AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet

§7.2. Erkən və klassik orta əsrlərin “istehsal iqtisadiyyatı” 

 

Erkən  və  klassik  orta  əsrlərin  “istehsal”  iqtisadiyyatı  iqtisadi 

həyatın  sabitliyi  ilə  səciyyələnirdi.  Aqrar  cəmiyyətdən  əxz  edilmiş 

“ənənəviçilik”  yalnız  yaşayış  minimumu  səviyyəsində  (sadə  təkrar 

istehsal çərçivəsində) nemətlərin əldə olumasını, ənənəvi istehlak tipinin 

davam  etməsini  saxlayırdı.  Natural  təsərrüfat  çərçivəsində  istehlaka 

yönəlik  tələbin  həcmi  kifayət  qədər  aşağı  idi.  ndustrializməqədərki 

dövrdə  əhalinin  böyük  hissəsi  gəlirlərinin  yarıdan  çoxunu  qida 

məhsullarının  əldə  olunmasına  yönəldirdi.  Qida  rasionunun  strukturu 

həm ayrı-ayrı təbəqələr, həm də regionlar üzrə dəyişirdi. Bununla yanaşı, 

yaşayış minimumunun sərhədlərini (informasiyanın yoxluğu ucbatından) 

dəqiqləşdirmək mümkün deyil. 

Bir sözlə, sözügedən dövrdə “mənfəət” nəinki fəaliyyətin elementi, 

heç anlayış şəklində də işlədilmirdi. 

Əməyə  münasibətdə  iki  məqam  fərqləndirilirdi:  “Əmək”  (qulların 

əməyi) və “iş”  (sənətkarların əməyi). Təsərrüfat  mədəniyyəti  yalnız XV 

əsrdən  başlayaraq  iqtisadi,  sosial  və  mədəni  proseslərin  təsiri  altında 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

195

                                                            

dəyişməyə  başlamış,  son  orta  əsrlərdə  (XV-XVIII)  dəyişiklik  prosesi 

əhəmiyyətli dərəcədə intensivləşmişdir. 

Bir  sıra  tədqiqatçıların  qənaətinə  görə,  XII  əsrdə  Çindən  hərəkətə 

keçən  iqtisadi  konyunkturanın  böyük  tsiklləri  məhz  bu  yarmarkalara 

yönəlirdi.  XIV-XV  əsrlərdə  yarmarkalar  əvvəlki  mövqelərini  itirməyə 

başlayır.  Avropa  ticarətinin  əsas  mərkəzi  kimi  Brüqqe  (Flandriya) 

ortalığa  çıxır.  Sosial-iqtisadi  və  siyasi  situasiyanın  pisləşməsi  tacirlərin 

adekvat  reaksiya  verməsini  tələb  edirdi.  Bununla  əlaqədar  olaraq,  öz 

mənafelərini  qorumağa  çalışan  tacirlər  müxtəlif  gildiyalar  və  qanzalar 

(şəhərlərarası  ittifaq)  yaradırdılar.  Bunların  içərisində  tacirlərin  ticarət-

siyasi  ittifaqı  kimi  yaradılmış  və  170  şəhəri  əhatə  edən  Qanza  ittifaqı 

xüsusi  yer  tuturdu.  Bu  ittifaq  XII  əsrdən  XVII  əsrə  qədər  fəaliyyətdə 

olmuşdur.  ttifaq  Şimali  Avropa  ticarəti  üzərində  inhisar  imtiyazlarına 

malik  olmuş,  özünün  ticarət  donanması  və  xaricdə  ticarət  koloniyaları 

mövcud idi. 

Yeni  ticarət  yollarının  axtarışı  böyük  coğrafi  kəşflərə  gətirib 

çıxardı.  Yeni  bazarlara  çıxış,  öz  növbəsində  orta  əsr  Avropa 

iqtisadiyyatının güclü inkişafına təkan vermiş oldu. 

“ stehsal”  iqtisadiyyatının  orta  əsrlər  dövrü  marksist  yanaşma 

çərçivəsində feodalizm ictimai-iqtisadi formasiyası adlanır.  

