Azərbaycan respublikasi naziRLƏr kabineti yaninda

Çapa tövsiyə edən: AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
Rəyçilər: filologiya elmləri doktoru,professor Q.Məşədiyev

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru M.Əsədova

Zülfiyyə Quliyeva (İbrahimova)

AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
ƏDƏBİ DİL ONOMASTİKASINDA KLASSİK VƏ DİNİ ONOVAHİDLƏRİN ÜSLUBİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ

(Cəlil Məmmədquluzadənin bədii əsərləri əsasında)

Açar sözlər: satirik üslub, onomastika, antroponim, komizm, üslubi xüsusiyyətlər

Ключевые слова: сатирический стиль, ономастика, антропоним, комизм, стилистические особенности

Key words: satirecal style, onomastics, antropohym, comic, stylistic-feature.
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində xüsusi bir mərhələ təşkil edən Cəlil Məm­məd­­quluzadə yaradıcılığı ədəbi dil ta­ri­xi­­­mizdə, ədəbi dilimizin üslubi im­kan­larının zən­ginləşməsində əsas rol oy­nayır. Məlumdur ki, Cəlil Məmmədquluzadə XIX əsrin sonu, XX əs­rin əvvəllərində Azər­­bay­can ədəbiyyatı və bədii pub­li­sis­tikasında satirik üs­­l­ubun aparıcı və yaradıcı nümayəndələrindən bi­ri kimi, Azərbaycan üslubi ono­mas­­ti­ka­sı­nın zən­ginləş­mə­sinə öz sanballı töhfələrini vermişdir. Baş­qa söz­­­lə, onun ya­radıcılığında is­tifadə olun­­muş onomastik va­hid­lər Mirzə Cəlil komizminin ər­­sə­yə gəlməsində mühüm va­­­si­tə­lər­­dən biri kimi çıxış etmişdir.

Son dövrlərdə Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığının ən bö­yük təd­qi­qat­çı­la­­rın­dan biri aka­d. İsa Həbibbəyli, bö­yük ədibin ədəbi irsinin Azər­baycan mə­də­niy­­­yəti, azər­bay­­can­çılıq ideologiyasının formalaşması yö­nündə dəyər kəsb edən cə­­­hətlərindən bi­ri kimi onun dil-üslub oriji­nal­lı­ğını da xü­susi vurğulayaraq yaz­mış­dır: “Mirzə Cəlil Məmməd­qu­lu­za­də­nin bədii nəsri Azərbaycan ədə­biy­ya­tın­da ye­ni bir hadisə idi. Real həyat hadisələrinin ti­pik bədii vasitələrlə təqdimi, zəh­mət­­keş in­san­ların qəribə ta­le­yi, milli oyanış və dirçəlişə çağırış, sadə və koloritli dil-üs­lub ya­­zıçının bədii nəsrinin başlıca istiqamətini təşkil edir” [1, s.13].

Bə­dii ədəbiyyatda komizm üsullarının araşdırılmasına dəyərli monoq­rafiya həsr etmiş professor Qəzənfər Kazımov yazır: “Sa­tira və yu­mor yaratma tex­nika­sı­nın, komizm üsul­la­rı­nın öyrənilməsi üs­lu­biy­ya­tın ən mühüm vəzifələrindəndir. Çün­­­ki komik sənətkarın yazı maneraları di­lin leksik, frazeoloji və qram­matik im­kan­­ları ilə yanaşı, bədii-estetik key­­fiy­­yət­lə­ri­­ni də zənginləşdirir. Üslubiyyat el­min­də bu istiqamətdə apa­rı­lan təd­qiqat dilin es­tetik imkanlarını üzə çıxarmaqla yanaşı, zən­­­­gin satira təcrübəsi əsasında komizm va­sitə və üsulları ilə bağ­­lı ümumi­ləş­dir­mə­lərə də kömək edir [2, s. 9].

