Azərbaycan respublikasi elm və TƏHSİl naziRLİYİ aztu-nun nəzdində baki texniKİ kolleciN

 
14. 2. Avtonəqliyyatda müasir informasiya texnologiyalarının və qlobal 
 yerləşmə yerini təyinetmə sistemlərinin istifadəsinin xüsusiyyətləri 
 
İnternet, nəqliyyat şirkətləri və ortaqlar üçün təkcə qlobal axtarış vasitəsi deyil, həm də 
yeni bir logistika kanalıdır. "Logistika yönümlü" nəqliyyat şirkətləri lokal və açıq qlobal şəbəkə 
informasiya texnologiyalarının imkanlarından fəal şəkildə istifadə edirlər.
Daşıma prosesinin idarə edilməsi və nəzarət sisteminin təkmilləşdirilməsi nəqliyyat işinin 
dispetçer nizamlanması olmadan mümkün deyil. Operativ nizamlanma daşıma prosesini verilmiş 
plan daxilində saxlamaq üçün idarəetmə təsirlərinin inkişafında özünü göstərir. Bu səbəbdən, 
daşıma prosesinin gedişatını mobil rabitə və GPS - texnologiyalarından istifadə edərək – dispet-
çerlləşdirməklə daim nəzarət etmək lazımdır. 
GPS sistemi avtomobil nəqliyyatının yerdəyişmələrinin monitorinqi üçün nəzərdə tutul-
muşdur. Naviqasiya qurğuları mobil rabitə kanalları vasitəsi ilə və GPS qəbuledicilərindən alınan 
məlumatların sonrakı emalı rejimində nəqliyyat vasitələrinin yeri haqqında real vaxt rejimində 
məlumat verir, gediş məsafəsini, boş vaxtını avtomatik olaraq təyin etmək üçün daşıma marş-
rutlarını təhlil edir, sürət həddini və yanacaq sərfini idarə edir. Naviqasiya qurğuları mobil rabitə 
kanalları vasitəsi ilə və GPS qəbuledicilərindən alınan məlumatların emalı sonrası nəqliyyat vasi-
tələrinin yeri haqqında real vaxt rejimində məlumat verir, gediş məsafəsini, boş dayanma vaxtını, 
sürət rejiminə və yanacaq sərfiyyatına nəzarəti avtomatik olaraq müəyyən etmək üçün daşıma 
marşrutlarını təhlil edir.
Daşımaların səmərəli təşkili, həm stasionar (yükəmələ gətirən, həm də yükuducu məntə-
qələr), həm də hərəkət tərkiblərinin, onlayn rejimdə koordinatlarının yerini bilmədən mümkün 
deyil. Ən müasir koordinat təyin edilməsi qlobal yerləşdirmə sistemlərinin – GPS (Clobal 
Positioninq System) istifadəsinə əsaslanır. Onların işlərinin mahiyyəti belədir: verilmiş orbitlərdə 
uçan, ani koordinatları dəqiq bilən peyklər, istifadəçilərin xüsusi peyk qəbulediciləri (naviqatorları) 
tərəfindən qeydə alınan radio siqnallarını davamlı olaraq yayır. Bu, qəbuledicidən peyklərə olan 
məsafəni ölçmək və alıcının yerini (onun koordinatlarını) müəyyən etmək və ya iki alıcı arasındakı 
vektoru (mövqelərin koordinatları fərqi) tapmaq üçün ra-dio cihazlarından istifadə etməyə imkan 
verir. 
Peyk yerləşdirmə sistemləri ilə həll edilən əsas vəzifələrə aşağıdakılar daxildir:

---

50 
• nəqliyyat vasitələrinin (avtomobillər, vaqonlar, sallar, gəmilər) monitorinqi və marşrut-
laşdırılması; istənilən obyektin koordinatlarını təyin etmək üçün əsas olan geodeziya şəbəkələrinin 
inkişafı işlərinin istehsalı;
• kadastr, yol və digər işlərin koordinatla təmini; yolların mühəndis - geodeziya və geoloji 
axtarışları ilə əlaqədar sahə tematik çəkilişlərini və mühəndis - geodeziya işlərinin koordinatlarını 
və bitmiş layihələrin çıxarılmasının təmini; vahid yüksək dəqiqlikli zaman şkalasının yayılması; 
geodinamik proseslərin öyrənilməsi. 
GPS və Coğrafi İnformasiya Sistemlərinin (GIS) inteqrasiyası xüsusilə vacib sayılır. Peyk 
qəbulediciləri və proqram təminatı CİS üçün məlumat toplamaq üçün xüsusi olaraq hazırlanmışdır. 
Belə bir qəbuledici ilə ərazi boyunca hərəkət edən istifadəçi, sürücüyə məkan və atribut məlumat-
larını daxil edir. Onlar müvafiq formatlarda saxlanılır və vizualizasiya və nəzarət məqsədləri üçün 
göstərilə bilər. Bir - birini çox uğurla tamamlayan GIS, GPS və uzaqdan zondlama (RS) mate-
riallarını inteqrasiya etmək imkanı getdikcə daha çox diqqəti cəlb edir. 
Nəqliyyatda peyk yerləşdirmə metodlarından istifadə, məlumatların yüksək sürətlə və 
keyfiyyətli bağlanmasına, toplanmasına və emalına imkan verən ən müasir və təsirli üsullardan biri 
hesab olunur. Hal - hazırda dünyada iki peyk qlobal yerləşdirmə sistemi yaradılmışdır - Amerika