Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti Magistratura Tədris Mərkəzi
Fəsil I. Maliyyə nəzarəti və auditin nəzəri və metodoloji əsasları
Yüklə 0,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Fəsil I. Maliyyə nəzarəti və auditin nəzəri və metodoloji əsasları.
1.1 Maliyyə nəzarəti və auditin mahiyyəti və vəzifələri. Maliyyə nəzarəti anlayışı normativ sənədlərdə müəyyən edilməmişdir və diskusiya predmeti olaraq
qalır. E.Y.Qraçova maliyyə maliyyə
nəzarətinin hüquq
normalarıylatənzimlənmiş dövlət, bələdiyyə, ictimai orqanların, təşkilatların və digər təsərrüfatçılıq edən subyektlərin, vaxtı vaxtında olmanın və maliyyə planlaşdırılmasının yoxlanılmasının, gəlirlərin əsaslanmış və dolğun formada pul fondlarına daxil olması və onların istifadəsinin effektliyinin yoxlanılması üzrə fəaliyyət kimi müəyyən edir. İdarəetmə sistemində maliyyə nəzarətinin əsas məqsədi idarəedən subyektin maliyyə maraqlarının qorunmasının qiymətləndirilməsidir. İdarəedən subyekt öz malı maraqlarının formulirovkasını başqasına verə bilər. Məsələn, əgər müəssisənin rəhbəri malın anbarda olduğunu yoxlamaq istəyirsə inventarlaşdırma aparılması haqqında əmr verir, malın anbarda özü də yoxlaya bilər, yoxlayışın keçirilməsi əməkdaşlarına da həvalə edilə bilər. Orqanlara təmsilçiləri vasitəsi ilə idarə edir. Bu təşkilatlar xalqın malı marağını qoruyur.Bunun üçün də bütöv bir dövlət nəzarət sistemi formalaşır. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, maliyyə marağı başqa sferalardakı maraqlarla, o cümlədən iqtisadi, siyasi və s. qırılmaz surətdə əlaqədardır. Əksər hallarda hər hansı bir sahəyə maraq maliyyə ölçüləri ilə ifadə olunur. Məsələn, hər hansı bir proyekt, ideyanın reallaşmasına sərf edilən xərclər və s. Buna görə maliyyə marağı ilkin ola bilər (məsələn, sahibkar tərəfindən mənfəətin alınması) və ya ikinci, törəmə (məsələn, əhalinin səhiyyə proqramlarının reallaşdırılması). Həm də müxtəlif situasiyada maliyyə marağı digər maraqlarla müqayisədə müxtəlif ola bilər. Məsələn, uzunmüddətli prespektiv üçün gəlir əldə etmək məqsədi ilə işverən qiymətləri aşağı salmağa və zərərə getməyə razıdır (rəqabətliləri bazardan sıxışdırmaq məqsədi ilə). İdarə edən subyektlərin marağı formalaşdırılmalıdır, yəni açıq şəkildə yaxud da bu və ya digər momentlə bağlı olaraq bildirilməlidir. (elan edilməlidir). Məsəslən, işçi əmək haqqının artımı haqqında tələbi açıq bildirməyə bilər, amma o təcrübəyə əsaslanaraq, ehtimal ki, məvacibə əlavəyə şad olacaq.
9 Təşkilat açıq bildirməyə bilər ki, şəxsi məqsədlərində əməkdaşlara ofis təhcizatından istifadə etməyi qadağan edir, amma yaranmış təcrübədən güman edilri ki, belə hərəkətlər rəhbərliyin razılığını almayacaq. Dövlət zərərli tullantıların atmosferə atılmasını qadağan edən qanun qəbul etməyə bilər, lakin nəzərdə tutulur ki, bu cür hərəkətlər əhalinin marağına ziddir. Maliyyə maraqlarının formalaşdırılması müxtəlif formada edilmiş ola bilər: • normativ akt, həmçinin beynəlxalq, dövlət,bələdiyyə səviyyələrində, həmçinin müəssisənin və ya onun struktur bölməsinin səviyyəsində • qeyri-normativ (qeyri standart) xarakterin aktı, məsələn konkret işçinin mükafatlandırılması haqqında əmr; • idarə edən subyektin və ya onun səlahiyyət verilmiş nümayəndələrinin şifahi ərizəsi (bəyanatı) (direktorlar şurası sədri, sexin ustasının rəhbəri və başqaları); • maliyyə marağı ifadə etməyə icazə verən başqa formalar. Dövlətin səviyyəsində maliyyə maraqları, bir qayda olaraq, qanunlar şəklində formalaşdırılmışır, məsələn Büdcə və Vergi məcəllələri, inzibati Xətalar məcəlləsi, və maliyyə fəaliyyətinin tənzimləyən başqa sənədlər. Lakin konkret bir maraq normativ aktda həmişə əks olunmaya bilər. Praktika göstərir ki, belə maraq mövcuddur. Belə halları tez-tez “qanunda olan boşluq”, “qanundakı nöqsanlar”, “qanundakı