri talan edir, iqtisadiyyatın monostruktur xarakter almasını məqsədyönlü şəkildə həyata keçirirdilər. Müstəmləkə təsərrüfatları öz tarixi boyunca iki mərhələdən keçmiş və hər bir mərhələdə metropoliyaların ö dövrə xas olan mənafelərinə xidmət etmişlər: I. Sənaye inqilabına qədərki dövr: 1.satış bazarı kimi fəaliyyət göstərirdilər. Metropoliyanın inhisarçılığı altında qeyri-ekvivalent ticarət əlaqələri qurulurdu;
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
211
2.heyvan və bitki mənşəli xammal mənbəyi idilər.
1.XIX əsrin ikinci yarısından etibarən mineral xammal (əlvan metallar, neft) mənbəyi kimi çıxış etməyə başladılar; 2.qeyri-ekvivalent ticarət əlaqələri şəraitində satış bazarları kimi fəaliyyətdə olmuşlar. Müstəmləkə sisteminin formalaşması XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində başa çatdı. Bu dövrdə artıq dünyanın ərazicə bölünməsi öz məntiqi sonluğuna çatmışdı. Müstəmləkələr – “xammal” əlavələri keyfiyyətində beynəlxalq əmək bölgüsü sisteminə daxil edilmişdilər. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Qərb ölkələrinin müstəmləkə imperiyaları kifayət qədər geniş yayılmışıdr.
ərazi
mln.km² əhali
mln.nəfər ərazi
mln.km² əhali
mln.nəfər ərazi
mln.km² əhali
mln.nəfər ngiltərə Fransa Niderland Belçika Almaniya ABŞ 22,5
1,0 2,0
2,3 - 1,5 250 6 25 15 - - 32,7 11
2 2 2,6 1,9 370
50 38
15 12
9 10.5
5 - - 2,6 0,4
120
44 13
- 12
9
Müstəmləkəciliyin ilk dövrlərinə xas olan ənənəvi münasibət formaları (qeyri-ekvivalent ticarət, mütəmləkə xəracı, vergi talanı və s.) olduğu kimi saxlanılmışdır. Asılılığın əsas formaları kimi kapital ixracı, ucuz işçi qüvvəsinin istismarı, spesifik müstəmləkə sosial-iqtisadi strukturlarının yaradılması çıxış edirdi. Metropoliya → müstəmləkə münasibətlərində siyasi-hüquqi aspektdən 3 yanaşma formalaşmışdır: 1.
Amerikası ölkələri) Dünya iqtisadiyyatının tarixi
212
2. Asılılığın ara-keçid formaları (protektorat – Misir, Tunis, Küveyt, Bəhreyn və s.; mandat sistemi – Millətlər Liqasının mandatı). 3. Metropoliyaya tam tabeçilik – Hindistan, Əlcəzair, Birma, Seylan, ndoneziya. Həmin dövrdə ngiltərə və Fransanın payına müstəmləkələrin ərazisinin 85%-i əhalisinin isə 84%-i düşürdü. Yenidən bölgü öz başlanğıcını ngilis-Bur (1899-1902), span-amerikan (1898) və rus- yanon (1904) müharibələrindən götürmüşdür.
lkin kapital yiğimi – işçinin (kəndlinin) mülkiyyətindən məhrum edilməsi, istehsal vasitələrinin kapitala çevrilməsini özündə ehtiva edən tarixi prosesdir. Cədvəl 8.2 lkin kapital yığımının xronoloji sərhədləri Ölkələr
Başlanma tarixi Klassik forma aldığı tarix 1. ngiltərə 2. Fransa 3. Almaniya 4. Yaponiya XV XVI
XVIII XVIII
XVII XVIII
XIX əsrin 2-ci yarısı XIX əsrin 70-ci illəri
lkin kapital yığımının əsas mənbələrinə aşağıdakılar aid idi: 1. müstəmləkə sistemi; 2. dövlət istiqrazları sistemi; XVI-XVIII əsrlərdə Avropa ölkələri arasındakı müharibələr və müstəmləkə ələ keçirmə istəyi dövlətin pula olan tələbatını kəskin şəkildə artırmışdır; 3. vergi sistemi; 4. sənaye proteksionizmi – yüksək idxal rüsumları, ixrac mükafatlandırmaları. Bazar münasibətlərinin formalaşması ilkin kapital yığımı prosesinə paralel olaraq getməklə yanaşı, onu əhəmiyyətli dərəcədə aktuallaşdırırdı. XVIII əsr ngiltərəsində artıq kəndlilər bir təbəqə, yaxud sinif kimi yox idilər. XV əsrdə icma torpaqları, XVII əsrdə kilsə və monastr torpaqları zəbt olunur, XVII-XVIII əsrlərdə “çəpərləmə” həyata keçirilir və s. - Bazar münasibətlərinin inkişafı:
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
213
1.Beynəlxalq ticarət yollarının Aralıq dənizindən Atlantik, Hind və sakit okeanlara keçməsi. 2.Ticarət kompaniyalarının yaranması. 3. Antverpen və Londonda əmtəə və fond birjalarının yaranması. 4.Bazara yeni məhsulların (tütün, kakao, kofe, çay) çıxışı. Düyü, şəkər və müxtəlif ədviyyatlar üzrə dövriyyənin kəskin artımı; Məsələn, Böyük Coğrafi Kəşflərə qədər Venesiya tacirləri hər il 200 ton məhsul idxal edirdilərsə, kəşflərdən sonra bu rəqəm 7000 tona çatmışdı. - Müstəmləkəçiliyin başlanması. Bütün bunlar ilkin kapital yığımı prosesini əhəmiyyətli dərəcədə sürətləndirmiş, istehsalın sex formasında təşkilinin dağılmasına, manufakturaların intensiv inkişafına səbəb olmaqla yeni cəmiyyətin – kapitalizmin meydana gəlməsində (oxu: bazar iqtisadiyyatının) həlledici rol oynamışdır.
