Azərbaycan respublikasi naziRLƏr kabineti yaninda

Çapa tövsiyə edən: Bakı Dövlət Universiteti


Rəyçilər: filologiya elmləri doktoru H.Əsgərov

filologiya elmləri doktoru,professor S.Mehdiyeva

YENİ NƏŞR
Buludxan Xəlilov

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti,

filologiya elmləri doktoru, professor
AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ TERMİNOLOGİYANIN STANDARTLAŞDIRILMA FORMALARININ TƏDQİQİ
Dilin terminoloji sisteminin formalaşması qanu­nauy­ğun­luqları, termin­­yarat­ma­nın forma və üsulları, mənbələri haqqında nəzəri ümumi­ləş­­dirmə xüsusi terminologiya üçün ümumi - nəzəri əsasları müəy­yən­ləş­di­rir. Məhz bununla da ayrı-ayrı dillərin terminoloji sistemində, eləcə də sa­hə ter­minologiya­la­rın­da baş verən müxtəlif proses və hadisələrin nəzəri şə­kil­də öyrənilməsi ən aktual problem­lər­dən­dir. Çün­ki terminlər adlan­dır­dığı anlayışlarla bağlı olduğu kimi, an­la­yışlar da təfəkkürlə, cəmiy­yə­tin inkişaf xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Ona görə də terminologiya, onun nə­zəri və praktik problemləri oxşar dil hadisələri olmaqla cəmiyyətin inki­şaf tempi ilə sıx şəkildə əlaqədardır. Bu baxımdan termin və termi­no­lo­­giya problemi ümumi dilçilik nəzəriy­yə­sinə da­xildir. Terminologiya ilə bağlı problemlər dilçiliyi müx­təlif elm sahələrinə yaxınlaşdırır. Təsadüfi deyil ki, istənilən el­min tarixi sahə ilə bağlı anlayış və terminlərin inkişaf tari­­xini də özündə ehtiva edir. Bu baxım­dan professor S.A.Sadıqovanın “Azər­baycan dili terminologi­ya­sı­nın standartlaşdırma formaları” monoq­ra­fiyasında qoyulan problemlər öz aktuallığı ilə diqqəti cəlb edir. Mo­noq­­rafiyada Azərbaycan dilində terminologiyanın aktual prob­­­lemləri - tək­milləşmə və zənginləş­­mə yolları, ter­mi­noloji sis­tem­in inkişaf isti­qa­mət­lərinin məntiqi-linqvistik əsasları tədqiq edil­miş, terminologiyanın unifikasiya və standartlaş­dırma formaları­nın nəzəri və praktikası ilə bağlı mə­sə­lələr linq­vistik təhlilə cəlb olun­muşdur. Monoqrafiya dörd fəsildən iba­rət­dir. Birinci fəsildə termin yaradıcılığının spesifikası, dillərin qar­şı­lıq­lı əlaqədə inkişafı, termin yaradı­cı­lığının mənbələri və alınmalar nəzəri as­pektdə araşdırılmışdır. İctimai-siyasi həyatda baş verən dəyişikliklər, öl­kə iq­ti­sadiy­yatında bazar münasi­bət­lərinin bərqərar olması, el­mi strate­gi­ya­nın inkişaf istiqamət­lə­ri­nin müxtəlifliyi, icti­mai-fəaliy­yə­tin geniş­lən­diril­məsi termino­lo­gi­ya­­nın inki­şa­fı­na tə­sir edir. S.A.Sadıqovanın qeyd et­di­yi kimi, tədqiqat və elmi axta­rışlardan əldə edilən nəticələr, çıxarılan qa­nun­lar, cəmiy­yətdə gedən pro­seslər anlayışlarda, terminlərdə öz əksini tapır. Elmi fikir­lərin bir-birindən ayrılması, fərqləndirilməsi nə qədər əhə­­miy­­­yətli­dirsə, onların ifadə formasından ibarət olan terminlər də elmi dilin qavranılma mən­bəyi­dir. Bu baxımdan elmlərin inkişa­fında anla­yış­la­rın təyin olunması vacibdir. An­­­layışın forma­laşması prosesində onun də­qiq təyin olun­ması əsas cəhət­lərdən biridir. Çünki termin anla­yışın daşı­yıcısıdır. Ona görə də elmi-texniki tərəqqi döv­ründə ter­minoloji iş hə­ya­ta keçi­rilərkən bu və ya digər terminin hansı məna kəsb etdiyini müəy­­yən etməyə ciddi diqqət yetiril­məlidir. Terminin məna kəsbi baxı­mın­dan düzgün seçilməsi bu terminə uyğun anla­yışın ən əsas əlamət­ləri­nin müəyyən olunmasında mü­hüm rol oynayır. Elm və tex­ni­kanın inki­şa­fı ilə əlaqədar müvafiq ter­min­lər yaranır, lakin həmin terminlərin mənası də­qiq, dürüst müəy­yən­ləş­dikcə onları yaradan elm və texnika sahəsinin özü də irəli­lə­yir. Termin­lə­rin formalaşmasını, inkişafını, zənginləşmə yol­­­­la­­­rını, yaran­ma üsullarını, onların nizama salınmasını, iş­lən­məsini müəy­­yən­ləşdirmək, nəzəri aspektdən təhlil etmək dilçiliyin əsas problem­lə­rin­­dən­dir. Çünki, terminologiya cəmiy­yətin inkişafı ilə bağlı olduğu üçün baş verən hər bir dəyişik­lik bu və ya digər şəkildə dilin leksik tərki­bin­də öz izləri­ni qoyur, burada müəyyən şəkildə öz əksini tapır. Sözdü­zəltmə vasitələrinin bütün arsenallarının terminolo­gi­yada isti­fadə olun­ma­sı ilə yanaşı, bu sahədə özünəməxsus termin yara­dı­cılığı üsulları da yara­nır. Bu üsul­ların müəyyən qis­mini bir sıra əlamətlər əsasında təyin et­mək olduğu halda, bir qis­minin ümumi şəkildə izahı çətinlik törədir və on­lar tədqiqatda istisna­lar şəklində qeydə alınır.

