Azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ

 
 
УОТ 547. 9 
 
AZƏRBAYCANIN ALLÜVİAL-HİDROMORF TORPAQLARININ TƏBİİ 
FİTOSENOZLARINDA AZOTUN VƏ KÜL ELEMENTLƏRİNİN 
MİQDARI 
 
V.H.HƏSƏNOV
AMEA Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutu AZ 1073, Azərbaycan
Bakı ş., M.Arif küçəsi 5, 
[e-mail]
 

---

525 
Məqalədə Respublikanın müxtəlif bioiqlim zonalarında allüvial-hidromorf 
torpaqların morfogenetik diaqnostikasının formalaşmasına əhəmiyyətli təsir 
göstərən təbii fitosenozlarda azotun və kül elementlərinin miqdarının 
öyrənilməsindən bəhs edilir. Bitkilərin fitokütləsinin kəmiyyəti ilə azotun və kül 
elementlərinin faiz miqdarının hesablanması əsasında bitkilərin yerüstü və kök 
hissəsindən 1 ha torpaq sahəsinə daxil olan ayrı-ayrı kül elementlərinin və azotun 
ehtiyatı müəyyən edilmişdir.
 
Açar sözlər:
allüvial-hidromorf torpaqlar, təbii fitosenozlar, azot, kül 
elementləri, yerüstü kütlə, kök kütləsi 
Ключевые слова:
аллювиально-гидроморфные почвы, естественные 
фитоценозы, зольные элементы, надземная часть, корневая часть 
Key words:
alluvial-hydromorph soils
, 
natural fitoshenoses, nitrogen, 
elements of ashes, the aerial part, root maas 
Müxtəlif torpaq tiplərinin genetik xüsusiyyətlərinin, torpaq profilinin və 
münbitlik parametrlərinin formalaşmasına köklü təsir göstərən bitki örtüyünün 
fitokütləsi ilə bərabər, azotun və kül elementlərinin miqdarına və tərkibinə aid 
kifayət qədər ədəbiyyat mənbələri mövcuddur. Müəyyən edilmişdir ki, torpağın 
üzvi akkumulyativ hissəsi, bitkilərin canlı və qurumuş şəkildə olan fitokütləsindən 
(yerüstü və kök kütləsindən) torpaqdakı mikroorqanizmlər və digər canlılardan, 
onların parçalanma məhsulu olan üzvi-mineral birləşmələrdən ibarətdir. Ayrı-ayrı 
torpaq tiplərinin tam genetik xüsusiyyətləri, nomenklaturası və sistematikasının 
dəqiqləşdirilməsi üçün bitki örtüyünün fitokütləsindən, həmçinin kül elementləri 
tərkibinin öyrənilməsi birinci dərəcəli əhəmiyyətə malikdir [2; 4; 7; 8; 9; 10; 11].
Lakin, çay subasarlarının allüvial-hidromorf torpaqlarının təbii fitosenoz 
bitkilərində azotun və kül elementlərinin miqdarı və tərkibi zəif öyrənilmişdir [1; 
3; 6; 12]. 
Azərbaycanda az tədqiq edilməsini və allüvial-hidromorf torpaqların genetik 
xüsusiyyətlərinin formalaşmasında və xüsusən üzvi-mineral maddənin toplanma-
sında mühüm rolunu nəzərə alaraq Qanıx-Əyriçay vadisində, Kür çayı subasarında 
və Quba-Xaçmaz massivində çəmən-ot bitkilərinin fitokütləsinin (yerüstü və kök 
kütləsinin), həmçinin ağac bitkilərində meşə döşənəyinin miqdarı müəyyən 
edilmişdir. Tədqiqatlar çəmən-bataqlı, allüvial-çəmən, allüvial-çəmən-meşə və 
çəmən-qəhvəyi torpaqlar üzrə seçilmiş tədqiqat məntəqələrində aparılmışdır. Çə-
mən-ot bitkilərinin qeydiyyatı (uçotu) tam inkişafının çiçəklənmə dövründə (may-
iyun aylarında) müəyyən edilmişdir. Ot bitkilərinin yerüstü hissəsi torpaq səthinə 
qədər 50x50 sm
2
ölçüdə biçməklə və kök kütləsi isə 25X25x20 sm
3
ölçüdə; 0-20, 
20-50 sm dərinlikdə 3 təkrarda təyin edilmişdir. Meşə döşənəyi xəzəlinin 
miqdarının ölçüsü 50x50 sm
2
olan 3 təkrarda öyrənilmişdir [1]. 
Bitkilərin fitokütləsində azotun təyini – Keldel metodu, Si, Al, Fe, Ca, Mg, 
Mn bitkilərin quru yanma külündən adi kimyəvi metodla, K, P, S isə bitkilərin yaş 
yanma məhlulunda, kalium - spektral, kükürd – çəki və fosfor – kalorimetrik 
metodla təyin olunmuşdur. 

