Azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ
Yüklə 9,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Açar sözlər: fizioloji parametrlər, vegetasiya müddəti, quraqlıq amili, yetişmə müddəti Ключевые слова: физиологические параметры, вегетационный период, фактор засухи,длительность созревания Key words: physiological parametrs, vegetation period, drought factor,duration of ripening Əsas prioritet bitkilərdən olan buğda, xüsusən də payızlıq buğda, uzun müddətli vegetasiya dövrünə malikdir və bu müddət də əsasən yaz-yay quraqlığı dövrlərinə təsadüf edir. Buna görə də tədqiqatçılar uzun müddət quraqlıqla mübarizə üçün aqrotexniki tədbirlər işləyib hazırlamış, davamlı buğda sortlarının yaradılması üçün seleksiya işləri aparmışlar. Quraqlığın kənd təsərrüfatı bitkilərinə 231 təsirinin tarixən öyrənilməsi göstərmişdir ki, keçən əsrdə təxminən hər on ildən bir kəskin atmosfer quraqlığı yaransa da, son illərdə bu tendensiya qlobal iqlim dəyişkənlikləri ilə əlaqədar daha tez-tez təkrar olunur. Seleksiya prosesinin dəyişilməsi və mürəkkəbləşməsi dərəcəsi üzrə buğdanın müxtəlif sortlarının tədqiq olunmasına tələbat artır. Təcrübədə müəyyən edilmişdir ki, dünyada buğda seleksiyası üzrə qiymətli sortların müəyyənləşdirilməsi vacib məsələdir. Tədqiqat zamanı onların arasında daha perspektiv valideyn formalarının donorlarının, məqsədyönlü axtarışı aparılmalıdır [1; 6; 11]. Belə ki, praktiki seleksiya üçün, xüsusilə, morfo-fizioloji göstəricilərin öyrənilməsi mühüm məsələdir, bu göstəricilər fotosintetik fəaliyyətin və boyatma proseslərinin inteqral təcəssümüdür, məhsulun I formalaşmasında reproduktiv orqanlarla assimilyasiya aparatları arasında donor-akseptor münasibətlərini qiymətləndirməyə imkan verir [4; 8]. Yumşaq buğdanın assimilyasiyaedici aparatının yaradılması xarakterinin öyrənilməsində ekoloji və iqtisadi cəhətdən daha əlverişli sortların yaradılması vacibdir. Yeni buğda sortlarının məhsuldarlığının formalaşması prosesində donor – akseptor münasibətlərinin xüsusiyyətləri lazımi qədər tədqiq edilməmişdir və unikal genotiplərin axtarışında geniş şəkildə öyrənilməlidir [2; 8;10]. Bu baxımdan, tədqiqatlar zamanı seleksiya prosesində yerli şəraitə uyğunlaşan yeni qiymətli və perspektivli buğda, arpa və s. formalarının seçilməsi, seleksiyada istifadə olunması ilə yerli genefondun zənginləşməsi zərurəti meydana çıxmışdır. Belə ki, ölkəmiz mürəkkəb torpaq - iqlim şəraitinə malik olduğu üçün, onun hər bir yerində buğda bitkisi becərildiyindən, müxtəlif bölgələrin xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması vacib məsələlərdən biridir. Son bir neçə il ərzində ölkənin müxtəlif bölgələrində quraqlığın tez-tez baş verməsi, buğda sortlarında həm məhsul itkisinə, həm də onun keyfiyyətinin pisləşməsinə güclü təsir etmişdir. Onu da qeyd edək ki, buğda əkin sahələrinin yarısı quraq dəmyə və qismən nəmliklə təmin olunmuş dəmyə regionlarına təsadüf edir [2; 3; 7]. Bu istiqamətdə, tədqiqatçılar uzun müddət quraqlığa davamlı buğda sortlarının yaradılması üçün seleksiya işləri aparmışlar. Elmi əkinçiliyin qarşısında duran birinci əsas məsələ, becərilən kənd təsərrüfatı bitkilərinin tələbatını öyrənmək və onların normal inkişafı üçün əlverişli şəraitin yaradılmasından ibarətdir [2]. Müasir vaxtlardayer kürəsində illik temperaturun artması bəzi stress faktorlarının artmasına səbəb olmuşdur. Bu da öz növbəsində su catışmazlığı və yüksək temperatur müşahidə olunan ərazilərdə kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının kəskin aşağı