Azərbaycan respublikasi elm və TƏHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏt pedaqoji universiteti nabat cəFƏrova oxu təLİMİNİn metodikasi
Yüklə 0,51 Mb.
|
|
Bala dovşan
Dovşan│xurcundan düşdüyü yerdə qısılıb qalmışdı. Bir azdan│özünə xəlvət guşə axtarmağa başladı. Hoppana-hoppana qaçıb│dəhlizdəki stolun altına girdi. Onur│tez stolun altına əyildi. Balaca dovşana│maraqla tamaşa etdi. Onun burun pərəkləri│aramsız olaraq qalxıb-enirdi. Gözləri│qırmızı mərcan kimi yanırdı. Onur│əlini uzadıb onun yumşaq tüklərinə toxundu. Sonra cəsarətlənib│qucağına götürdü. (Mirzə İbrahimovdan). Mətnin oxusunda intonasiyanın müəyyənləşdirilməsi üçün müvafiq çalışmaların verilməsi də təlim səmərəliliyini artırır. Məsələn: Mətndə qısa pauzaların yeri işarə ilə göstərilmişdir. Həmin işarələri nəzərə almaqla mətni oxuyun. Mətndəki cümlələrin hər birini iki dəfə oxuyun. Birinci dəfə mehriban tonda, ikinci dəfə sərt, əmr tonunda oxuyun. Şagirdlərə müəyyən tövsiyələrin də verilməsi ədəbi tələffüz baxımından faydalı sayılır. Məsələn: Danışarkən yoldaşının sözünü kəsmə, onu fikrini sona çatdırana qədər dinləməyə çalış. Əgər sənin sözünü kəssələr, dayan, deyilənə qulaq as. Danışarkən tələsmə. Bir fikri bir neçə dəfə deyib, təkrar etmə. Qışqıra-qışqıra danışma. Danışanda əl-qol atma. Söhbət edərkən çox ucadan gülmə və s. Tapşırıqları müzakirə edərkən şagirdlərə məlum olur ki, intonasiya danışanın məqsəd, istək və arzusu ilə əlaqədar yaranır. Onun vasitəsilə məlumat vermə, sual və əmr intonasiyaları fərqləndirilir. Bu zaman səsin yüksəlməsi və ya alçalması (nitqin ahəngi), vurğulu və vurğusuz hecaların nisbəti (ritmi), sözlərin sürətlə və yavaş tələffüzü (nitqin tempi və ya sürəti), nəfəsalmanın güclənməsi və ya zəifləməsi (intensivliyi), məntiqi vurğu və s. kimi hadisələr yaranır. Ədəbi tələffüz vərdişlərinin yaradılması prosesində oxu və dil qaydaları məzmun xətlərinin inteqrasiyasından istifadə təlim fəaliyyətinin səmərəliliyini artırır. Belə ki, cümlənin məqsəd və intonasiyaya görə növlərinin öyrənilməsi ifadəli oxuda nəqli, sual, nida cümlələrinin tələffüzünü mənimsəməyə kömək edir. Məsələn, nəqli cümlələrin oxunuşunda səs əvvəlcə yüksəlir, sonra qısa bir pauza edilir, cümlənin sonunda isə səs alçalır və s. İbtidai siniflərdə oxu dərslərində oxu mətni ilə tanışlıqdan sonra lüğət üzrə iş aparılır (mənası çətin olan sözlər izah olunur), əsərin mövzusu, ideyası, əsas surətləri müəyyənləşdirilir, yazıçının fikri araşdırılır, əsər şagirdlərin yaş səviyyəsinə uyğun təhlil olunur, sonra ifadəli oxu təşkil olunur. Məsələn, “Ana maral” əfsanəsinin məzmunu, təhlili üzrə işdən sonra ifadəli oxu təşkil edən müəllim şagirdlərin diqqətini