 

Cədvəl 7.1 

Feodalizmin tarixi dövrlənməsi 

 

Feodalizm  –  yeganə  inkişaf  mərhələsidir  ki,  bu  mərhələni  demək 

olar əksər ölkələr keçmişlər. Lakin feodal təsərrüfat tipinin formalaşması 

Orta əsrlər 

Xronoloji çərçivə 

Mərhələnin məzmunu 

Qərb 

Şərq 

1. Erkən orta 

əsrlər 

V-XI 

əsrlər 

II-XI 

əsrlər 

Çoxukladlı iqtisadiyyat şəraitində 

feodal münasibətlərinin qərarlaşması, 

iri torpaq mülkiyyətçiliyinin 

formalaşması; 

2. Klassik orta 

əsrlər 

XI-XV 

əsrlər 

XI-XVI 

əsrlər 

Kənd təsərrüfatında və sənətkarlıqda 

əmək məhsuldarlığının yüksəlişi, 

əhalinin əhəmiyyətli artımı, ticarət-

sənətkarlıq mərkəzləri kimi şəhərlərin 

inkişafı; 

3. Son orta əsrlər 

XVI-XVIII 

əsrlər 

XVIII-XIX 

əsrlər 

Feodalizmin tədricən dağılması və 

kapitalizm elementlərinin yaranması; 

ilkin kapital yığımı; 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

196

                                                            

müxtəlif məzmunlu bir proses kimi mövcud olmuşdur. Belə ki, bir qrup 

ölkələr  birbaşa  ibtidai-icma  dövründən,  bəziləri  quldarlıqdan,  digərləri 

isə  “Asiya”  təsərrüfatçılıq  modelindən  feodalizmə  keçmişlər.  Başqa 

sözlə, feodalizmin qərarlaşması iki yolla getmişdir: 

1.Sintez yolu ilə (yəni, quldarlıq elementlərindən törəyərək); 

2.Təkamül yolu ilə (yəni, barbarlıq mərhələsindən qaynaqlanaraq). 

Feodalizmin 

qərarlaşdığı 

dövr 

“istehsal” 

iqtisadiyyatının 

bazaraqədərki  genezisinin  birinci  dövrüdür.  Bu  dövrün  əsas  xarakterik 

xüsusiyyətləri sırasına aşağıdakıları aid etmək olar: 

1.Natural  təsərrüfat  (“qapalı”)  –  istehsal  edilmiş  məhsul  istehsal 

yerində  də  istehlak  olunur.  Yəni  istehsalçı  öz  tələbatını  ödəmək  üçün 

məhsul istehsal edir.  stehsal və istehlak həmin təsərrüfatın çərçivəsindən 

kənara çıxmır. 

2. Mübadilə  -  “mənimsəmə”  iqtisadiyyatına  xas  olan  mahiyyətdə 

həyata keçirilir. 

3. Əmtəə istehsalı yoxdur. 

4.

  Bazar yoxdur. 

Təbiidir ki, “yoxdur” ifadəsi mütləq məna daşımır. Həm mübadilə, 

bazar,  həm  də  əmtəə  istehsalı  mövcuddur  və  öz  ehtiyacları  üçün 

istehsalla  müqayisədə  çox  cüzi  əhəmiyyət  kəsb  edirlər.  Bir  sözlə, 

təsərrüfata  təsiri  ifrat  səthi  xarakter  daşıyır.  Sonrakı  –  bazar 

mərhələsindən  fərqli  olaraq,  qeyd  olunanlar  həmin  dövrün  əlamətləri 

sırasına daxil deyildir və ona görə də, sözügedən epoxanı – yəni “istehsal 

iqtisadiyyatının” 

erkən 

formasını 

natural 

təsərrüfat 

kimi 

səciyyələndiririk. Qeyd edək ki, K.Blüxerin təsnifatında bu dövr “qapalı 

ev təsərrüfatı” dövrü adlanır. Qeyd etmək lazımdır ki, təsərrüfat həyatının 

dövrlər  üzrə  bölgüsünə  yanaşmada  elmi  fikirdə  müxtəlif  baxışlar 

mövcuddur.  Yanaşma  müxtəlifliyini  qruplaşdırılmış  şəkildə  aşağıdakı 

kimi ifadə etmək olar: 

1.