baca” adlandırırlar. Belə ki, hərəkət formal olaraq qadağan edilmişdir, amma dövlətə zərər vurur. Buna görə də çox hallarda maliyyə nəzarəti aparıldıqda yoxlama zamanı normativ aktlara deyil ümümi maraq nəzərə alınaraq, yerinə yetirilmək təklif olunur. Belə yanaşdıqda maliyyə nəzarəti qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi işində həlledici amilə çevrilə bilər. (informasiya toplama və analiz etmək, normativ aktlarda dəyişiklik etmək və dəqiqləşdirmə işləri ilə əlaqədar təkliflər hazırlamaq üçün) məsələn, hələ 10 avqust 1982 №200 SSRİ Müdafiə Nazirinin əmri ilə tədtiq olunmuş Müdafiə Nazirliyində Maliyyənin vəziyyəti ilə əlaqədar müddəalarda göstərilir ki, inspektor-müfəttiş yoxlayış zamanı dövlətin mənafeyindən çıxış etməlidir. Belarus Respublikası Sənaye Nazirliyinin Təşkilatlarında maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin təftişi və yoxlanılması barədə təlimatında dövlətin və təşkilatın iqtisadi
10
maraqlarında zərbə
vuran hüquq pozuntularının vaxtı-vaxtında müəyyən
edilməsi və qabağının alınması ,onların edilməsi üçün lazım olan səbəb və şəraitlərin müəyyən edilməsi yoxlama zamanı həll edilən əsas məsələlərdən biri kimi müəyyən edilib. Bunun əksi isə qanunvericiliynin formal olaraq gözlənilməsi durur ki, burada yalnız mövcud normativ aktın pozulması aktı yoxlanılır. Lazımı yoxlama metodunun seçilmməsi idarəetmə subyektinin müdirinin və ya onun təmsilçisinin müəyyən etdiyi siyasətlə əlaqələnir. Yuxarıda göstərilənə əsaslanaraq, maliyyə nəzarətinin təyini xülasə edək. Maliyyə nəzarəti-idarə edən idarə olinan subyektlərin birincinin maliyyə maraqlarına uyğun əməliyyatlar həyata keçirməsinin qiymətləndirilməsi üzrə fəaliyyətidir, idarəetmənin funksiyasıdır. İdarəetmənin funksiyaları idarəetmə fəaliyyətinin konkret növüdür, hansı ki, xüsusi vasitə və üsullarla həyata keçirilir, həmçinin işlərinin uyğu təşkil olunması. İdarəetmə nəzərriyəsində indiyə kimi aydın meəyyən edilmiş əlamətlər üzrə idaetmənin funksiyalarının təsnifatı haqqında ümümi fikirlər hazırlanmamışdır. İdaetmə prosesinin vahid bölgüsü üçün (nisbətən xüsusiləşmiş və eyni zamanda ayrılmaz əlaqəli funksiyaları) inteqrasiya prosesi olan və müəyyən məqsədin nailiyyətinə istiqamətləndirilmiş idarə etmə sistemini təsvir etmək də mümükündür. Hər funksiyanın ayrılması tədqiqat prosesində ayrı hazırlanır və təcrübə kifayət qədər şərtidir, çünki onlar adətən qismən uyğun gəlirlər və dolaşırlar ki, çox hallarda onu tədqiq etdikdə və ya onun bir funksiyasının harada başlayıb hara da qurtardığını müəyyən etmək olmur. İdarəetmənin funksiyaları - idarəetmə fəaliyyətinin bir hissəsidir. Onlar idarə sisteminin strukturunun formalaşmasını müəyyən edirlər. V.J.Rikunovun fikrincə qəbul edilmişdir ki, idarəetmənin funksiyası planlaşdırma, təşkilatçılıq, koordinasiya, nizamlama və nəzarətdən ibarətdir. Bununla belə göstərir ki, bunlara iki şeyi əlavə etmək lazımdır: İnformasiya işləri və rəhbərlik. Ona görə də nizamlama sisteminin müvazinətini təmin etməyə yönəlmişdir. “Nizamlama normal fəaliyyəti təmin etmək üçündür” deyə yazır. 11
“kontrol “anlayışına o “müşahidələr və yoxlamalar” mənasını verir. Bundan başqa V.J.Rıkunov qeyd edir ki, keçdiyi böyük tarixi dövrə baxmayaraq, idarəetmə nəzərriyəsi idarəetmə üçün vahid fikir formalaşdırmamışdır, eləcə də idarəetmənin prinsip, metod və funksiyalarına dair vahid fikir formalaşdırmamışdır. Belə ki, məs. Ç.V.Atamançuk idarəetmənin bu funksiyalarını müəyyən edir: təşkilat, planlaşdırma, nizamlama, kadr təminatı və nəzarət. İnzibati idarəetmənin nəzərriyəsinin banisi Anri Faayol (1841-1925) XX
əsrin
əvvəllərində inzibati proseslərin beş əsas element və funksiyasını ayırd etmişdir: Gələcəyi görmə (uzaqgörən), təşkilatçılıq, idarəetmə bacarığı, uzaqlaşma, nəzarət. Yüklə 0,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|