Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Bakı Dövlət Universiteti

05 №-li "Qeyri-maddi aktivlərin amortizasiyası

(köhnəlməsi)" hesabı aşağıdakı hesablarla

müxabirləşdirilir:

Debet üzrə Kredit üzrə

48 Sair aktivlərin satışı 08 Kapital qoyuluşları

20 Əsas istehsalat

23 Köməkçi istehsalat

25. 
    Ümumistehsalat xərcləri
    
26. 
    Ümumtəsərrüfat xərcləri
    

29 Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlar

31 Gələcək dövrlərin xərcləri

43. 
    Kommersiya xərcləri
    
44. 
    Tədavül xərcləri
    

79. 
    Təsərrüfatdaxili hesablaşmalar
    

79. 
    Mənfəət və zərər
    

Materialların uçotu

İstehsal ehtiyatlarının ən mühüm formalarından biri materiallar sayılır. İstehsaldakı rolundan asılı olaraq materiallar aşağıdakı qruplara bölünür:

• 
  xammal və əsas materiallar;
  
• 
  köməkçi materiallar;
  
• 
  yanacaq;
  
• 
  ehtiyat hissələri;
  
• 
  tara və tara materialları;
  
• 
  alınmış yarımfabrikatlar;
  
• 
  sairə materiallar.
  

Xammal və materiallar istehsal olunan məhsulların tərkibində əsas hissəni təşkil edir. Köməkçi materiallar istehsal əməliyyatının icra olunmasında təsərrüfat-texniki vəzifəni yerinə yetirir. Material qiymətlilərinin qorunub saxlanması üzərin-də təsirli nəzarəti təmin etmək üçün müəssisələrdə təchizatın təşkili, anbar və çəki-ölçü təsərrüfatının vəziyyəti mühüm əhəmiyyətə malikdir. Materialların saxlanma-sı üçün ayrılmış anbarlarda lazımi şərait yaradılmalı, anbarlarda işləyən anbar mü-dirləri ilə əmlakın qorunması ilə əlaqədar olaraq maddi-məsuliyyət haqqında müqavilə bağlanmalı və anbarlarda aparılan material uçotu, onların qorunması və saxlanmasını təmin etməlidir.

Anbarlarda material uçotunun aparılması məqsədilə anbar uçotu cədvəlindən (M -12 №-li forma) istifadə edilir. Həmin uçotda hər bir materialın təsnifatı, nöm-rəsi, onun xarakteristikası, saxlanma yeri, hərəkəti və qalığı, ehtiyat norması əks olunur. Hər bir əməliyyatdan sonra materialın qalığı müəyyən olunur ki, bu da material ehtiyatlarına dair istənilən vaxtda informasiya əldə etmək mümkündür.

Materialların daxil olması və istifadəsi üzrə ilkin sənədlər mühasibatlığa daxil olur. Həmin sənədlərin düzgün rəsmiləşdirilməsi ətraflı yoxlanılır və uçotda əks olunur.

Material ehtiyatlarının faktiki maya dəyəri mal satanların kreditə verdikləri həmin ehtiyatlar üçün faizləri, təchizat, xarici iqtisadi təşkilatlara ödənilən əlavələr (üstəliklər), komisyon haqları, mal birjaları xidmətlərinin dəyəri, gömrükxana rüsumu, kənar təşkilatların qüvvələri ilə həyata keçirilən daşınma, saxlanma xərcləri və sair xərclər daxil edilməklə onların alınmasına çəkilən xərclərdən (əlavə dəyər vergisi çıxılmaqla) asılı olaraq müəyyən edilir.

İstehsala silinən material ehtiyatlarının faktiki maya dəyəri ehtiyatların qiymətləndirilməsinin metodlarından biri ilə (orta maya dəyəri üzrə; vaxta görə birinci alınanların maya dəyəri üzrə; vaxta görə sonuncu alınanların maya dəyəri üzrə) müəyyənləşdirilir.

Materiallar 10№-li "Materiallar" hesabında onların əldə edilməsinin (tədarükünün) faktiki maya dəyəri, yaxud uçot qiyməti ilə uçota alınır.

Materialın əldə edilməsinin (tədarükünün) faktiki maya dəyəri, onların əldə edilmə (tədarük) qiyməti üzrə dəyərindən və həmin sərvətlərin tədarükü və müəssisəyə daşınması xərclərindən ibarətdir. Materialların tədarükü və müəssisəyə daşınması üzrə xərclərin tərkibinə daxil edilən xərclərin siyahısı müvafiq normativ aktlarla nizama salınır. Kənd təsərrüfatı məhsulları (çuğundur, süd, yun, pambıq, kətan, dəri xam-malı, quş, heyvan və s.) tədarük və emal edən müəssisələrdə, habelə material və konstruksiyalar tədarük edən tikinti müəssisələrində göstərilən sərvətlərin tədarükü və müəssisəyə (tikintiyə) daşınması üzrə xərclər sərvətlərin əldə edilməsinin (tədarükünün) faktiki maya dəyəri-nə daxil edilənədək 44№-li "Tədavül xərcləri" hesabında (əgər müəssisədə xüsusi tədarük aparatı varsa) uçota alınır.