düşməsinə səbəb olur. Hal-hazırda quraqlığa və yüksək temperatura davamlı buğda sotlarının yaradılması ücün stresə damamlılığın molekulyar-genetik əsaslarının tədqiqində müasir metodlarından istifadə olunur. Quraqlığın təsirinə cavab reaksiyası kimi, buğda bitkisinin yetişmə müddətinə görə seçilməsi əsas şərtlərdən biridir. Bildiyimiz kimi, quraqlıq ilk növbədə bitkinin inkişaf prosesinə təsir edir, bu da fotosintetik potensialın və 232 yarpaqlarda assimilyasiya səthi sahəsinin azalmasına gətirib cıxarır [2; 9; 11]. Bu da onunla əlaqədardır ki, əsas prioritet bitkilərdən olan buğda, xüsusən də, payızlıq buğda yetişmə müddətindən asılı olmayaraq uzun müddətli vegetasiya perioduna malikdir və bu müddət də əsasən yaz-yay quraqlıq dövrünə təsadüf edir [1; 3; 5; 6]. Aparılan tədqiqatlar zamanı müşahidə edilir ki, baş verən quraqlığın təsirindən yarpaqlar tərəfindən CO 2 qazının fotosintetik assimilyasiyası daha cox azalır [3; 4; 7]. Hal-hazırda Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutunun Abşeron Yardımçı Təcrübə Bazasında və respublikanın digər bölgələrində müxtəlif xarakterli bərk və yumşaq buğda genotipləri tədqiq edilir. Tədqiqat zamanı yetişmə müddətlərinə görə fərqlənən (tez, orta, gec yetişən) 3 qrupda yüksək məhsuldar bərk və yumşaq buğda sortlarında əsas fizioloji parametrləri (fotosintez intensivliyinin sürəti, ağızcıqların keciriciliyi, hüceyrələrarası sahələrdə CO 2 qatılığı və transpirasiyanın sürəti) öyrənilmişdir. Bitkilərin CO 2 assimilyasiya edən orqan olan yarpaq sahələri çox olduqca, udulan CO 2 -nin miqdarı da çox olur. Belə ki, CO 2 xloroplastlara çatmaq üçün yarpağın bütün hüceyrələrinin daxilindən keçməlidir. Yarpağın xloroplastlara malik mezofil hüceyrələrinin hamısı karbon qazını bütün səthi ilə mənimsəyir [3; 5; 10]. Bitki yarpaqlarında ağızcıqların açılması və qapanması hüceyrələrin su ilə təmin olunması, işıq və temperaturun dəyişilməsi ilə sıx əlaqədardır [2; 5; 10]. Bitkidə fotosintez və transpirasiya prosesləri asimilyasiyaedici orqan olan yarpaqlarda ağızcıqların açılıb-yumulması ilə nizamlanır. Ağızcıqlar açıq yaxud yarımaçıq olanda qaz mübadiləsi açıq sahədə olduğu intensivlikdə gedə bilmir [5; 6; 9 ]. Atmosferdə baş verən quraqlıq bitkidə gedən transpirasiya prosesini qüvvətləndirir, nəticədə yarpaqlarda su kəskin şəkildə azalır və transpirasiya prosesi tamamilə dayanır [1; 3; 6]. Transpirasiya prosesinin yavaşıması və ya dayanması nəticəsində yarpaq hüceyrələrində olan ağızcıqları qapanır, buna görə də fotosintez edən orqana, yarpağa karban qazının assimliyasiyası kəsildiyindən, fotosintez prosesi dayanır [2; 3; 11]. Deməli bunun nəticəsi olaraq, məhsuldarlığın formalaşmasında əsas fizioloji proses olan fotosintezin bitkidə normal getməsi üçün, bitkinin su ilə normal təmin edilməsi əsas şərtlərdən biridir. Tədqiqatın aparılmasında əsas məqsəd müxtəlif morfofizioloji əlamətlərə malik və tezyetişən buğda genotiplərinin stress amillərin təsiri altında yüksək məhsuldar və quraqlığa davamlı formalarının seçilməsi, seleksiyada ilkin material kimi istifadəsi üçün tövsiyələrin hazırlanmasıdır. Tədqiqat obyekti olaraq, yetişmə müddətlərinə görə fərqlənən əsasən hər qrupda 4 genotip olmaqla 12 buğda genotipindən istifadə olunmuşdur. Burada əsasən tez yetişən buğda genotiplərinin morfofizioloji əlamətlərinə quraqlığın təsiri zamanı əldə olunan nəticələr öz əksini tapacaqdır. Təcrübələr əsasən 2 variantda 1) optimal suvarma şəraitində, 2) suvarılmayan şəraitdə aparılmışdır. Optimal suvarma rejimində torpaqda nəmlik tarla rütubət 233 tutumunun (TRT) 70-80% tərtibində olaraq, vegetasiya ərzində 2-3 dəfə suvarma aparılmışdır. Onu da qeyd etmək olar ki, suvarılmayan variantda (quraqlıq) suvarma aparılmamış və torpaqda nəmlik 35-55% olmaqla, süni quraqlıq yaradılmışdır. Tez yetişən buğda genotipləri Qaraqılcıq-2, Əlincə-84, Nurlu-99, Qobustan olmuşdur. Tezyetişən buğda genotipləri üzərində müxtəlif inkişaf fazalarında əsas fizioloji parametrlərin dəyişməsinə quraqlığın təsiri müəyyən olunmuşdur. Tədqiq edilən müxtəlif bərk və yumşaq buğda genotiplərinin əsas fizioloji parametrləri Lİ-6400-səyyar fotosintez ölçən sistemindən (4I-COR) istifadə etməklə öynənilmişdir. Bunun köməkliyi ilə tədqiq edilən yetişmə müddətlərinə görə fərqlənən bərk və yumşaq buğda genotiplərinin eyni zamanda müxtəlif fizioloji parametrləri (fotosintez intensivliyi, yarpaq hüceyrələrində ağızcıqların keçiriciliyi, hüceyrələrarası sahələrdə CO 2 qatılığı və transipirasiya intensivliyi) vegetasiyanın müxtəlif fazalrında ölçülmüşdür. Ölçmələr tədqiq edilən tezyetişən buğda genotiplərinin 8-ci və 7-ci yarus yarpaqlarda eyni vaxtda aparılmışdır. Ölçmələr zamanı fotosintez intensivliyinin zəifləməsi ilk növbədə ağızcıqların keçiriciliyinin azalması nəticəsində baş verir. Tarla şəraitində transpiyasiyanın agızcıqlarla tənzimlənməsi bitkilərin su qıtlığına ilk reaksiyası olaraq, yarpaqlar vasitəsilə udulan CO 2 –nin azalmasına gətirib çixarır. Ölçmələrin nəticələri cədvəl-1-də verilmişdir. Cədvəl 1-ə nəzərən qeyd etmək olar ki, tezyetişən buğda genotiplərində öyrənilən müxtəlif fizioloji parametrlərin dinamikası müəyyən ontogenetik gedişə malikdir. Cədvəldə verilənlərdən göründüyü kimi, tədqiq edilən tezyetişən bərk və yumşaq buğda sortlarının hamısında müxtəlif yarus yarpaqlarda vegetasiyanın əvvəlində variantlar arası fərq bir-birinə yaxın olsa da, vegetasiyanın sonuna dogru bu fərq daha da artmışdır. Müşahidə olunan fərq onunla izah olunur ki, ölçülən yaşıl yarpaqlarda ağızcıqların keçiriciliyi, quraqlıq amili fotosintez və transpirasiyanın intensivliyini güclü tənzimləyir. Fotosintezin sürəti artdıqda hüceyrələrarası sahələrdə CO 2 qatılığı azalır. Quraqlıq faktorunun daha da kəskinləşməsi, suvarılan və suvarılmayan variantlar arasındakı fərqin daha da dərinləşməsinə gətirib çıxarır. Öyrənilən parametrlərin hamısının bir-biri ilə əlaqəli olması (fotosintezedici orqanda) vegetasiyanın sonuna doğru bunların azalmasına gətirib cıxarır. Cədvəldə ölçmələr üçün daha əlverişli olan inkişaf fazası olaraq boruya çıxma, sünbülləmə, çiçəkləmə və dən dolma fazaları verilmişdir. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi ölçmələr əsasən buğda bitkisinin əsasən 8-ci və 7-ci yarpaqlarında aparılmışdır. Aparılan ilkin ölçmələrin nəticəsinə əsasən vegetasiyanın əvvəli boruya cıxma fazasında bərk buğda genotipi olan Qaraqılçıq-2 sortunda 8-ci və 7-ci yarpaqlarda müxtəlif fizioloji parametrlərin variantlar arasındakı fərqi aşağıdakı ardıcıllıqla verilmişdir. Belə ki, fotosintez intensivliyi-F i (µ mol CO 2 m -2 S -1 )-13%:17.6%, yarpaq hüceyrələrində ağızcıqların keçiriciliyi- A k (mol H 2 O m -2 S -1 ) –14%:15.6%, 234 ağızcıqlarda karbon qazı qatılığı-CO 2 q (µ mol CO 2 mol ½ )-33%:28% və yarpaqlarda transpirasiya intensivliyi- T i (mol H 2 O m -2 s -1 ) -25%:6.6% təşkil edir. Digər tezyetişən bərk buğda sortu olan Əlincə-84 sortunda vegetasiyanın boruya çıxma fazasında analoji olaraq fizioloji parametrlərin göstəricilərinin variantlar arasındakı fərqi aşağıdakı nisbətdə qeyd olunur |