Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti Magistratura Tədris Mərkəzi
Maliyyə nəzarəti və auditin təşkili prinsipləri və funksiyaları
Yüklə 0,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2. Maliyyə nəzarəti və auditin təşkili prinsipləri və funksiyaları.
Maliyyə nəzarəti cəmiyyətin iqtisadi həyatının müxtəlif sahələrində və təsərrüfatların ayrı-ayrı səviyyələrində irəli sürülən tələblərə uyğun idarə edilməsini təşkil etmək üçün mürəkkəb və cürbəcür məsələləri həll edir. Maliyyə nəzarətinin həyata keçirildiyi obyektdən asılı olaraq, dövlət, ictimai, təsərrüfatdaxili və müstəqil (auditor) maliyyə nəzaərti kimi fərqlənir, Dövlət maliyyə nəzarəti ümumdövlət və idarələr tərəfindən həyata keçirilir. Ümumdövlət maliyyə nəzarət dövlət hakimiyyət orqanları və idarələri tərəfindən həyata keçirilir. O nəzarət edilməli obyektlərə idarəçilik tabeçiliyindən asılı olmayaraq yönəldilir. İdarə maliyyə nəzarəti, nazirliyin şöbələri, şirkətlər, yerli hakimiyyət orqanları, idarələr və s. tərəfindən aparılır. Onun obyektləri müəssisə və idarələri istehsal və maliyyə fəaliyyəti hesab edilir. Daxili maliyyə nəzarəti müəssisə, idarə və təşkilatlarda iqtisadiyyata xidmət edənlər (mühasibat, maliyyə şöbəsi və s.) tərəfindən həyata keçirilir. Burada nəzarət obyekti müəssisə və təşkilatın özünün təsərrüfat və maliyyə fəaliyyəti və eləcə də onun ayrl-ayrı sahələri (şöbələr, sexlər, filiallar, sahələr) hesab edilir. İctimai maliyyə nəzarəti əvəzsiz və könüllülük əsasında ayrı-ayrı fiziki şəxslər (mütəxəssislər) tərəfindən aparılır. Nəzarətin obyekti yoxlayıcı qarşısında qoyulan konkret məsələdən ibarətdir. Müstəqil maliyyə nəzarətini ixtisaslaşdırılmış auditor firma və xidmətləri həyata keçirirlər. Maliyyə nəzarəti keçirilmə formasına görə ilkin, cari və sonrakı nəzarətə bölünür. İlkin maliyyə nəzarəti müəssisələrin maliyyə planlarının, idarə və təşkilatların gəlir və xərclər smetalarının, büdcə layihələrinin, müqavilə şərtlərinin və s. sənədlərin tərtib edilməsi və təsdiqi zamanı həyata keçirilir. Beləliklə, bu nəzarət müəssisə, idarə və təşkilatların maliyyə fəaliyyətlərində əmək, material və maliyyə ehtiyatlarından düzgün olmayan və qeyri-məqsədlər üçün istifadə olunmasının və bütövlükdə istifadə olunmasının və bütövlükdə mənfi maliyyə nəticələrinin qarşısını alır. Bundan başqa, maliyyə planlarının (proqnozlarının, gəlir və xərclər smetalarının) tərtib edilməsi ərəfəsində onun köməyi ilə 15
əlavə maliyyə ehtiyatları üzə çıxarılır, müəssisənin özünün
maliyyə vəziyyəti yaxşılaşır. Bu, istehsal prosesində onun məsuliyyətinin gücləndirilməsinə kömək edir. Maliyyə nəzarətinin bu forması qanun və digər normativ aktların pozulmasını xəbərdar edir. O, əsaslı qoyuluş mənbəyinə olan tələbatı və mənfəət hesablaşmasının əsaslandırılmasını yoxlayan zaman həyata keçirilir. Cari maliyyə nəzarəti – maliyyə planının icrası prosesində, maliyyə-təsərrüfat əməliyyatları keçirildikdə, pul vəsaitlərinin və əmtəə material qiymətlərin sərfinin norma və normativlərinə uyğun olması yoxlanıldıqda, əvvəlcədən (qabaqcadan) verilmiş vəsaitlərin istifadəsi, vəsaitlərin xərc planlarına uyğun buraxılması zamanı həyata keçirilir. Maliyyə nəzarətinin bu forması büdcə ilə hesablaşmaların tam, vaxtında və bütünlüklə həyata keçirilməsi üçün müəssisə və təşkilatların fəaliyyətinin ardıcıl sürətdə faktik materiallar əsasında təhlil edilməsini nəzərdə tutur. Cari maliyyə nəzarətinin təsərrüfatdaxili yığım ehtiyatlarının artırılmasının araşdırılmasında əhəmiyyəti böyükdür. Maliyyə nəzarəti maliyyə intizamının pozulmasının qarşısınıb alınması məqsədi ilə müəssisə, idarə və təşkilatların maliyyə planlarının icrası prosesində, mühasibat əməliyyatlarını apardıqda sənədlərin yoxlanılması, maliyyə orqanları tərəfindən kredit alınan daim olaraq maliyyə işçiləri tərəfindən həyata keçirilir. Sonrakı maliyyə nəzarəti hesabat dövrünün və maliyyə ilinin bütövlükdə başa çatmasından sonra həyata keçirilit. Dövlət büdcəsinin, büdcə idarələrinin smetalaraının, müəssisə və təşkilatların maliyyə planlarının icrası zamanı pul vəsaitlərinin səmərəli xərclənməsi yoxlanılır. Keçirilmiş tədbirlərə qiymətin verilməsi, maliyyə, əmək və material ehtiyatlarının qanunauyğun istifadə olunması, mühasibat hesabatları və məxaric sənədləri, maliyyə-təsərrüfat əməliyyatlarının yoxlanılması əsasında aparılmış sonuncu maliyyə nəticələrinin təhlil edilməsi və həyata keçirilir. Sonrakı maliyyə nəzarəti ilkin nəzarətlə qarşılıqlı əlaqədə olub ona əsaslanır. Maliyyə nəzarətinin yoxlamalarına aşağıdakılar daxildir: - iqtisadi və hüquqi qanunların tələblərinə riayət olunması, milli gəlirin və ictimai əmtəəlik məhsulun dəyərinin bölüşdürülməsinin və yenidən bölüşdürülməsinin əlverişli və uyğun olması; - büdcənin tərtibi və icrası (büdcə nəzarəti);
16
- müəssisə və təşkilatlarda, büdcə idarələrində maliyyə
vəziyyəti, əmək,
material və maliyyə resurslarından səmərəli istifadə olunması və həmçinin vergilərin hesablanması və ödənilməsi; Maliyyə nəzarəti qarşısında aşağıdakı vəzifələr durur: - maliyyə resurslarına olan tələbat ilə gəlirlərin miqdarı əsasında yaranan tarazlığa kömək etmək; - dövlət büdcəsi qarşısında, maliyyə öhdəlikçilərinin bütövlükdə və vaxtında təmin edilməsi; - istehsaldaxili maliyyə resursları üzrə artımı üzə çıxartmaq, xərclərin azaldılması və rentabelliyin artırılması; - müəssisələrdə, büdcə idarə və təşkilatlarında material qiymətlərindən və pul resurslarından səmərəli istifadə olunmasına, həmçinin uçot və hesabatların düzgün aparılmasına kömək etmək; - qüvvədə olan qanunvericilik və normativ aktlara riayət olunması, o cümlədən təşkilati-hüquqi formasından asılı olmayaraq müəssisələrin vergiyə cəlb olunması sahəsində nəzarəti həyata keçirmək; - müəssisələrin xarici iqtisadi fəaliyyətində, o cümlədən valyuta və s. əməliyyatlar üzrə yüksək faydalılğa nail olmağa köməklik etmək. Maliyyə nəzarəti yoxlama, təftiş, təhlil və s. üsul və metodlarla aparılır. Yoxlama maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinə aid ayrı-ayrı sənədlər, balans, hesabat və məxaric məlumatları əsasında aparılır. Yoxlama zamanı maliyyə intizamının pozulması üzə çıxarılır və bu cür mənfi halların aradan qaldırılması üçün tədbirlər nəzərdə tutulur. Təhlil-illik hesabatların faktiki məlumatları əsasında aparılır. Bu zaman proqnoz və tapşırıqların yerinə yetirilməsi səviyyəsi, maliyyə intizamına və vəsaitlərin xərc normalarına riayət olunması aşkar edilir. Yoxlamadan fərqli olaraq təhlil aparılan zaman daha geniş dairəli göstəricilərdən istifadə edilir. Təsərrüfat orqanlarının maliyyə vəziyyəti onların gələcəkdə inkişaf perspektivləri, istehsalın yenidən qurulması və ya dəyişdirilməsi kimi məsələləri təyin edir. Anketlər tərtib olunur və sorğular keçirilir. 17