Kənd təsərrüfatı müəssisələri 10№-li "Materiallar" hesabında cari il ərzində özləri istehsal etdikləri məhsulu həmin il ərzində (illik hesabat kalkulyasiyasının tərtibinə qədər) plan maya dəyəri ilə uçota almalıdırlar. illik hesabat kalkulyasiyası tərtib olunandan sonra materialların plan maya dəyəri düzəldilərək faktiki maya dəyərinə çatdırılır.

Materiallar uçot qiyməti ilə (plan maya dəyəri, alış (tədarük) qiyməti, orta alış qiyməti və, s.) uçota alınan zaman onların faktiki maya dəyəri ilə uçot qiyməti arasındakı fərq 16№-li "Materialların dəyərin-də olan kənarlaşmalar" hesabında əks etdirilir.

Materialların sintetik uçotu onların təsnifatına uyğun olaraq mühasibat uçotunda əks olunur. Müəssisəyə məxsus olan xammal, material, yanacaq, ehtiyat hissələri, tara və baş-qa sərvətlərin mövcudluğu və hərəkəti haqqında məlumatları ümumiləşdirmək üçün 10№-li «Materiallar» aktiv hesabı müəyyən olunmuşdur. Həmin hesaba aşağıdakı subhesablar açıla bilər:

10-1 "Xammal və materiallar"

10-2 "Satın alınmış yarımfabrikatlar və komplektləşdirici məmulatlar,

konstruksiyalar və detallar"

10-3 "Yanacaq"

10-4 "Tara və tara materialları"

10-5 "Ehtiyat hissələri"

10-6 "Sair materiallar"

10-7 "Emal üçün kənara verilmiş materiallar"

10-8 "Tikinti materialları" və başqaları.

10-1 "Xammal və materiallar" subhesabında: istehsal edilən məhsulun əsasını təşkil edərək onun tərkibinə daxil olan, yaxud onun hazırlanmasının zəruri komponentlərindən biri olan xammal və əsas materialların (o cümlədən tikinti müəssisələrindəki tikinti materiallarının); məhsul istehsalında iştirak edən, yaxud təsərrüfat ehtiyacları, texniki məqsədlər və istehsal prosesinə yardım üçün istifadə olunan köməkçi materialların; emal və s. üçün tədarük edilmiş kənd təsərrüfatı məhsullarının mövcudluğu və hərəkəti uçota alınır.

10-2 "Satın alınmış yarımfabrikatlar və komplektləşdirici məmulatlar, konstruksiyalar və detallar" subhesabında buraxılan məhsulu (tikintini) komplektləşdirmək üçün istehsal kooperasiyası qaydasında əldə edilən emalına, yaxud yığılmasına məsrəflər tələb olunan satın alınmış yarımfabrikatların, hazır komplektləşdirici məmulatların (tikinti müəssisəsində tikinti konstruksiyaları və detallarının) mövcudluğu və hərəkəti uçota alınır. Komplektləşdirmək üçün əldə edilən, lakin dəyəri məhsulun maya dəyərinə daxil edilməyən məmulatların uçotu 41№-li "Mallar" hesabında aparılır.

Elmi-tədqiqat və konstruktor müəssisələrində müəyyən elmi-tədqiqat, yaxud konstruksiya mövzusu üzrə elmi (eksperimental) işləri aparmaq üçün zəruri komplektləşdirici məmulatlar kimi kənardan alınmış xüsusi avadanlıqlar, alətlər, ləvazimatlar və digər cihazların uçotu da 10-2 "Satın alınmış yarımfabrikatlar və komplektləşdirici məmulatlar, konstruksiya və detallar" subhesabında aparılır. Ümumi təyinatlı avadanlıq və cihazlar 10№-li "Materiallar" hesabında uçota alınmayaraq əsas vəsaitlərin, yaxud azqiymətli və tezxarabolan əşyaların tərkibində əks etdirilir.

10-3 "Yanacaq" subhesabında nəqliyyat vasitələrinin istismarı, istehsalın texnoloji ehtiyacları, enerji istehsalı və binaların qızdırılması üçün nəzərdə tutulan neft məhsullarının (neft, dizel yanacağı, ağ neft, benzin və s.) və sürtgü materiallarının, bərk (kömür, torf, odun və s.) və qaz şəkilli yanacaqların mövcudluğu və hərəkəti uçota alınır. Neft məhsullarından istifadə talonlarının uçotu da bu subhesabda aparılır.

10-4 "Tara və tara materialları" subhesabında bütün növ taraların (təsərrüfat inventarı kimi istifadə olunanlardan başqa), habelə taraları hazırlamaq, təmir etmək üçün istifadə olunan materialların, hissələrin (yeşik və çəlləklərin düzəldilməsi üçün hissələr və s.) mövcudluğu və hərəkəti uçota alınır.

Yüklənmiş malların mühafizəsini təmin etmək məqsədi ilə vaqonlar, barjlar və gəmilərin əlavə avadanlıqlarla təmin edilməsi üçün nə-zərdə tutulmuş əşyalar 10-1 "Xammal və materiallar" subhesabında uçota alınır.

Ticarət, satış və təchizat müəssisələri dolu və boş taraların uçotunu 41№-li "Mallar" hesabında aparırlar.

10-5 "Ehtiyat hissələri" subhesabında əsas fəaliyyət ehtiyacları ilə əlaqədar əldə edilmiş, yaxud hazırlanmış maşınların, avadanlıqların, nəqliyyat vasitələrinin və s. köhnəlmiş hissələrinin dəyişdirilməsi və təmir edilməsi üçün nəzərdə tutulmuş ehtiyat hissələrinin, habelə ehtiyatda və dövriyyədə olan avtomobil şinlərinin mövcudluğu və hərəkəti uçota alınır. Müəssisələrin təmir bölmələrində, texniki dəyişmə məntəqələri və təmir zavodlarında yaradılan tam komplektli maşınlar, avadanlıqlar, mühərriklər, qovşaqlar, aqreqatlar üzrə mübadilə fondunun uçotu da bu subhesabda aparılır.

Maşınların təkərlərində və ehtiyatında olan, onların inventar dəyərinə daxil edilən avtomobil şinləri (şin, kamer, sağanaqdakı lent) əsas vəsaitlərin tərkibində uçota alınır.

10-6 "Sair materiallar" subhesabında istehsal tullantılarının (metal yonqarı, kəsiyi və parçası); düzəlməsi mümkün olmayan zay məhsulların; əsas vəsaitlərin xaric olmasından əldə edilən, lakin material, yanacaq və ehtiyat hissələri (metal qırıntıları, tullantı xammal) kimi həmin müəssisədə istifadəsi mümkün olmayan material qiymətlilərinin; köhnəlmiş şinlərin və rezin tullantılarının və s. mövcudluğu və hərəkəti uçota alınır. Möhkəm yanacaq kimi istifadə olunan istehsal tullantıları və ikinci material qiymətliləri 10-3 "Yanacaq" subhesabında uçota alınır.

10-7 "Emal üçün kənara verilmiş materiallar" subhesabında e-mal üçün kənara verilən və gələcəkdə onlardan hazırlanası məmulatların maya dəyərinə daxil edilən materialların hərəkətinin uçotu aparılır. Kənar müəssisələr tərəfindən materialların emalı üzrə ödənilmiş məsrəflər bilavasitə həmin emaldan əldə edilən məmulatları uçota alan hesabların debetinə yazılır.

10-8 "Tikinti materialları" subhesabından tikinti aparan müəssisələr istifadə edirlər. Bu subhesabda tikinti və quraşdırma işləri prosesində bilavasitə istifadə olunan tikinti hissələrinin hazırlanması, bina və tikililərin hissə və qurğularının quraşdırılması və bəzədilməsi üçün lazım olan materialların, həmçinin tikinti ehtiyacları üçün zəruri olan digər material qiymətlilərinin (partlayıcı maddələr və s.) mövcudluğu və hərəkəti uçota alınır.

Kənd təsərrüfatı müəssisələri toxumların, yemlərin və əkilməli materialların (alınan və özündə istehsal olunan), mineral gübrələrin, kənd təsərrüfatı bitkilərinə zərər vuran ziyanvericilərə və xəstəliklərə qarşı mübarizədə istifadə olunan zəhərli kimyəvi maddələrin, kənd təsərrüfatı heyvanlarında olan xəstəliklərə qarşı mübarizədə istifadə olunan dərmanların, bioloji və kimyəvi maddələrin və s. uçotunu aparmaq üçün 10№-li "Materiallar" hesabına xüsusi subhesablar aça bilər.

Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 20 oktyabr 1995-ci il tarixli İ-94 №-li əmri ilə təsdiq olunmuş «Müəssisələrin mühasibat uçotunun Hesablar Planı və onun tətbiqinə dair Təlimatda» müəyyən olunduğuna görə mühasibat uçotunun müəssisələr tərəfindən qəbul olunmuş təşkili qaydalarından asılı olaraq materialların daxil olması 15№-li "Materialların tədarükü və əldə edilməsi" və 16№-li "Materialların dəyərində olan kənarlaşmalar" hesablarından istifadə etməklə, yaxud etməməklə əks etdirilə bilər.