Monoqrafiyanın ikinci fəsli “Azərbaycan dilinin terminologi­ya­sın­da leksik paralellər” adlanır. Bu fəsildə terminologiyada paralelliyi yara­dan amillər müəyyənləşdirilərək yazılır: “Elmi-texniki termino­lo­giya elmin bu və ya digər sahə­lərində elmi prinsiplərə əsaslanmış, unifi­ka­­siyası ilə şərt­lənən, daimi və intensiv zənginləşməyə, dəyişməyə məruz qa­lan daha çevik leksik təbəqəni əks etdirir. Terminlərin dilə keçməsi vasi­təsilə yeni sözlər və söz birləşmələri yara­narkən bəzən dilin lüğət tərki­bində bir anlayış müxtəlif ter­minlərlə ifadə edilir və paralellər yara­nır”. Müəllif anla­yışın təyin edilməsi prosesində paralelliyi yaradan sə­bəb­ləri aşağıdakı kimi qruplaşdırır: terminlərin elmi dilin vahidləri ol­ması; onların mühüm bir hissəsinin milli xarakter daşı­ma­ması; termin­lə­rin yaran­masının bu və ya digər dildən asılı olmaması; anlayışın vacib xüsu­siyyət­lə­rinin nəzərə alın­­ma­­ması. Çünki elmin, texnikanın ayrı-ayrı sahə­ləri üzrə an­la­yışlar əksər hallarda bu və ya digər dildə yaranmaqla son­ra­lar çoxlu sayda müxtəlif dillərdə işlədilir. Beləliklə də, bu sahə üzrə müəy­yən qismi terminlər digər dil­lərdə alınma və ya kalka olunmuş söz kimi işlədilir və müəy­yən dəyi­şikliyə məruz qalır. Bu tipli terminlər dün­ya­nın bir çox dillərində olduğu kimi Azərbaycan dilində də müəyyən fik­rin, təfək­kürün ifadə forması kimi çıxış edir. Terminlərin bir qismi heç bir dəyişiklik edilmədən, eyni forma və məz­munda bir mənalı olaraq isti­fa­də olunur. Bu tipli ter­minlər çox vaxt beynəlmiləl səciyyə kəsb edir və ox­şar fone­tik qabıqda, eyni semantik məna yükü ilə müxtəlif dillərin ter­mi­no­loji sis­teminə daxil ola bilir. Pa­ralelliyin yaran­masına xas olan xüsu­siy­yətlərdən biri də termin və anlayış müna­sibətinin düzgün müəyyənləş­diril­mə­­mə­sidır. Qeyd etmək lazımdır ki, onlar bir-biri ilə sıx əlaqənin təzahür for­ma­sıdır. Monoqrafiyada bu problemlər sistemli şəkildə təhlil edilərək onların uni­fikasiya prosesi müəyyənləşdirilərək yazılır:

“Demək, anlayış ümumiləşdirilmiş formada predmet və məf­hum­la­rın meydana çıxan ümumi və spesifik əlamət­lə­rinin təyin edilməsi yolu ilə onlar arasındakı əlaqəni, mü­na­si­bət­ləri əks etdirən fikirdir. Pred­met və məfhumlar haq­qında an­layışların formalaşmasının insan üçün əsas yolu abstraktlaşdırma, ümumiləşdirmə, müqayisə və təyin et­mədir. Bu da termin və anlayışın əsas xüsusiyyətlərini əks etdirən mühüm amil­lər­dəndir. Anlayış insan beynində ətraf mühitin predmet və məfhumlarının bir­başa inikası nəti­cəsində meydana gələ bilər. Anlayışın formalaşmasının əsa­­sını predmet haqqında məlumatların toplanmasıdır”. Bu proses Azərbaycan dilində işlənən, o cümlədən yeni yaranan termin­lərin top­lan­ma­sı, aprobasiyası və tətbiqinin sürətlən­diril­məsini, dilimiz­dəki elmi-texniki anlayışların vahid sistem əsasında təkmilləş­di­ril­­məsini tələb edir. Lakin, terminolo­giyada terminlərin müx­tə­lif şəkildə tədqiqi za­manı meydana çıxan fərqli fikirlər onun obyektini, məqsəd və vəzi­fə­lə­ri­ni müəyyənləşdirərkən fikir ayrılıqlarının yaran­ma­sına səbəb olur. Çünki dilin ümumi leksik sisteminin müəyyən funksiya daşıyan söz qruplarına bö­lün­məsi zamanı dəqiq və aydın olunmuş meyar­lar, onların qrup­laş­dırıl­ma­sında vahid prinsiplər hələ də tam və qəti şəkil­də müəyyən­ləş­diril­mə­miş­dir. Terminoloji leksika ilə bağlı müxtəlif baxış­lar mövcud olsa da, dil­çilikdə daha çox qəbul edilən aparıcı fikir və əsas prinsip odur ki, onlar di­lin ümumi lüğət tərkibinin xüsusi bir hissəsi olmaqla onun qanunlarına əsaslanaraq formalaşan və inkişaf edən leksik qatını təşkil edir. Lek­si­ka­nın mühüm bir hissəsini təşkil edən bu qat bəzən xüsusi (ayrıca) lek­sika da adlandırılır. Bütün bunlar ilk dəfə monoqrafik şəkildə kitabda öz həl­li­ni tapmışdır. Dildən asılı ol­mayaraq istənilən terminin ümumi xüsusiy­yət­lə­ri bir se­mantik sahə hüdudlarında eyni məna ifadə etməsi, kon­tekst­dən asılı olma­yaraq terminin dəqiqliyi, yəni onun sırf no­minativ funksiyası, terminin anlayışdan və yaxud deno­tatdan asılılığı və onların sistemliliyi ilə xarak­teri­zə olu­nur. Bu şərtlərin pozulması terminologiyada paralellərin yaranma­sına sə­bəb olur. Belə paralellərin unifikasiyası dilin inkişafı istiqamətində ən mü­hüm problemlərdəndir. Buna görə də elm və texnikanın müəyyən sahəsində (və ya onun hansısa bölmələrində) anlayışlar sisteminin termin və tərif­ləri­nin standartlarının işlənib hazırlanması bir və ya bir neçə sahənin nor­mativ sənədlərində istifadə olunan terminlər, eləcə də təriflərlə bağlı apa­rılır. Stan­dart­l­arın işlənib hazırlanması, təsdiqi bu sahənin normativ sənədl­ərində istifadə edilən terminlərin ikili şərhini, təsrifini aradan qaldırır, mübahisəli mə­sələlərin həllinə yardım göstərir. Bunu nəzərə alan müəllif yazır: “Stan­dart­­laş­dır­manın əsas vəzifələrindən biri xüsusi elmi terminləri müasir döv­rün tələblərinə uyğun qaydaya və vahid formaya salmaq, sistemləş­dir­mək­dir. Terminlərin standartlaşdırılması işi də bilavasitə terminologiya sahə­si­nə dair biliklərə əsaslanır. Terminoloji sistemin real və əlverişli istifadə yolu termin­lərin standartlaşdırılması və vahid formaya salınmasıdır”. Deməli, stan­dartlaşdırma müasir ümumi ədəbi dilin normalarına uyğun gəlməlidir. Termin­lərin ədəbi dil normaları əsasında standartlaşmasında terminolo­gi­ya­nın ədəbi dilə münasibəti və dil normalarının terminologiyaya tətbiqi əsas məsələdir.