həmçinin əsərin abzaslarına cəlb edir və onlara həmin parçanı (birinci cümlədən “Daha günaha batmaq istəmirəm!...” cümləsinə qədər) diqqətlə səssiz oxumağı tapşırır. Sonra ifadəli oxu aparır. Oxu prosesidə yeri gəldikcə intonasiyanın komponentləri xatırlanır. İlk olaraq oxunmuş parçadan sözlərin vurğusu müəyyənləşdirilir. Vurğunu müəyyənləşdirdikdən sonra tələffüzü yazılışından fərqlənən sözlərin seçilməsi üzrə iş aparılır. Aşkarlanan səhvlər yerindəcə təhlil olunur. Müəllim mətnin cümlələrinin bir neçəsini löhədə yazır. Cümlələrin üzərində uzun qısa fasilələri, dərindən nəfəsalmanı, əlavə nəfəs almanı bildirən işarələr qoymaqla(│- bir sayına bərabər qısa pauza, Dn - dərindən nəfəsalma, Ən - əlavə nəfəs almanı bildirir) şagirdlərin ifadəli oxusuna yardımçı olur. Aşağıda həmin cümlələr verilmişdir. (Dn) Kənddə məşhur ovçu kimi tanınan Nurəli kişi / (Ən) meşədən çox pərişan qayıtdı. Artıq bu şərti işarələrin mənasını bilən şagirdlər 2-ci cümləni oxuyurlar. (Dn) Arvadı Fatimə, / (Ən) oğlu Bəhruz / (Ən) onu qarşılamağa çıxdılar. Təbii ki, müəllim öz dəstəyini əsirgəmir. Üzərinə şərti işarələr qoyulmuş üçüncü cümlənin də oxunuşundan sonra qüsurlar izah olunur və şagirdlərin fəal iştirakı ilə islahı həyata keçirilir. (Dn) Kişi fikir dəryasına qərq olmuşdu. Digər cümlələrdə artıq şərti işarələri şagirdlər özləri müəyyən edirlər. (Dn) Fatimə bir addım irəli atıb / (Ən) ərinin çiynindən / (Ən) lüləsi aşağı sallanan tüfəngi / (Ən) götürmək istədi. (Dn) Nurəli kişi ona mane oldu. / (Dn) Ağır addımlarla evin arxasına keçdi. / (Dn) Tüfəngi çiynindən aşırdı. (Dn) Arvadının və oğlunun gözləri qabağında / (Ən) neçə il yoldaşlıq etdiyi tüfəngin lüləsindən tutub / (Ən) onu daşa çaxdı. Sonra üzərində iş aparılan bu kiçik parçanın bütövlükdə oxusu həyata keçirilir, ayrı-ayrı şagirdlərin yol verdikləri qüsurlar bir daha təhlil edilir. Həmin parçanın ifadəli oxusuna hazırlaşmaq evə tapşırıq kimi verilir. Qeyd edək ki, ifadəli oxu sözləri, cümlələri, mətni üzündən ədəbi tələffüz normalarına uyğun oxumağı nəzərdə tutur. Material bədii parça olduqda, həmin mətnin üzərindən həm dilə, həm də ədəbiyyata dair biliklər verilir, bacarıq və vərdişlər aşılanır. Çünki şagirdlər oxu dərsinin vəzifəsinə uyğun, lakin üslubundan asılı olmayaraq, mətnləri düzgün və ifadəli oxumalı və məzmunlarını danışmağı bacarmalıdırlar. İbtidai sinif “Azərbaycan dili” [22, 23, 24, 25] dərsliklərində oxu materialları dilə dair qaydalarla inteqrativ olaraq bir yerdə verilmişdir. Bütün bu mövzulardan irəli gələn ümumi məlumatlarla yanaşı, oxu prosesində ədəbi tələffüz vərdişlərinin formalaşırılması əsas diqqət mərkəzində olan mühüm məsələlərdən biri olaraq qalır. Bəs dərsliklərin verdiyi imkanlar əsasında şagirdlər söz, cümlə və mətnləri düzgün oxumağı və düzgün də danışmağı bacarırlarmı? Müşahidələr və təhlillər göstərir ki, dərsliklər ibtidai sinif şagirdlərini tonu, tembri, fasiləni və vurğunu, habelə orfoepiyanı gözləməklə oxu texnikasına yiyələndirmək didaktikası ilə hazırlanmışsa, deməli, şagirdlər də ədəbi tələffüz normalarına uyğun üzündən oxumağı, təbii ki, həm də danışmağı kurikulum tələbləri səviyyəsində bacaracaqlar. Lakin düzgün oxu normasını və metodikasını ibtidai sinif müəllimlərinin əksəriyyəti aydın dərk etmir, onu hətta hərflərlə oxu kimi başa düşürlər. Halbuki düzgün oxu – intonasiyanı, yəni tonu, tembri, fasiləni, vurğunu və orfoepiyanı gözləməklə oxu deməkdir. Əgər oxu zamanı bunlardan biri, deyək ki, vurğu və ya orfoepiya amili dəqiq gözlənilməzsə, həmin oxunu düzgün oxu hesab etmək olmaz. Faktlara diqqət yetirək: Azərbaycan dilində “Biz sizinləyik” və ya “Mən səninləyəm”, yaxud da “Külək güclü əsdiyindən ağacların budaqları sınıb tökülmüşdü” cümlələrini şagirdlər düzgün tələffüz etmirlər və müəllimlər də bunların dəqiq söylənməsinə əhəmiyyət vermirlər. Halbuki orfoqramı təşkil edən sözlər aşağıdakı kimidir: Biz [səninniyik]; Mən [səninniyəm]; [küləx] [güjdü] [əsdiyinnən] [ağajdarın] [budaxları] [sınıp] tökülmüşdü. Göründüyü kimi, məktəbdə düzgünlüklə dəqiqlik arası fərqlər belə şagirdlərin diqqətinə çatdırılmalıdır. Məlum olduğu kimi, oxudan sonrakı mərhələ mətnin ifadəli nəql olunması mərhələsidir. Oxuda yol verilən nöqsanlar təbii ki, nəql olunma prosesində də özünü göstərəcəkdir. Bu mərhələdə müəllim hər bir tələbin gözlənilməsinə nəzarəti zəiflətməməlidir. Ədəbi tələffüz normalarının gözlənilmədiyi təlim düzgün qurulan təlim sayıla bilməz. İbtidai siniflərdə şagirdlərdə ədəbi tələffüzlə bağlı möhkəm olmasa da, elementar təsəvvürlər formalaşdırılmalıdır. Onlarda sadə orfoqramların tələffüzü üzrə oxumaq və danışmaq vərdişləri yaranmalıdır. Bunlar həm metodika kitablarında, həm də “Azərbaycan dili” dərsliklərinə rəhbərlikdə oxu mətnlərinin tədrisi məzmunundan gözlənilən nəticələr kimi vurğulanmalıdır. Bütün bunları başlıca didaktik məqsəd kimi dərk etmədən yeni təlim metodlarının tətbiqinin heç bir faydası ola bilməz. Ciddi araşdırmalardan gəlinən qənaətlərə əsasən formalaşdırılan elmi-metodik müddəalar aşağıdakılardan ibarətdir: 1.Oxu təliminin ilk növbədə didaktik məqsəd və vəzifələri ilə ibtidai sinif müəllimləri möhkəm silahlandırılmalıdır; onlara didaktik və metodik vərdişlər aşılanmalıdır. 2.Digər bir problem, qeyddii kimi, oxu təlimində metodologiya məsələsi ilə bağlıdır. Bu da oxu dərslərində interaktiv metodların düzgün seçilərək tətbiqini nəzərdə tutur. Qeyd edək ki, kurikulum tələblərinə uyğun yazılmış “Azərbaycan dili” dərslikləri ilə işləmək üçün yazılan “Müəllim üçün metodik vəsait”lərdə tövsiyə olunan metodikalarla, əsasən, razılaşmaq olar; belə ki, bu metodları öyrənilən mətnlərin məzmununa uyğun hesab etmək mümkündür, ancaq bu məsələdə hələ də düşünməyə dəyər. Belə ki, oxu materialları üzərində dil qaydaları və ədəbi təhlillərlə əlaqədar işlər iki əsas sahəni əhatə edir: a) mətnin dili və üslubi xüsusiyyətləri; b) mətnin məzmunu, ideyası və təhlili. Bu iki sahənin hər birinə uyğun tədris metodları var; birinci sahə fonetik, leksik, qrammatik və üslubi işlərə uyğun olan klaster metodunun tətbiqini tələb edir. II sinifdə “Şah İsmayıl” mətninin müəllim tərəfindən səsli oxusundan sonra bu mətnin nüsxələri qruplara paylanır. Qruplar mətni öz aralarında oxuyur və orfoqramları müəyyənləşdirməklə yanaşı, hər bir sözün mənasının anlaşılması və konkret cümlələrin, ifadələrin şərhini vermək üzərində yarışırlar. Bu mətndə 19 müxtəlif xassəli orfoqram var. Eyni zamanda leksik mənası açılmaqla 4 ifadə var. Bunlar “daşı daş üstə qoymayacağıq”, “mömin adam”, “əlini Qurana basmaq”, “vaz keçmək”dən ibarətdir. Mətnin dil təhlilindən sonra məzmun təhlili suallarla aydınlaşdırılır. Bu, müsahibə metodu ilə aparılır. Daha sonra diqqət “Şah İsmayıl haqqında biz nələri bildik?”- sualı əsasında aparılır və müəllimin hazırladığı informasiya-dekorlar nümayiş etdirilir. Bu dekorlar içərisində Şah İsmayılın qılıncı, əsərlərindən parçaların fotoları vardır. Adların coğrafiyası sadalanır. Müəllimin sözü: “Şah İsmayıl Azərbaycan hökmdarıdır. O, Azərbaycan dilini XVI əsrdə dövlət dili səviyyəsinə qaldırmışdır. Onunla fəxr etmişik, fəxr edirik və fəxr edəcəyik!” Bütün bunlardan sonra mətnin ifadəli oxusu üzərində iş gedir. Son nəticə isə mətnin nəqli ilə bağlı olur; mətni kim daha maraqlı söyləyər? Göründüyü kimi, bu mətn ədəbiyyat, dil və tarix fənləri üzrə xüsusi olan cəhətləri inteqrasiya etməyə imkan verir və həmçinin mətn ədəbi tələffüz normalarına əməl olunmaqla təqdim olunur. “Şah İsmayıl” mətnində tarixi hadisələrdən bəhs olunur; burada mətn “düşmən”, “gizlətmək”, “Quran”, “Gilan”, “daşı daş üstə qoymamaq”, “mömin”, “vaz keçirlər” və s. sözlərin köməyi ilə ifadə olunur. Mətnin ifadəli oxusunda və nəqlində də həmin sözlər dominantlıq təşkil edir. Oxu dərslərində dil qaydaları ilə məzmunun nağıl edilməsinin interaktiv metodlarla aparılması və inteqrativ metodla da yekunlaşdırılması müasir təlimin üstünlüklərini göstərir. Bu, oxu təlimindən gözlənilən son nəticələr kimi qiymətləndirilməlidir. Bir neçə dərs nümunəsinə nəzər salaq: Mövzu: Əmir Teymur (Oxu, III sinif).