---

526 
Analiz nəticələrinin müqayisəli təhlili zamanı müxtəlif torpaqlarda və 
bioiqlim şəraitində inkişaf edən çəmən-ot bitkilərində azotun və kül elementlərinin 
miqdarı və həmçinin kimyəvi tərkibi fərqli xüsusiyyətlərə malik olması müəyyən 
edilmişdir. Belə ki, Qanıx-Əyriçay vadisinin çəmən-ot bitkilərinin yerüstü 
fitokütləsində kül elementlərinin miqdarı 3,74-4,98% təşkil etdiyi halda, Kür çayı 
subasarının çəmən-ot bitkilərində onun miqdarı 5,98-7,04%-ə qədər artır (cədvəl 
1). 
Ədəbiyyat mənbələrində qeyd olunduğu kimi, şimal regionlarından 
başlayaraq quru bozqır zonaya kimi çəmən-ot bitkilərində kül elementlərinin 
miqdarı 2-4 %-dən 5-12 %-ə qədər artır [2; 3; 9]. 
Qanıx-Əyriçay vadisinin cil-cığ, çəmən-bataqlıq bitkilərinin yerüstü 
kütləsində kül elementlərinin miqdarı az (1,92-2,34 %) olmasına baxmayaraq, azo-
tun miqdarı 1,75-2,35 %-ə qədər artır. Çəmən-ot bitkilərinin yerüstü kütləsində isə 
kül elementlərinin miqdarının xeyli artması (3,74-4,98%) ilə bərabər, azotun 
miqdarında da (1,24-2,03%) kifayət qədər stabillik nəzərə çarpır. Həmçinin çəmən-
bataqlıq bitkilərinə nisbətən, çəmən-ot bitkilərinin yerüstü kütləsində Si (0,82-
1,62%), Ca (1,07-1,37%) və K-un (0,83-1,16%) 1,5-2,0 dəfə artması müəyyən 
edilmişdir. Lakin, bitkilərin kök hissəsində azotun nisbətən azalması (0,81-1,16%) 
müşahidə olunur. Göstərilən fitosenozların yerüstü kütləsi Al (0,05-0,13 %) və Fe 
(0,03-0,09%) elementləri ilə çox zəif təmin olunmuşdur. Əksinə kök hissəsində Al 
(0,37-0,64%) və Fe-un (0,34-0,46%) kəskin artması analiz nəticələrindən aydın 
görünür. 
Qeyd etmək lazımdır ki, L.N.Bıkova və N.Q.Zırin [3] tərəfindən Mərkəzi 
Rusiya düzənliyi Klyazma çayı subasarının allüvial-çəmən və çürüntülü-qleyli 
torpaqlarında bitkilərin yerüstü kütləsinə nisbətən, kök hissəsində Al (0,50-0,73%) 
və Fe-un (0,74-1,01%) 5-10 dəfə artması müəyyən edilmişdir. 
Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, arid bioiqlim şəraitinə malik Kür çayı 
subasarının çəmən-bataqlıq və çəmən-ot bitkilərində kül elementlərinin miqdarının
istər yerüstü (5,91-7,04 %) və istərsə də kök hissəsində (4,04-5,75 %) xeyli artması 
müəyyən edilmişdir. Bitkilərin yerüstü hissəsində azotla (1,88-3,29%) yanaşı Si 
(1,67-2,16%), Ca (1,41-1,86%), xüsusən K (1,14-2,59%) və Na-un (0,24-0,38%) 
kifayət qədər artması analiz nəticələrindən aydın görünür. Lakin, gözlənildiyi kimi 
bitkilərin kök hissəsində azotun və kül elementlərinin nisbətən azalması müşahidə 
olunur. 
T.Y.Mixitarova, T.S.Cəfərova [10], İ.A.Şipanova [11] tərəfindən Şərqi 
Şirvan bölgəsinin yabanı yonca və biyan bitkilərinin yerüstü kütləsində kül 
elementlərinin (6,67-6,95%) və azotun miqdarının yüksək (4,63-5,42%) olması və 
kök hissəsində isə xeyli azalması (3,92-4,12 %) müəyyən edilmişdir.

---

527