Sadə əmək kooperasiyasının genezisi üçüncü böyük ictimai əmək bölgüsündən başlayır. qtisadi əhəmiyyəti əsasən onunla izah olunur ki, əmək məhsuldarlığının artması yekun olaraq ticarət və pul kapitalının ilkin tiplərinin meydana gəlməsini şərtləndirir. Sadə əmək kooperasiyasının 3 əsas tipi məlumdur.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
214
kil 8.1. Sadə əmək kooperasiyasının tipologiyası
Sadə əmək kooperasiyası Kustar istehsal: istehsal üçün zəruri olan xammal, yarımfabrikatlar evlərə (ailələrə) paylanır, yaxud ailələrdə hazırlanan məmulatlar satın alınır şçi qüvvəsindəki fərdi fərqlərin aradan qaldırılması; Yeni kütləvi (ictimai) məhsuldar qüvvələrin yaranması; Hər bir işçinin əmək məhsuldarlığının artımı (yarış gedir). Əmək prosesinin fasiləsizliyinin təminatı; Əməyin intensivliyi və məhsulun keyfiyyəti üzərində nəzarət imkanlarının yaradılması
Ailə tipi Xüsusi emalatxana tipi Sələmçi
kredit tipi Dünya iqtisadiyyatının tarixi
215
Şə
Sənayedə kapitalist münasibətlərinin genezisi Sənaye inqilabına qədərki dövr stehsalın subyektləri Sənaye
istehsalının forması
Şəhərlərdə: sənətkarlıq-sex: kəndlərdə: kənd təsərrüfatı istehsalının sənətkarlıqla əlaqələndirilməsi. Əməyin tabeçilik xarakteri Sənətkar-istehsal vasitələrinin mülkiyyətçisi və işçi
Əmək kapitaldan asılı deyil I mərhələ
(XVI-XVII əsrlər) Ailə daxili əmək bölgüsü əsasında ev istehsalı Sənətkar-istehsal vasitələrinin mülkiyyətçisi və işçi; Tacir; Əməyin kapitala formal bağlılığının genezisi. Sənaye
istehsalının forması
stehsalın subyektləri
Əməyin tabeçilik xarakteri
II Mərhələ Feodal cəmiyyətində kapitalizm ukladının genezisi Sənaye isteh- salının forması
stehsalın subyektləri Əməyin
tabeçilik xarakteri -Əmək bölgüsü olmayan sadə əmək kooperasiyası -Manufaktura -Muzdlu işçi -Sənaye kapitalisti Əməyin kapitala formal bağlılığı Sənaye istehsalının forması stehsalın subyektləri Əməyin
tabeçilik xarakteri -Mürəkkəb əmək kooperasiyası (əmək bölgüsü əsasında) -Fabrika -Muzdlu işçi; -Sənaye kapitalisti; Əməyin kapitaldan real asılılığı
III mərhələ Kapitalist ukladının qərarlaşması (XVII-XVIII əsrlər) Sənaye inqilabından sonrakı dövr IV mərhələ
Sənayedə kapitalizmin tam qərarlaşması (XVIII- XIX əsrlər) Dünya iqtisadiyyatının tarixi
216
Manufaktura – mürəkkəb əmək kooperasiyası olmaqla genezisi feodal münasibətlər kompleksinin dağıldığı dövrdən (XVIII əsr) başlayaraq yeni – təsərrüfatın kapitalist ukladının əsası kimi çıxış edirdi. Genezis nöqteyi-nəzərindən bir-biri ilə sıx bağlılıqda olan iki prosesin vəhdətinə söykənirdi: 1. stehsal prosesinin (sadə əmək kooperasiyası çərçivəsində) ayrı- ayrı əmək əməliyyatlarına parçalanması; 2. Müxtəlif sənət və peşələr üzrə ixtisaslaşmış işçilərin emalatxana çərçivəsində bir araya gətirilməsi. Manufakturanın 4 əsas forması məlumdur.
kil 8.3. Manufakturaların əsas formaları Manufaktura Məmulat – ayrı-ayrı detalları birləşdirmək yolu ilə əldə edilir (məs.: saat istehsalı) Məmulat ayrı-ayrı əməliyyatların ardıcıl sıra ilə düzülüşündən əldə olunur Məmulatın hazırlanması prosesi bütünlüklə kapitalist müəssisəsində həyata keçirilir. Əməliyyatların bir hissəsi muzdlu işçilərin evlərində həyata keçirilir. Heterogen manufaktura Üzvi manufaktura Mərkəzləşdirilmiş manufaktura Əks-mərkəzləş- dirilmiş manufaktura Əsas fondlar Dünya iqtisadiyyatının tarixi
217
Sadə əmək kooperasiyası ilə müqayisədə manufakturalar bir sıra üstünlüyə malikdirlər: 1. işçilərin ixtisaslaşması; 2. əmək intensivliyinin yüksəlişi; 3. işçi alətlərin diferensasiyası; Yüklə 5,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|