  Təsərrüfat  həyatının  konkret  dövrlərə  bölünməsinə  ehtiyac 

yoxdur.  Belə  ki,  bu  və  ya  digər  hadisə,  yaxud  proses  bütün 

dövrlərdə  mövcud  olmuşdur.  Məsələn,  natural  və  mübadilə 

təsərrüfatı  (bazar)  həm  erkən,  həm  də  son  orta  əsrlərdə  paralel 

şəkildə  fəaliyyət  göstərmişlər.  Əlbəttə,  bu  cür  baxışla 

razılaşmaq  mümkün  deyildir.  Ona  görə  ki,  əvvəla  qeyd  edilən 

yanaşmanın  daxili  məntiqinə  istinadla  təsərrüfat  həyatının 

gedişi prosesini anlamaq mümkünsüzdür;  kincisi, dövrlənmədə 

əsas  aksept  hökmran  mövqedə  olan  təsərrüfat  tipinin  üzərinə 

düşür. Bu anlamda, erkən orta əsrlərdə natural təsərrüfat aparıcı 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

197

                                                            

rola  malik  olmuşdur  (mübadilə  aktları  isə  daha  çox  istisna 

xarakteri daşımışdır). Onların mahiyyətcə eyniləşdirilməsi təbii 

ki, qəbul edilə bilməz. 

2.

  K.Blüxerin  təsnifatına  (“qapalı  ev  təsərrüfatı”)  müxtəlif 

məzmunlu əlavələr edilir: 

-  Erkən  orta  əsrlər  üçün  ticarətin  rolunun  daha  qabarıq 

şəkildə ifadə olunması zərurəti; “qapalı ev təsərrüfatı” ideal 

təsərrüfat tipi kimi səciyyələndirilir və qeyd olunur ki, həyat 

(iqtisadi)  bu  tipə  yalnız  yaxınlaşır,  yəni  onun  tam  şəkildə 

oturuşması ola bilməz. 

-  Başqa  bir  yanaşmaya  görə  təsərrüfat  vahidlərinin 

mübadilədən  mümkün  çərçivədə  asılı  olmağa  can  atması 

erkən  orta  əsrlərin  xarakterik  cəhəti  hesab  olunur.  Bununla 

yanaşı, göstərilir ki, ilkin tələbat malları ilə ticarət mövcud 

olmuşdur,  belə  ki,  bunsuz  bəzi  ərazilərdə  ümumiyyətlə, 

təsərrüfat mövcud ola bilməzdi. 

3.

  K.Blüxerin  təsnifatını  inkar  edən  yanaşmalar.  Məsələn, 

V.Zombart belə bir mövqedə olmuş, lakin mahiyyətcə eyni fikri 

(başqa ifadələrlə) ifadə etmişdir. 

Klassik  orta  əsrlər  “istehsal”  iqtisadiyyatının  bazaraqədərki  ikinci 

mərhələsidir.  Bu  dövr  sadə  əmtəə  təsərrüfatı,  yaxud  şəhər  təsərrüfatı 

dövrü  kimi  də  səciyyələnə  bilər.  Dövrün  əsas  xarakterik  cəhətlərindən 

biri  ondan  ibarətdir  ki,  ölkədaxili  iqtisadi  subyektlərin  ayrıca  bir 

təsərrüfat  kimi  (“qapalı”)  bölgüsü  daha  iri  miqyasa  –  bütöv  rayonlar, 

ərazilər  (mərkəz-şəhərlər  olmaq  etibarilə)  -  transfer  edir.  Belə  geniş 

miqyasda formalaşan təsərrüfat həyatı rəngarəngliyi ilə nəzər-diqqəti cəlb 

edir.  Müvafiq  surətdə  əmək  bölgüsünün  də  miqyası  genişlənir.  Dəyişən 

şərait,  yəni  təsərrüfat  həyatının  miqyas  genişlənməsi  mübadiləni  zəruri 

proses  halına  gətirmişdir  ki,  bu  da  şəhər  əhalisinin  ayrı-ayrı  qrupları 

arasında əlaqəni ayrıca təsərrüfat daxilində (erkən orta əsrlərdə) mövcud 

olan əlaqələrdən kəskin surətdə fərqləndirmişdir. 

Başqa  sözlə,  mübadilə  -  özünün  real  məzmununu  kəsb  etməyə 

başlamışdır. 

Şəhər bazarlarındakı birbaşa mübadilə bu dövrün əsas fərqləndirici 

xüsusiyyəti  hesab  oluna  bilər.  Belə  ki,  bu  halda  təkcə  şəhərdə  fəaliyyət 

göstərən sənətkar deyil, həmçinin də kəndlilər bazar üçün istehsal etməyə 

başlamışdılar ki, bu da təsərrüfatın əvvəlki natural xarakterinin itirilməsi, 

əmtəə təsərrüfatına keçməsi anlamında qəbul edilə bilər. 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

198

                                                            

Bununla yanaşı, söhbət heç də mütləq anlamda əmtəə təsərrüfatının 

qərarlaşmasından  getmir.  Yenə  də  istehsalın  böyük  bir  hissəsi  daxili 

istehlaka yönəldilir. Sadəcə olaraq müxtəlif növ vergilərin (rüsumların və 

s.)  pulla  ödənilməsi  zərurəti  kəndlilərə  məhsulun  bir  hissəsini  satışa 

çıxarmaq  məcburiyyəti  yaradır.  Eyni  zamanda,  açıq  şəkildə  müşahidə 

etmək mümkündür ki, sözügedən mübadilə təsərrüfatı pul təsərrüfatı kimi 

də  təzahür  edir.  Şəhərdaxili  və  ətraf  kəndlərlə  mübadilə  üstün  xarakter 

daşımaqla, şəhərlər, eləcə də ölkələrarası müstəviyə keçir. 

Bu  əlaqələrin  mühümlüyü  heç  də  əksər  ərazilərdə  (şəhərlərdə) 

bərabər  səviyyəli  olmamışdır.  Belə  ki,  bəzi  şəhərlər  böyük  ticarət 

mərkəzlərinə  çevrildiyi  halda,  digərləri  üçün  ticarət  o  qədər  də 

əhəmiyyətli rol oynanamışdır. 

Həmçinin,  qeyd  edilməlidir  ki,  ticarətin  obyekti  kimi  yalnız 

müəyyən  mal  qrupu  çıxış  edirdi.  Digər  məmulatlar  bu  sferaya  daxil 

edilməmişdir.  Yerli  mübadilə  birbaşa  (istehsalçı→istehlakçı)  yolla 

aparılırdısa,  şəhərlər  və  ölkələrarası  mübadilə  vasitəçilər  tərəfindən 

həyata keçirilirdi ki, bu da ticarət kapitalının, eyni zamanda ilkin formada 

ssuda  kapitalının  meydana  gəlməsini  şərtləndirirdi.  Ticarət  və  ssuda 

kapitalının meydana çıxması yalnız bir sıra şəhərlərdə müşahidə edilirdi. 

Əksər ərazilərdə isə sadə əmtəə təsərrüfatı hökmran mövqedə qalmaqda 

idi. Həmçinin, kapitalın hər iki formasının meydana çıxdığı ərazilərdə də, 

ticarət  və  kredit  istisna  olmaqla,  istehsalın  əvvəlki  forması  saxlanılırdı. 

Son  orta  əsrlərdə  formalaşmış  iqtisadi  situasiyanın  birmənalı 

qiymətləndirilməsi  problemi  bu  gün  də  öz  aktuallığını  saxlamaqdadır. 

Hələ  K.Marks  yazırdı  ki,  “....  Kapitalist  təsərrüfatı  (əmtəə  təsərrüfatı- 

Ə.B.)  XIV-XV  əsrlərdə  Aralıq  dənizi  hövzəsində  yerləşən  ölkələrdə 

meydana  gəlməyə  başlamışdır”.  Lakin  onun  fikrincə,  kapitalizm  yalnız 

XVI əsrdən formalaşmağa başlamışdır. Eyni zamanda, göstərirdi ki, orta 

əsrlərdə  yaranan  ticarət  və  ssuda  kapitalının  sənaye  kapitalina 

çevrilməsini əngəlləyən başlıca maneə feodal quruluşu olmuşdur. 

B.Qilderband orta əsrlərin əsas xüsusiyyətini  çoxlu sayda  “qapalı” 

təsərrüfat vahidlərinin mövcudluğunda görürdü. Şenberq isə qeyd edirdi 

ki,  orta  əsrlərdə  xalq  təsərrüfatı  olmayıbdır.  Yalnız  xüsusi  “qapalı” 

təsərrüfat orqanizmi kimi şəhər təsərrüfatları mövcud idi. 

Öz  çərçivəsində  qapanmağa  canatmanı  Şmoller  şəhərlərin  əsas 

xüsusiyyətlərindən biri hesab edirdi. Eyni zamanda, göstərirdi ki, şəhərlər 

bütün  vasitələrdən  istifadə  etməklə  iqtisadi  və  siyasi  təsirini  ətraf 

ərazilərə yaymağa çalışırdılar. Blüxerə görə isə erkən orta əsrlərin qapalı 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

199

                                                            

ev  təsərrüfatı  dövrü  şəhər  təsərrüfatı  dövrü  ilə,  yəni  birbaşa  mübadilə, 

birbaşa istehlakçıya yönəlmiş istehsal dövrü ilə əvəzlənir. 