Birinci halda, malsatanlardan daxil olmuş hesablaşma sənədlərinə əsasən bu və ya digər dəyərlilərin haradan daxil olmasından və materialların tədarükü və daşınmasına çəkilən məsrəflərin xarakterindən asılı olaraq 15№-li "Materialların tədarükü və əldə edilməsi" hesabının debetinə, 60№-li "Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar", 20№-li "Əsas istehsalat", 23№-li "Köməkçi istehsalatlar", 71№-li "Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar", 76№-li "Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar" və s. hesabların kreditinə yazılış edilir. Bu zaman 15№-li "Materialların tədarükü və əldə edilməsi" hesabının debetinə, 60№-li "Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar" hesabının kreditinə yazılışlar materialların müəssisəyə nə vaxt daxil olmasından asılı olmayaraq (malsatanlardan hesablaşma sənədlərinin daxil olmasından əvvəl və ya sonra) aparıl-malıdır.

Müəssisəyə həqiqi daxil olmuş materialların mədaxili 10№-li "Materiallar" hesabının debetində, 15№-li "Materialların tədarükü və əldə edilməsi" hesabının kreditində əks etdirilir.

Ayın axırına yolda qalan, yaxud malsatanın anbarından daşınılma-yan materialların da (həmin dəyərliləri anbara daxil etmədən) dəyəri ayın axırında 15№-li "Materialların tədarükü və əldə edilməsi" və 10№-li "Materiallar" hesablarında əks etdirilir. Növbəti ayın əvvəlində bu məbləğlər "storno" edilərək 15№-li "Materialların tədarükü və əl-də edilməsi" hesabının debeti üzrə cari uçotda saxlanılır. 15№-li "Materialların tədarükü və əldə edilməsi" hesabında müəyyən edilmiş qalıq ayın axırında 16№-li "Materialların dəyərində olan kənarlaşmalar" hesabının debetinə silinir.

Ayın axırına yolda qalan, yaxud malsatanın anbarından daşınıl-mayan materialların dəyərinə dair ayın sonunda 10№-li "Materiallar" və 15№-li "Materialların tədarükü və əldə edilməsi" hesabları üzrə yazılış aparılmaya da bilər. Bu zaman müəssisəyə həqiqi daxil olan materialların uçot qiymətləri üzrə dəyəri ilə həmin material-ların əldə edilməsinin (tədarükünün) faktiki maya dəyəri arasındakı fərq 16№-li "Materialların dəyərində olan kənarlaşmalar" hesabının debetinə silinir. 15№-li "Materialların tədarükü və əldə edilməsi" hesabı üzrə qalıq ayın axırına material qiymətlilərinin yolda olmasını göstərir.

İkinci halda bu və ya digər qiymətlilərin mədaxili haradan daxil olmasından, onların tədarükü və müəssisəyə daşınması xərclərinin xarakterindən asılı olaraq 10№-li "Materiallar" hesabının debetində, 60№-li "Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar", 20№-li "Əsas istehsalat", 23№-li "Köməkçi istehsalatlar", 71№-li "Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar", 76№-li "Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar" və s. hesabların kreditində əks etdirilir. Bu zaman materiallar, malsatanlardan onların daxilolma vaxtından (hesablaşma sənədlərinin alınmasından əvvəl və ya sonra) asılı olmayaraq mədaxil edilir.

Ayın axırına yolda qalmış, yaxud malsatanın anbarından daşınılmamış dəyəri ödənilməmiş materiallar ayın axırında 10№-li "Materiallar" hesabının debetində və 60№-li "Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar" hesabının kreditində (bu qiymətliləri anbara mədaxil etmədən) əks etdirilir. Növbəti ayın əvvəlində bu məbləğlər "storno" edilərək debitor borcu kimi 60№-li "Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar" hesabında saxlanılır.

İstehsalat və təsərrüfat məqsədləri üçün həqiqətən istifadə olunan materiallar 10№-li "Materiallar" hesabının kreditinə, istehsala məsrəflərin uçotunu aparmaq üçün nəzərdə tutulan və digər müvafiq hesabların debetinə silinir.

Materialların kənara satışı 48№-li "Sair aktivlərin satışı" hesabının debetində və 10№-li "Materiallar" hesabının kreditində əks etdirilir. Eyni zamanda bu materiallara görə malalanlardan müəssisəyə çatası məbləğdə 62№-li "Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar" hesabının debetinə və 48№-li "Sair aktivlərin satışı" hesabının kreditinə yazılış edilir.

10№-li "Materiallar" hesabı üzrə analitik uçot materialların adları (növü, çeşidi, ölçüsü və s.) və saxlanma yerləri üzrə aparılır.