Fəndaxili inteqrasiya- məcazi mənalı sözləri müəyyən edir (2.1.4). Fənlərarası inteqrasiya-Həyat bilgisi (3.2.1). İş forması: böyük qrupla iş İş üsulları: əqli hücum, rollu oyun, müzakirə Resurslar: iş vərəqi, şəkillər, rəngli qələmlər və s. Motivasiya. Problemin qoyuluşu. Müəllim: -Sizin üçün həyatda ən qiymətli varlıqların adını sadalaya bilərsinizmi? Uşaqlar müxtəlif fərziyyələr söyləyə bilərlər. Bunlardan “ana”, “ata”, “bacı”, “qardaş”, “ailə” sözləri üzərində dayanılır. Müəllim bildirir ki, bunları heç bir xəzinə, var-dövlətlə əvəz etmək olmaz. Oxu (proqnozlaşdırma). Mətn “Hanı bu kəndin kişiləri?” cümləsinə qədər oxunur. Müəllim: -Sizcə, kəndin kişiləri harada idi?-deyə sual verir. Şagirdlərin fərziyyələri dinlənilir. Mətnin davamı oxunduqdan sonra müqayisə olunur. Rollu oyun. Teymurla qocanın dialoqu səhnələşdirilir. Dərslikdə və iş dəftərində verilmiş sual və tapşırıqlar yerinə yetirilir[24, s.118]. Qiymətləndirmə. Mətnin ifadəli oxusu və bu zaman 18 sözün düzgün ədəbi tələffüzü nəzərə alınır. Müşahidə əsasında təlim məqsədinin nə dərəcədə reallaşdığı qiymətləndirilir. Mövzu: Hacı Zeynalabdin (Oxu, III sinif).
Fəndaxili inteqrasiya-Mürəkkəb sözü tərkibinə görə izah edir (4.1.5). Fənlərarası inteqrasiya-Həyat bilgisi (3.4.2). İş forması: böyük qrupla iş İş üsulları: əqli hücum, söz assosiasiyası, müzakirə Resurslar: iş vərəqi, şəkillər, rəngli qələmlər və s. Motivasiya.Problemin qoyuluşu. Müəllim: - “Yaxşılıq elə, at dəryaya, balıq bilməsə də, Xaliq bilər” atalar sözünün mənasını izah edin. Şagirdlər öz fikirlərini söyləyirlər. Müəllim əlavə suallar vasitəsi ilə şagirdləri belə bir nəticəyə yönəldir: - Hər bir insan öz vicdanının hökmü ilə yaxşılıq etməlidir, yaxşılıqdan yaxşılıq gözləməməlidir. Oxu (Proqnozlaşdırma). “Hacı Zeynalabdin” mətni “Ertəsi gün faytona minib balıq vətəgələrindən birinə getdi” cümləsi də daxil olmaqla oxunur. “Vətəgə” sözünün mənası açıqlandıqdan sonra müəlim soruşur: - Sizcə, Hacı Zeynalabdin nə üçün vətəgəyə getmişdi? Şagirdlər öz versiyalarını söylədikdən sonra mətnin qalan hissəsi ifadəli oxunur. Oxu mətni yaşayırdı, var-dövlətli, şairlərə, haqqını ödəyərdi, balıq kimi daha 20 sözün ədəbi tələffüzünü gözləməklə oxunur və məhz bundan sonra şagird versiyaları ilə müqayisə olunur. Dərslikdə verilmiş sual və tapşırıqlar yerinə yetirilir. Qiymətləndirmə müşahidə əsasında aparılır. Təlim məqsədinin nə dərəcədə reallaşdığı qiymətləndirilir. Deməli, hər bir oxu mətni üzrə iş apararkən müvafiq leksik iş aparılır, ədəbi tələffüz, orfoepiya üzrə vəzifələr öz həllini tapır. Oxu dərslərində, demək olar ki, hər bir mövzunun tədrisində ədəbi tələffüz vərdişlərinin mənimsənilməsi üzrə iş gedir. Ədəbi tələffüz normalarına yiyələnməklə şagirdlərin dilə yiyələnmələri, oxu, şifahi nitq bacarıq və vərdişləri inkişaf edir. Yüklə 0,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|