Beləliklə,  hər  bir  şəhər  öz  ətrafı  ilə  birlikdə  avtonom  təsərrüfat 

vahidinə  çevrilir.  qtisadi  həyat  müəyyən  edilmiş  qaydalar  əsasında 

(həmin çərçivədə) öz axarı ilə gedir. 

Əksər tədqiqatçılar sözügedən dövrün əsas mahiyyətinə yanaşmada 

yekdil mövqedən çıxış edirlər: 

1.

  istehsalın  böyük  hissəsi  təsərrüfatın  çərçivəsindən  kənara 

çıxmır. 

2.

  yalnız  cuzi  bir  hissəsi  mübadilə  yolu  ilə  digər  təsərrüfatlara 

keçir. Bu keçid çox qısa yolla:  stehsalçıdan istehlakçıya doğru 

yönəlir. 

3.

  əmtəə  dövriyyəsi  yoxdur  (sistem  olmaq  etibarilə).  Yalnız  bəzi 

məhsullar  əmtəəyə  çevrilə,  pul  forması  ala  bilirlər.  Amma 

birbaşa mübadilə sistemindən istisna olaraq ayrılır və bütövlük - 

təsərrüfat tipinə xas olmayan element kimi çıxış edir. 

Bəzi  tədqiqatçılar  qeyd  edilən  yanaşmanın  müəyyən  düzəlişlərlə 

qəbul  edilməsinin  tərəfdarı  kimi  çıxış  edirlər.  Məsələn,  bir  yanaşmaya 

görə  xaç  yürüşləri  dövrü  və  orta  əsrlərin  sonuncu  yüzillikləri  şəhər 

təsərrüfat  dövrü  kimi  xarakterizə  olunur,  lakin  bu  dövrün  qədim 

epoxadan  müasir  dövrə  yönəlik  təsərrüfatın  inkişafında  orta  pillə 

keyfiyyətində qəbulunu mümkünsüz hesab edir. Belə ki, şəhər təsərrüfatı 

orta əsr mədəniyyətinin inkişafında hadisə kimi nəzərdən keçirilməlidir. 

Eyni  zamanda,  şəhərdaxili  müstəvidə  həyata  keçirilən  mübadiləni 

istisnasız  olaraq  hərəkət  keyfiyyətində  anlamaq  olmaz.  Digər  tədqiqatçı 

(Belov)  isə  Blüxerə  etiraz  edərək  göstərir  ki,  ticarəti  –  birbaşa 

mübadilənin istisna halı kimi səciyyələndirmək olmaz. 

V.Zombart isə ümumiyyətlə, şəhər təsərrüfatı anlayışını sənətkarlıq 

sistemi  anlayışı  ilə  əvəz  etməyə  çağırır.  O  hesab  edirdi  ki,  ticarətçilərin 

özü də sənətkar olmuşlar. O, eyni zamanda, orta əsrlər ticarətinin rolunu 

əhəmiyyətli dərəcədə yüksəltməyi yanlışlıq hesab edirdi. 

Ümumiyyətlə,  marksist  anlamda  feodalizmin  əsas  xarakterik 

xüsusiyyətləri kimi aşağıdakıları göstərmək olar: 

1.

  iri torpaq mülkiyyətinin hökmranlığı; 

2.

  kəndlilərin  xüsusi  statusu:  torpaq  üzərində  mülkiyyətə  malik 

deyildirlər, lakin ondan istifadə edirdilər (müxtəlif şərtlərlə) və 

hətta,  istifadədə  olan  torpaq  payının  irsi  keçməsi  də  mövcud 

olmuşdur! 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

200

                                                            

3.

  kəndlilərə  qarşı  qeyri-iqtisadi  məcburetmənin  müxtəlif 

formalarının tətbiqi; 

4.

  natural təsərrüfatın hökmranlığı şəraitində aqrar sektorun ticarət 

və sənayedən üstünlüyü; 

5.

  texnikanın və biliklərin ifrat aşağı səviyyəsi. 

Feodal  mülkiyyətin  təkamülü  həmin  dövr  iqtisadiyyatının  inkişafı 

baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Əsas fərqləndirici xüsusiyyət 

ondan ibarət idi ki, mülkiyyət xüsusi olsa da, mütləq anlam kəsb etmir və 

müəyyən  şərtiliyi  özündə  əks  etdirirdi.  Hər  bir  iri  feodal  hərbi  xidmət 

keçmək müqabilində kiçik feodallara müəyyən torpaq payı verirdi. Bu da 

xüsusi 

sistemin 

– 

feodal-təbəqələşmə 

iyerarxiyasının 

(vassal 

münasibətlərinə istinadla) yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Feodal rentası 

–  mülkiyyətin  realizasiyasının  əsas  iqtisadi  forması  kimi  çıxış  edirdi. 

Ümumiyyətlə, feodal rentasının 3 növü tətbiq olunurdu: 

Biyar, ərzaq (natural sapalaq) və pul. 

Feodalizmin 

sosial-siyasi 

spesifikasının 

əsas 

cəhətləri 

aşağıdakılardan ibarət olmuşdur: 

1.

  Cəmiyyətin təbəqəli xarakteri; 

2.

  yerarxik struktur; 

3.

  Korporativ qurumların geniş yayılması; 

4.

  Dini dünyagörüşünün hökmranlığı. 

Avropa – feodal cəmiyyətinin göstərilən  cəhətlər üzrə mahiyyətini 

anlamaq baxımından klassik nümunə kimi götürülə bilər. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

201

                                                            

Cədvəl 7.2 

Avropa feodal cəmiyyəti (XI-XV əsrlər) 

 

yerarxiya 

Zümrələr 

Siniflər 

Korporativ 

quruluş 

Ali 

səviyyə: 

(suveren) 

vassalitet 

 

 

1-ci səviyyə: 

suveren-

vassallar 

 

 

2-ci səviyyə: 

suveren- 

vassallar 

 

 

 

 

 

3-cü səviyyə: 

vassallar  

Monarx 

(imperator, 

çar, kral və s.) 

 

 

 

Hersoq, qraf, 

lord, knyaz, 

ali ruhanilər 

 

 

 

Baron, markiz, 

vikont, orta 

kilsə iyerarxi-

yası. 

 

 

Rıtsar, 

sevalye, 

zadəgan 

1-ci  zümrə:  - 

zadəganlar 

 

 

 

 

2-ci 

zümrə:- 

ruhanilər 

 

 

 

 

3-cü zümrə: 

şəhərlilər, 

ticarətçilər, 

maliyyəçilər, 

azad kəndlilər. 

Əsas 

siniflər: 

-feodallar 

-kəndlilər 

 

 

Qeyri-əsas 

olanlar: 

-sənətkarlar; 

-tacir 

və 

maliyyəçilər; 

-fəhlələr 

 

 

-Rıtsar ordeni; 

-Monarx 

ordeni; 

-Tacir 

gildiyası; 

 

 

-Tacir 

kompaniyası; 

 

 

 

 

-Sexlər; 

-hüquqşünas 

qildiyası; 

-həkim 

qildiyası; 

-qardaşlıq; 

-yerliçilik; 

 

XI əsrdən başlayaraq şəhərlərin iqtisadi əhəmiyyəti sürətlə artmağa 

başladı. Qeyd edilən yüksəliş əsasən 2 amillə şərtlənir: 

1.

 feodal  asılılığından  azadolma  (şəhərlərin  özünəməxsus  silahlı 

müdafiə dəstələri yaranmışdır). 

2.

  feodalın  təsir  dairəsindən  kənarda  azad  bazar,  azad  ticarətin 

mövcudluğu. 

Orta  əsrlər  Avropasının  şəhərləri  sənətkarlıq,  ticarət  və  kredir 

mərkəzləri  kimi  çıxış  edirdilər.  Orta  əsr  Qərbi  Avropa  şəhərlərinin 

inkişaf genezisi 3 mərhələdən keçmişdir: 

1.

  Erkən orta əsrlər (V-X əsrlər) – bütün iqtisadi proseslər 

kənd  yerlərində  cəmləşib.  Sənətkarlıq  kənd  təsərrüfatı 

əməyi ilə uyğunlaşdırılıbdır. 

      Şəhərlər – inzibati və dini mərkəzlər rolunda çıxş edirlər; 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

202

                                                            

5.

  Klassik orta əsrlər  (XI-XV əsrlər) - əvvəlki dövrlərdə mövcud 

olmuş  şəhərlər  dirçəlməyə  başlayır,  yeni  şəhərlər  yaranır.  XI-

XIII  əsr  səlib  yürüşləri  şəhərlərin  inkişafında  xüsusi  rol 

oynayırlar. 

Şəhərlər – təkcə siyasi və dini deyil, həmçinin iqtisadi və 

mədəni mərkəzlərə çevrilirlər. 

6.

  Son  orta  əsrlər  –  “kommunal”  inqilablar  və  şəhərlərin  feodal 

asılılığından  azad  olması.  Şəhər  –  respublikalar  yaranmağa 

başlayır  (Şımali  taliyada  →  Milan,  Genuya,  Florensiya, 

Venesiya;  Almaniyada  →  Hamburq,  Nyünberq,  Strasburq; 

Fransada → Paris, Orlean;  ngiltərədə  →London). 

Orta  əsrlər  Qərbi  Avropa  şəhərləri  iqtisadi  həyatın  strukturu  və 

tərkibi baxımından özünəməxsus xüsusiyyətlərə malik olmuşlar: 

1.

  Orta  əsr  şəhərləri  azsaylı  yaşayış  məskənləri  kimi  fəaliyyət 

göstərirdilər. Məsələn, Almaniyada kiçik şəhərlərin əhalisi 1-5 min nəfər, 

iri şəhərlərin isə 25-35 min nəfər arasında dəyişirdi. 

 

2.

  Şəhərin özünəməxsus hüquqları var idi: 

        - Bazar; 

        - Müdafiəolunma; 

        - Şəhərin idarəedilməsi; 

        - Feodal öhdəliklərindən azadolma. 

3.

  Əsas siniflərə burjuaziya, tacirlər və sələmçilər, sənətkarlar aid 

idi. 

4.

  Sənətkarlığın  təşkili;  Sexlər  –  sənətkarların  istehsal 

texnologiyaları  və  öz  hüquqlarının  mühafizəsi  məqsədi  ilə  peşə  yaxud 

ixtisas  üzrə  yaradılmış  birlik  forması  olmaqla  ciddi  şəkildə 

reqlamentləşdirilmiş ierarxik struktura və qaydalar sisteminə malik idilər. 

Sexin  hər  bir  üzvü  bu  qaydalara  və  reqlamentə  əməl  etmək 

məcburiyyətində  olmuşdur.  yerarxik  struktur  3  təbəqəyə  bölünürdü: 

Ustalar  (tamhüquqlu  üzvlər);  usta  köməkçiləri  və  şagirdlər.  Sex  –  şura 

(ağsaqqallar)  tərəfindən  idarə  olunurdu.  Sexdaxili  əmək  bölgüsü 

aparılmamışdır. 

stehsalın  həcmi  məhsulun  keyfiyyəti,  işçilərin  sayı,  iş  vaxtı  ciddi 

surətdə  reqlamentləşdirilmişdir.  Sənətkarlararası  qardaşlıq  münasibətləri 

formalaşmışdır.  Əsas  fəaliyyət  sferasına  toxuculuq-tikiş,  metal  emalı  və 

silah istehsalı daxil idi. 

Sənətkarlıq sexlərinin təsir dairəsi aşağıdakıları əhatə etmişdir: 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

203

                                                            

1.

  xüsusi  mülkiyyətin  dəqiq  sərhədlərinin  müəyyənləşdirilməsi, 

mühafisəzi və inkişafı; 

2.

  istehsal texnologiyalarının qorunub saxlanılması və inkişafı; 

3.

  qarşılıqlı yardımın inkişafı; 

4.

  kooperasiyanın təşəkkülü; 

5.

  xarici rəqabətdən mühafizə; 

6.

  sənətkarlığın feodal hakimiyyətindən asılı olmaması. 

 

Ticarətin təşkili aşağıdakıları özündə ehtiva edirdi: 

1.

  Şəhər bazarları, ticarət, əmtəələrin satış qaydaları (“qanunlar”), 

nəzarət. 

2.

  Yarmarkalar. 

3.

  Tacir və sənətkarların gildiyaları. 

Gildiya  –  müəyyən  peşəkar  fəaliyyətlə  məşğul  olan  insanların 

birliyidir.  

Gildiyalar inkişaf etdikcə siyasi və iqtisadi həyata daha güclü təsir 

göstərirdilər. 

Sözügedən qurum bir sıra məsələlərin həllinə imkan verirdi: 

1.

  feodal hakimiyyətinə qarşı mübarizə; 

2.

  siyasi təsir; 

3.

  ölçü və çəki vahidlərinin unifikasiyası; 

4.

  peşəkar fəaliyyətin inhisara alınması; 

5.

  rəqabət mübarizəsinin zəiflədilməsi; 

6.

  xüsusi mülkiyyət hüququnun qorunması. 

lkin  dövrlərdə  sexlər  və  gildiyalar  sənətkarlığın  inkişafına  fəal 

surətdə  təsir  göstərmiş,  lakin  XIV  əsrdən  etibarən  praktiki  olaraq 

tənəzzülə uğramışlar. 

4. Ticarətin inkişafı və  mühafizəsi üçün şəhərlərin ittifaqı; (Şimali 

Almaniya və Baltikyanı hövzənin 100  yaxın şəhərini özündə birləşdirən 

məşhur Qanza buna misal ola bilər). 

5. Kreditin təşkili iki yönümlü xarakter daşımışdır: 

    1. sələmçilik; 

    2.bankların  və  kommersiya  kreditinin  (veksel  dövriyyəsi) 

yaranması.  Yeni  yaranışlar  ilkin  dövrlərdə  Şimali 

taliya 

şəhərlərində - Genuya, Venesiya, Florensiya – müşahidə olmuşdur. 

XI  əsrdən  başlayaraq  iqtisadiyyat  sabit  şəkildə  inkişaf  edirdi: 

Əhalinin sayı artır, aclıq və epidemiyalar artıq əvvəlki dövrlərdəki qədər 

təhlükəli  xarakter  kəsb  etmir,  sənətkarlıq  və  incəsənət  inkişaf  edirdi. 

Şəhər-dövlətlərin  tərəqqisinə  paralel  olaraq  feodalların  mütləq 

Dünya iqtisadiyyatının tarixi 

 

 

204

                                                            

hakimiyyəti  də  getdikcə  güclənirdi.  Feodal  özbaşınalığı  əhalinin 

narazılığını  daha  da  artırırdı.  Kütləvi  etirazlar  (o  dövrdə)  “kommunal 

inqilab” adını almışdır.  lkin vaxtlarda bu etirazlar vergilərin azaldılması 

tələbi  ilə  baş  verirdisə,  sonralar  özünüidarəetmə  hüququnun  qəbulu 

üzərinə keçmişdir. Bu məqsədlərə müxtəlif yollarla çatmağa can atırdılar: 

1.

  Feodallara qarşı silahlı mübarizə. 

2.

  Özünüidarəetmə hüququnun birdəfəlik akt kimi satınalınması. 

3.

  Daha güclü feodalın – imperator, kral-tabeliyinə keçid. 

200  ilə  yaxın  bir  müddətdə  davam  edən  “kommunal  inqilablar” 

şəhərlərə bəzi uğurlar əldəetmə imkanı yaratmışdır; 

1. Vahid verginin tətbiqi; 

2. Asılı kəndli şəhərə köçəndən sonra azadlıq əldə edirdi (feodaldan 

asılılığına son qoyulurdu). 

3. Özünəməxsus şəhər vergilərini təyinetmə hüququ; 

4.  Öz  sərəncamında  olan  maliyyə  vəsaitlərindən  sərbəst 

istifadəetmə hüququ; 

5.  Yalnız  şəhər  özünüidarə  hakimiyyətinə  tabe  olan  döyüşçülərin 

muzdla tutulması hüququ; 

6. Şəhərin idarəedilməsinin sərbəst seçim yolu ilə (şəhər rəhbərinin 

seçilməsi) həyata keçirilməsi 

7.  Yalnız  şəhərin  özünüidarəetmə  hakimiyyətinə  tabe  olan 

məhkəmələrin  formalaşdırılması  və  qanunların  qəbulu,  “Kommunal 

inqilablar”  sırf  iqtisadi  anlamda  feodal  asılılığında  olmayan  azad 

bazarların və ticarətin formalaşmasına, şəhərlərin iqtisadi əhəmiyyətinin 

yüksəlməsinə müsbət təsir göstərmişdir. 

Qeyd  edilən  dövrdən  (XI  əsr)  başlayaraq  Qərbi  Avropanın  inkişaf 

yoluna  qədəm  qoyması  xarici  aləmə  münasibətdə  də  müəyyən 

dəyişikliklərə səbəb olmuşdur. 

Bu  anlamda  XI-XIII  əsrlər  ərzində  həyata  keçirilən  səlib  yürüşləri 

xarakterik hal kimi qəbul edilə bilər.