Bu nəzəri əsaslara söykənsək, Cəlil Məmmədquluzadənin bə­dii əsərlə­­rinin di­li də elmi araşdırmalar üçün zəngin ma­te­ri­al ve­­rir. “Bədii dildə üslub mə­sə­lə­lə­rin­dən söz açan A.Axundov yazır: “Kiçik adamların: Məhəm­­mədhəsən əmilərin, mü­si­bətli Zeynəblərin, usta Zeynallara, biça­rə Novruzəlilərin faciəli həyatını qələmə alıb, onların özü üçün yazan Mir­zə Cəlil öz əsərlərinin dilinə fikir vermişdir [3, s. 33]. Onu da nə­zərə al­maq la­zım­dır ki, onomastik va­hid­lər­dən ya­­­rarlanmaqda istər C.Məm­mədquluzadə, istərsə də onun qə­­ləm və məslək yoldaşları, əqidə dostları olan baş­qa və­tən­pər­­vər molla­nəs­rəd­­­dinçilər zəngin ənənələrə malik olan klassik Azər­­­baycan və Şərq poeziyasından ye­tərincə bəhrələnmişlər. Bu bəhrələnmənin el­mi əsas­larını tədqiq etmiş görkəmli dil­çi alim, akademik Tofiq Hacıyev belə bir ümu­miləşdirici nə­ti­cə­yə gəlmişdir ki, sa­t­irik üslubda i­ş­lə­dil­miş antroponim və to­­po­­nim­lərin bir qrupu klassik ədə­biy­yat­dan gəlirsə, “ikinci qi­sim xü­susi isimlərə klas­sik lirik üslubda ya tamamilə təsadüf olu­n­­mur, ya da çox nadir hallarda rast gəl­­mək mümkündür” [4, s. 73]. Aydındır ki, klassik ədəbiyyatdan gələn an­tro­po­nim­lər sa­ti­rik ədəbiyyatda, o sı­radan Cəlil Məmmədquluzadə yar­ad­ıc­ılı­ğın­­da daha çox ezop dili süzgəcindən ke­çirilməklə istifadə olu­nursa, bəzən həm klassik po­ezi­ya­da, həm də satirik ədə­biy­­­yat­­da eyni və ya yaxın poetik funksiya daşıyan ono­mas­tik va­hid­­lərə də təsadüf et­mək mümkündür. Ancaq təbii ki, bu, sa­ti­rik ədəbiyyatın apa­rıcı üslubi xü­susiy­yəti deyil və klassik po­e­zi­­­yadakı adlardan istifadə edildikdə hə­min adların müs­tə­qim mə­nalarına satirik-yumoristik çaların qarışdırılması bu ədə­­biy­ya­tın qarşıya qoy­du­ğu ideya-estetik məqsədlərdən irəli gəlir.

Onu da yaddan çıxarmayaq ki, əsasən islam mədəniyyəti kon­­­­­tekstində for­ma­laş­mış klassik Azərbaycan poeziyasında sıx-sıx işlənmiş dini onomastika həm bir­ba­şa, həm də do­la­yı­­sı yolla XIX-XX yüzilliklərin satirik ədəbiyyatına da keç­miş və uy­ğun üslubi çalarlarda işlənmişdir. Klassik poeziya ilə yanaşı, şifahi xalq ədə­biy­ya­tı və canlı xalq dili ono­mas­ti­kası da satirik ədəbiyyatda işlənən adların ar­­­­se­na­lı­nın zənginləşməsində müs­təs­na rol oynamışdır. Bütün bu qaynaqların elmi təsviri və satirik ədəbiyyata təsir üsul­­la­rı­nın araşdırılması ayrıca bir müstə­qil tədqiqatın möv­zusu ol­du­ğu­n­­­­dan, yal­nız bəzi müqayisələr apar­maq­la kifayətlənmək is­tər­dik. Onu da qeyd etmək yerinə dü­şər ki, satirik üslub­da an­tro­ponim yaradıcılığında ənə­nənin rolu nisbətən zəifdir və bu­nu xüsusi vurğulayan tədqiqatçılar belə qənaətə gəl­mişlər ki: “Klassik po­ezi­­ya­nın zəngin leksikonu olmuşdur, lakin ya­ra­dı­­lan yeni sa­tirik üslub üçün bu lüğət eh­­tiyatı eynən yaramır. Bu lüğəti “parçalamaq”, ənənəni “sın­dır­maq” və poeziya lü­­ğə­ti­­­­­ni yeniləşdirmək lazım idi [5, s. 6].

Ana­dilli ədəbiyyatımızın ilk klassik örnəklərindən olan İz­­zəddin Hə­sə­no­ğ­­lu­nun ilk qəzəlində işlədilmiş “Dilbər” an­tro­po­­­nimi klassik Şərq poeziya­sında çox ge­­niş yayılmış bir obraz olub, fars dilindən tərcümədə “ürək aparan, könül aparan” mə­­­na­­sını verir və sevgili, gözəl məzmununu özün­də ifadə edir [6, s.73] (bax: Cə­lil Məmmədquluzadənin “Şəhər və kənd” hekayəsində Dilbər obraz – [1, 323]. Hə­sən­oğ­­lunun qə­zə­l­ində işlənmiş “dilbər” də gös­tə­rilən mənaları ehtiva edir. Ma­raq­lı­dır ki, qəzə­lin birinci mis­ra­­sında şair sanki “dilbər” sözünün ifadə etdiyi hərəkət, fə­­a­­liy­­­yət mənasını açaraq bunu türk dilində vermişdir: