Azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ

Cədvəl 1 
Allüvial-hidromorf torpaqların çəmən-ot bitkilərində azotun və kül elementlərinin miqdarı
(mütləq quru maddə, %-lə) 
Bitkilərin n adı 
N 
Si 
Al 
Fe 
Mn 
Ca 
Mg 
K 
S 
P 
Na 
∑p/N 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
11 
12 
13 
Qanıx-Əyriçay vadisi 
Yerüstü kütlə 
Yuyulmuş çəmən-bataqlı torpaqlar 
Cil (Curex supino) 
2,35 
0,65 
0,11 
0,04 
0,013 
0,48 
0,27 
0,34 
0,13 
0,20 
0,11 
2,34 
Cığ (Yüngül asutus) 
1,94 
0,51 
0,09 
0,07 
0,016 
0,33 
0,23 
0,29 
0,11 
0,14 
0,13 
1,92 
Liğavəz (Bolbos maritmus) 
0,97 
0,69 
0,05 
0,03 
0,011 
0,36 
0,19 
0,37 
0,09 
0,17 
0,09 
2,04 
Orta miqdarı 
1,75 
0,65 
0,08 
0,06 
0,014 
0,42 
0,23 
0,33 
0,11 
0,12 
0,12 
2,10 
Kök kütləsi 0-20sm 
20-50sm 
0,87 
1,02 
1,04 
0,93 
0,48 
0,37 
0,26 
0,34 
0,071 
0,063 
0,92 
0,77 
0,31 
0,38 
0,20 
0,15 
0,24 
0,18 
0,14 
0,11 
0,11 
0,11 
3,76 
3,67 
Yerüstü kütlə 
Yuyulmuş allüvial-çəmən torpaqlar 
Çəmən yoncası (Trifolium) 
1,50 
0,82 
0,13 
0,04 
0,006 
1,38 
0,40 
1,01 
0,16 
0,18 
0,16 
4,34 
Kalış (Sorghum vilqare) 
2,03 
1,21 
0,08 
0,06 
0,012 
1,36 
0,46 
1,16 
0,12 
0,24 
0,14 
4,98 
Çoban toxmağı (Dactulis glomerata) 
1,24 
0,68 
0,11 
0,05 
0,007 
1,23 
0,60 
0,54 
0,22 
0,21 
0,22 
3,74 
Quramit ( Lolium rigidium) 
0,95 
1,17 
0,05 
0,09 
0,016 
1,07 
0,37 
0,83 
0,20 
0,16 
0,14 
4,19 
Orta miqdarı 
1,43 
1,17 
0,09 
0,08 
0,010 
1,28 
0,46 
0,89 
0,18 
0,20 
0,15 
4,54 
Kök kütləsi 0-20sm 
20-50sm 
1,16 
0,81 
1,75 
1,98 
0,42 
0,64 
0,38 
0,46 
0,022 
0,044 
1,21 
0,95 
0,27 
0,39 
0,75 
0,68 
0,20 
0,23 
0,18 
0,21 
0,07 
0,11 
5,33 
5,69 
Yerüstü kütlə 
Çəmən-qəhvəyi torpaqlar 
Ayrıq (Agropuron sp) 
1,13 
1,04 
0,07 
0,03 
0,006 
0,85 
0,65 
0,98 
0,16 
0,17 
0,06 
3,87 
Boymadərən (Achillea millefolium) 
1,30 
1,15 
0,08 
0,04 
0,007 
1,20 
0,54 
0,84 
0,21 
0,11 
0,13 
4,19 
Tonqalotu (Bromus carvensis) 
1,27 
0,97 
0,06 
0,03 
0,012 
1,27 
0,78 
1,12 
0,17 
0,16 
0,16 
4,73 
Orta miqdarı 
1,22 
1,05 
0,15 
0,11 
0,008 
1,10 
0,66 
0,98 
0,18 
0,15 
0,12 
4,41 
Kök kütləsi 0 - 20 sm 
20 - 50 sm 
0,73 
0,62 
1,96 
2,24 
0,36 
0,51 
0,23 
0,49 
0,051 
0,038 
0,73 
0,81 
0,54 
0,43 
0,60 
0,45 
0,14 
0,20 
0,24 
0,26 
0,14 
0,20 
5,12 
5,45 

---

528 
Cədvəl 1-in ardı 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
11 
12 
13 
Kür çayı subasarı 
Yerüstü kütlə 
Karbonatlı çəmən-bataqlı torpaqlar 
Cil (Curex supino) 
1,88 
1,40 
0,07 
0,04 
0,015 
1,41 
0,88 
1,01 
0,25 
0,14 
0,28 
5,75 
Çayır (Cunadon dostulon) 
1,51 
1,23 
0,11 
0,03 
0,017 
1,43 
0,63 
1,14 
0,21 
0,18 
0,15 
5,24 
Lığavəz (Bolbos maritmus) 
1,38 
2,16 
0,11 
0,05 
0,009 
1,18 
0,72 
0,92 
0,44 
0,13 
0,21 
6,04 
Orta miqdarı 
1,59 
1,58 
0,10 
0,04 
0,014 
1,34 
0,74 
1,03 
0,29 
0,15 
0,22 
5,34 
Kök kütləsi 0 - 20 sm 
20 - 50 sm 
1,07 
0,88 
1,36 
1,17 
0,21 
0,17 
0,16 
0,21 
0,052 
0,038 
0,98 
1,14 
0,24 
0,46 
0,54 
0,27 
0,17 
0,13 
0,11 
0,09 
0,16 
0,12 
4,29 
4,04 
Yerüstü kütlə 
Karbonatlı allüvial-çəmən torpaqlar 
Qara yonca (Medicaqo) 
3,29 
1,67 
0,05 
0,02 
0,018 
1,25 
0,56 
2,59 
0,43 
0,09 
0,38 
7,04 
Vələmir (Avena tatun) 
2,41 
1,09 
0,07 
0,03 
0,005 
1,86 
0,44 
1,92 
0,20 
0,11 
0,18 
5,91 
Biyan (Glycyzzhiza qlabra) 
2,85 
1,25 
0,06 
0,01 
0,006 
1,72 
1,03 
1,44 
0,28 
0,05 
0,24 
6,42 
Çəmən dişəsil (Poa pratense) 
1,62 
1,67 
0,06 
0,02 
0,004 
0,94 
0,45 
0,76 
0,21 
0,08 
0,30 
4,64 
Orta miqdarı 
2,54 
1,42 
0,06 
0,02 
0,006 
1,58 
0,54 
1,32 
0,20 
0,09 
0,28 
6,02 
Kök kütləsi 0 - 20 sm 
20 - 50 sm 
1,53 
0,98 
1,94 
1,73 
0,13 
0,12 
0,12 
0,13 
0,028 
0,032 
1,24 
1,08 
0,68 
0,79 
0,68 
0,72 
0,23 
0,18 
0,17 
0,19 
0,22 
0,25 
5,75 
5,28 
Cədvəl 2
Allüvial-çəmən-meşə torpaqların ağac bitkilərinin meşə döşənəyində 
azotun və kül elementlərinin miqdarı (mütləq quru maddə, %-lə) 
Bitkilərinn adı 
N 
Si 
Al 
Fe 
Mn 
Ca 
Mg 
K 
S 
P 
Na 
∑p/N 
Palıd (Querqus caucasica) 
0,82 
0,91 
0,06 
0,04 
0,012 
0,85 
0,22 
0,27 
0,23 
0,16 
0,26 
2,91 
Vələs (Carpinus caucasica)
1,00 
0,94 
0,05 
0,05 
0,015 
0,98 
0,34 
0,54 
0,20 
0,07 
0,14 
3,24 
Qovaq (Popiletum riblosium) 
1,05 
1,67 
0,12 
0,08 
0,014 
1,73 
0,40 
0,21 
0,83 
0,05 
0,42 
5,42 
Qarağac (Ulmus suberosa) 
0,94 
1,77 
0,09 
0,07 
0,016 
0,74 
0,24 
0,21` 
0,22 
0,04 
0,27 
4,07 
Rodendron (Rhodendron) 
1,19 
1,23 
0,05 
0,02 
0,026 
0,72 
0,24 
1,58 
0,23 
0,03 
0,70 
4,83 

---

529 
Cədvəl 3
Azərbaycanın çay subasarları allüvial-hidromorf torpaqların çəmən-ot bitkiləri və meşə döşənəyində
 toplanan azotun və kül elementlərinin miqdarı
(
 kütlə kq/ha) 
Bitkilərin fitosenozları 
s/ha
 
N 
Si 
Al 
Fe 
Mn 
Ca 
Mg 
K 
S 
P 
Na 
Qanıx-Əyriçay vadisi 
Çəmən-bataqlıq 
bitkiləri 
Yuyulmuş çəmən-bataqlı torpaqlar 
52,7 
286,7 
92,2 
247,1 
34,3 
291,6 
4,2 
121,3 
2,1 
75,1 
0,69 
20,5 
22,1 
265,6 
12,1 
98,2 
17,4 
59,2 
5,8 
60,6 
6,3 
42,2 
6,4 
10,2 
Cəmi 
339,3 
325,9 
125,5 
77,2 
21,19 
287,7 
110,3 
76,6 
66,5 
48,5 
16,6 
Çəmən-ot bitkiləri 
Yuyulmuş allüvial-çəmən torpaqlar 
35,5 
141,9 
50,8 
164,6 
41,5 
218,3 
3,2 
59,6 
2,8 
53,9 
0,35 
3,12 
45,4 
171,7 
16,3 
38,3 
31,6 
106,4 
6,4 
28,4 
7,1 
25,6 
5,5 
14,2 
Cəmi 
215,4 
259,8 
62,8 
56,7 
3,47 
217,1 
54,6 
137,0 
34,8 
32,7 
19,5 
Kolluq-ot bitkiləri 
Çəmən-qəhvəyi torpaqlar 
261,7 
122,3 
32,6 
89,3 
28,0 
239,7 
2,1 
44,3 
1,3 
28,1 
0,21 
6,2 
29,4 
92,9 
17,6 
66,0 
26,2 
73,4 
4,8 
17,1 
4,0 
13,2 
3,2 
17,1 
Cəmi 
121,9 
267,7 
46,4 
29,4 
6,41 
122,3 
83,6 
99,6 
21,9 
17,2 
20,3 
Kür çayı subasarı 
Çəmən-bataqlıq 
bitkiləri 
Karbonatlı çəmən-bataqlı torpaqlar 
45,3 
245,7 
72,0 
262,9 
71,6 
334,2 
3,2 
50,3 
1,8 
39,3 
0,63 
12,8 
60,7 
240,8 
33,5 
147,4 
46,7 
186,5 
13,2 
41,8 
6,8 
30,5 
10,0 
39,3 
Cəmi 
334,9 
405,8 
53,5 
42,1 
13,43 
300,5 
180,9 
212,2 
54,2 
37,3 
49,3 
Çəmən-ot bitkiləri 
Karbonatlı allüvial-çəmən torpaqlar 
23,3 
120,4 
37,8 
184,0 
33,1 
233,6 
1,4 
27,8 
0,5 
19,3 
0,14 
0,34 
36,8 
179,6 
12,6 
93,8 
30,8 
91,3 
4,7 
30,8 
2,1 
20,5 
6,5 
29,5 
Cəmi 
221,8 
266,7 
29,2 
19,8 
0,48 
216,4 
116,4 
122,1 
35,5 
22,6 
36,0 
Meşə döşənəyi 
Allüvial-çəmən-meşə torpaqlar 
Palıd 
22,4 
18,4 
20,4 
1,3 
1,0 
0,26 
19,1 
4,5 
6,1 
5,2 
1,3 
5,8 
Vələs 
15,7 
15,7 
14,8 
0,8 
0,8 
0,24 
15,4 
5,3 
8,5 
3,1 
1,1 
2,2 
Qovaq 
20,1 
21,1 
33,6 
2,4 
1,6 
0,28 
34,8 
8,0 
4,2 
16,7 
1,0 
8,4 
Qarağac 
11,2 
10,5 
19,8 
1,0 
0,8 
0,18 
8,3 
2,7 
2,4 
2,5 
0,5 
3,0 

---

Məlumdur ki, çəmən-ot bitkiləri ilə müqayisədə ağac bitkilərinin meşə 
döşənəyində azotun və kül elementlərinin miqdarı nisbətən azalır [2; 7; 9]. 
Analiz nəticələri göstərir ki, allüvial-çəmən-meşə torpaqlarının palıd və vələs 
ağaclarının meşə döşənəyində kül elementlərinin miqdarı 2,9-3,2 % təşkil etdiyi 
halda, qarağac və qovaq ağaclarının meşə döşənəyində onun miqdarı 4,1-5,0 %-ə 
qədər artır (cədvəl 2). 
Bitkilərin fitokütləsi ilə azotun və kül elementlərinin faiz miqdarının 
hesablanması əsasında bitkilərin yerüstü və kök hissəsindən 1 ha torpağa daxil olan 
qida elementlərinin miqdarı hesablanmışdır (cədvəl 3). 
Təqdim olunan materialdan göründüyü kimi, torpağa daxil olan azotun və kül 
elementlərinin maksimum miqdarı əsasən bitkilərin kök hissəsində toplanmışdır. Belə 
ki, çəmən-bataqlıq bitkilərinin yerüstü kütləsində azotun miqdarı 72,0-92,2 kq/ha, 
kök hissəsində isə 247,1-262,9 kq/ha təşkil edir. Çəmən-ot bitkisində fitokütlənin 
azalması ilə əlaqədar olaraq, torpağa daxil olan azotun miqdarı yerüstü hissədə 33,1-
50,8 kq/ha, kök kütləsində isə 164,6-184,0 kq/ha arasında dəyişir. Kür çayı subasarı 
torpaqlarına nisbətən Qanıx-Əyriçay vadisinin torpaqlarında azotun xeyli çox 
toplanması nəzərə çarpır. 
Bitkilərin kök hissəsindən torpağa daxil olan kül elementlərindən Si (291,6-
334,2 kq/ha) miqdarı daha çoxdur. Sonrakı yerləri Ca (179,6-265,8 kq/ha), K (83,5-
118,4 kq/ha) və Mg (73,6-98,2 kq/ha) tutur. Çəmən-bataqlıq bitkilərin yerüstü 
kütlıəsi ilə müqayisədə kök hissəsində Al (80,1-103 kq/ha) və Fe (53,9-78,6 kq/ha) 
elementlərinin də xeyli toplanması müşahidə olunur. Çəmən-ot bitki-lərinin istər 
yerüstü və istərsədə kök hissəsinin kül tərkibində Al, Fe, Mn element-ləri nisbətən az 
toplanır. Qanıx-Əyriçay vadisində yayılmış bitkilərin kök hissəsində P (25,6-48,5 
kq/ha) və Kür çayının subasarında isə Na (29,5-39,3 kq/ha) və S-un (30,5-41,8 kq/ha) 
miqdarı nisbətən artır. 
Ədəbiyyat mənbələrinin araşdırılması və tədqiqat nəticələrinin müqayisəli təhlili 
göstərir ki, çəmən-ot bitkilərinin yerüstü kütləsinə nisbətən ağac bitkilərinin meşə 
döşənəyi ilə torpağa daxil olan azotun və kül elementlərinin miqdarı 1,5-2,0 dəfə 
azalır. Palıd və vələs ağaclarının meşə döşənəyində azotun miqdarı 15,7-18,4 kq/ha, 
Si 14,8-20,4 kq/ha və Ca 15,4-19,1 kq/ha təşkil edir. Qovaq ağacının meşə 
döşənəyində onların miqdarı xeyli artır.