Təftiş – maliyyə nəzarətinin əsas metodu olub müəssisə, idarə və təşkilatların hesabat dövründəki maliyyə təsərrüfat fəaliyyətinin yoxlanmasını əhatə edir. Obyektdən asılı olaraq təftiş tam (başdan-başa), qismən, kompleks və tematik kimi fərqlənirlər. Eyni zamanda onlar planlı və plandankənar ola bilər. Təftiş prosesində məlumatlarının əhatə dərəcəsindən asılı olaraq yoxlama tam, başdan-başa aparılır və bu zaman bütün sənədlər və material qiymətliləri nəzarətdən keçir. Əgər sənədlərin bir hissəsi nəzarətdən keçərsə, yoxlama qismən aparılmış hesab edilir. Aparılan təftişlər xarakterinə görə iki cür olur: Sənədlərə əsasən (uçot qeydləri və hesabat sənədlərinin əsil əsasında) və faktlara əsasən (mövcud pul vəsaiti və material qiymətliləri əsasında). İstənilən təftişi həyata keçirmək üçün proqram tərtib edilməlidir. Proqramda təftişin obyekti, məqsədi, mövzusu və əsas məsələləri əhatə olunur. Təftişin məqsədindən asılı olaraq müxtəlif yoxlama üsullarından istifadə edilir: hesabat məlumatlarının tutuşdurulması, nağd pulun yoxlanması (xəzinədə), sənədlər əsasında qarşlılıqlı yoxlama, əmtəə material qiymətlilərinin inventarlaşdırılması, ekspertiza və laboratoriya analizi aparmaq və s. Keçirilən təftiçin yekununa əsasən akt tərtib edilir və onun əsasında müəssisə, idarə və təşkilatların təsərrüfat fəaliyyətində üzə çıxarılmış nöqsanları aradan qaldırmaq və daxil ehtiyatları səfərbər etmək üçün tədbirlər planı işlənib hazırlanır. Maliyyə nəzarətinin subyekti nəzarət funksiyaları verilmiş idarə və təşkilatlar hesab edilir.
Ölkənin qanunverici hakimiyyət orqanları xalq təsərrüfatının sosial inkişaf proqnozlarını, dövlət büdcəsinin icrası üzrə hesabatları müzakirə və təsdiq edən zaman həyata keçirirlər. Onlar dövlət vəsaitlərinin qanunauyğun, səmərəli istifadə olunmasına və aparılan xərclərin məqsədəuyğun xərclənməsinə nəzarət edir. Qanunverici hakimiyyət orqanları maliyyə nəzarətini komitə və komissiyalar, xüsusilə proqnoz və maliyyə-büdcə komissiyaları vasitəsilə icra edirlər. Büdcə vəsaitlərinin, fondların səfərbər edilməsi və istifadə olunması prosesinə Maliyyə Nazirliyinin rəhbərlik etdiyi maliyyə orqanları tərəfindən həyata keçirilir. Ona görə də maliyyə nəzarətinin bu növü büdcə nəzarəti adlanır. Büdcə nəzarəti iqtisadiyyatın
18
inkişafına və dövlət büdcəsinə daxil olan vəsaitin maksimum artırılmasına və optimal maliyyə-büdcə siaysətinin işlənib hazırlanmasına şərait yaradır. 9 fevral 2009-cu ildə Respublika Maliyyə Nazirliyinin Dövlət Maliyyə Nəzarət xidməti yaradılmışdır. Maliyyə orqanları tapşırıqların yerinə yetirilməsinə, əmək haqqı fondunun xərclənməsinə, iqtisadi həvəsləndirmə fondlarının yaradılması və istifadə edilməsinin düzgünlüyünə daim nəzarət etməli, istehsalın səmərəliliyini yüksəltmək üzrə təkliflər hazırlamalı və onları həyata keçirməlidirlər. Maliyyə orqanları tərəfindən aparılan təhlilin, yoxlamanın və təftişin nəticələri müəssisə rəhbərlərinin yanında müzakirə edilməli, zəruri hallarda daxili təsərrüfat ehtiyatlarının aşkara çıxarılmasına, məhsul yığımı həcmini artırmağa və həmin müəssisələrin içində aşkar edilmiş nöqsanların aradan qaldırılmasına yönəldilən konkret təkliflər təqdim etməklə yerli rəhbər təşkilatlara xəbər verməlidirlər. Kredit təşkilatları maliyyə nəzarətini ssudanın verilməsi və geri qaytarılması zamanı həyata keçirirlər. Daxili maliyyə nəzarəti müəssisə və təşkilatların ayrı-ayrı struktur bölmələri tərəfindən yerinə yetirilir. Bir qayda olaraq, müəssisə və təşkilatlarda maliyyə nəzarəti baş mühasib və maliyyə şöbəsinin işçiləri tərəfindən həyata keçirilir. Vergi orqanı – maliyyə nəzarəti üçün operativ orqan hesab edilir. Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyi dövlət vergi xidməti sistemi orqanlarına rəhbərlik edir. Yerlərdə vergi idarələri ancaq özlərinin yuxarı orqanlarına tabedirlər. Vergi xidmətinin əsas vəzifəsi vergi qanunvericiliyinə riayət olunmasına, vergi tədiyyələrinin vaxtlı-vaxtında və tam şəkildə büdcəyə köçürülməsinə nəzarət etməkdir. Vergi İdarəsi eyni zamanda müəssisə və təşkilatların təşkilati-hüquqi forma və tabeçiliyindən asılı olmayaraq maliyyə vəziyyətinin yoxlanmasını təmin edir. Vergiyə cəlb olunacaq mənfəətin azaldılmasına yol verməmək məqsədi ilə onun düzgünlüyünü yoxlayır, bütün obyektləri və həmçinin vergiyə cəlb olunmağa real imkanı olan obyektləri qeydə alır. Vergi orqanı müsadirə edilən mülkiyyətin rəsmiləşdirilməsini, sahibsiz əmlakın, dövlət
xəzinəsinə keçirilən əmlakın qiymətləndiriliməsini və uçotunu təmin edir. Vergi orqanının mülkiyyət formasından asılı olmayaraq bütün təşkilatlardan qanunla müəyyən olunmuş kommersiya sirlərindən başqa bütün lazımi sənədləri tələb etmək hüququ vardır. Vergi İdarəsinə, həmçinin vətəndaşların 19
sahibkarlıq haqda qanunlara riayət etmələri, gəlir əldə etmək üçün istifadə olunan mənzilləri nəzərdən keçirmək, sənədləri təqdim olunmadıqda müəssisə və vətəndaşlarda əməliyyatları dayandırmaq, gəlir gizlənildiyi hallar aşkar edilərsə, cərimə və s. tədbir görmək, düzgün olmayan sazişlər müşahidə edilərsə müəssisələrin ləğv olunması haqda məhkəməyə təqdim etmək hüququ verilir. Vergi tədiyyəçilərinin gələcək fəaliyyəti prosesində vergi xidməti tərəfindən öz nəzarət funksiyalarını həyata keçirmək məqsədi ilə bank müəssisələrindən vergi tədiyyəçilərinin hesablarındakı pul vəsaitləri məbləğlərinin daxilolma mənbələri və hesablar üzrə əməliyyatlar haqqında məlumat alırlar. Müvafiq qərar və protokol əsasında pul və mühasibat sənədlərini, habelə xammal və məhsul nümunələrini götürürlər. Yoxlamaların əksəriyyəti planlı xarakter daşıyır. Bununla yanaşı vergi idarələri müəssisələrin və sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan vətəndaşların təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətini qəflətən yoxlamaq səlahiyyıtinı də malikdirlər. Bununla belə, vergi orqanının müəssisə və vətəndaşların əmanətlərinin miqdarı haqda məlumatı yaymağa ixtiyarı yoxdur. Müəssisə və vətəndaşlar vergi orqanının düzgün olmayan hərəkətlərinə görə məhkəməyə müraciət edə bilərlər. Əmtəə-pul münasibətlərinin inkişafı mülkiyyətin müxtəlif formasını əmələ gətitir, maliyyə bazasının meydana gəlməsinə şərait yaradır. Bu da maliyyə nəzarətinin gələcək inkişaf istiqamətlərinin yeni formalarını təyin edir. Müasir şəraitdə maliyyə nəzarəti aparılan zaman müasir hesablama texnikasından, iqtisadi norma və normativlərdən geniş istifadə olunur. RF Hesablama Palatasının mütəxəssisləri S.P.Openişev və V.A.Jukov ümumdövlət maliyyə nəzarətinin aşağıdakı funksiyalarını müəyyən etmişlər: kənara çıxmaları aşkar etmək, kənara çıxma hallarının səbəblərini analiz etmək, nəzarət obyektinin fəaliyyətini korrektirovkasını yerinə yetirmək önləyici tədbirlər, qanun qoruyuculuğu. Kənara çıxmalar geniş fəaliyyət dairəsini əhatə edir. Bu dövlət büdcəsi vasitələrindən istifadə ilə əlaqədar qanundan kənara çıxma hallarını müəyyən etmək, gəlir hissəsinin formalaşdırılmasından kənara çıxma halları və büdcə xərcləri ilə bağlı kənara çıxmalar, nazirlik, idarə, müəssisə və təşkilatların maliyyə sferasındakı kənara çıxma hallarını müəyyən etməkdir. |