Stan­dart­laş­dırıl­ma prosesində bu dəyişikliklər müəyyən qanunauy­ğun­luqlar əsa­sında tənzimlənməlidir. Bu proses öz növ­bə­­sində bütün­lükdə həm terminlərin, həm də terminolo­giyanın milli dilin xü­susiyyətlərinə əsas­lan­ması ilə reallaşır. Terminoloji sistemdə paralellər üçün real zəmin var­sa, onda ilk növbədə onu doğuran, meydana çıxaran şərtləri müəyyənləş­di­­rib araşdırmalıyıq. Terminolo­gi­ya­da paralellik əslində terminoloji sis­te­min for­malaşması dövrünün tələbi ilə meydana çıxır və nəticədə müəy­yən dövrdə müsbət ha­disə kimi qiymətləndirilməlidir. Terminoloji siste­min for­malaşması dövründə belə termin­lərin müsbət pro­ses kimi qiymət­lən­dirilməsi mübahisə doğurur. İstər təşəkkül mər­hələsini keçirən, istərsə də inki­şaf etmiş terminoloji sistemdə müxtəlif variantlara malik termin­lə­rin varlığı ter­mi­no­logi­yada qüsurlu cəhət sayılmalıdır. paralell­ərdən han­sı­nın işlə­dilməsi, elmi mübadilə zamanı anlaşıl­maz­lıq törədəcək hal­ların ara­dan qaldırılması, terminin stan­dart­laşmaya doğru inki­şafının ləngiməsi və s. şərtlər terminoloji sistemin ümu­mi qüsurları hesab edilməlidir. For­ma­laşma mər­hələsini ke­çirən terminoloji sistemdə isə paralellərin var­lı­ğı həmin sis­temin qaydaya, nizama salınmasını tələb edir.

Terminlərdə paralelliyin yaranması terminoloji sis­te­min for­ma­laş­ma­sı dövründə daha qabarıq şəkildə özünü göstərməsi fak­tı isə heç bir müba­hisə doğurmur. Bu hər şey­dən əvvəl onunla bağ­lıdır ki, müvafiq elm sahəsinin ter­min­lərini yaratmaq üçün əsas amillər düzgün müəy­yən­ləş­­dirilmir. Bunları nəzərə alınaraq terminologiyanın unifikasi­yası və stan­dartladırılması yolları müəyyənləşdirilmişdir. Üçüncü fəsil “Azər­baycan dilində terminologiyanın unifikasiyası və standart­laş­dırıl­ması» adlanır. Bu baxımdan terminologiyanın nizama salınması mü­vafiq sahə anlayışlarının müəyyənləşdirilməsi və müəy­yən sistemə gətiril­mə­sini əhatə edir. Hər bir sahənin inkişafı onun anlayış­larının sistemə salın­ması ilə birbaşa əlaqədardır. Anlayışların qruplaşdırılması prosesində termi­nin müəy­yən­ləşdirilməsi prosesi nəzərə alınır. Terminologiyada termin müx­təlif­liyi dublet və omonim terminlərin yaranmasına səbəb olur. Eyni zaman­da bir sıra terminlərin anlayışa uyğun gəlməməsi onların yeni ter­min­lə əvəz olunmasını tələb edir. Terminlə anlayış ara­sın­dakı uyğun­luq­lar hökmən nəzərə alınmalıdır. Termino­lo­giyadakı qa­nu­nauyğunluqlar da ək­sər hallarda dilin ümumi qa­nun­larına tabe olur. Xüsusilə, leksikanın xü­susi qatı kimi terminlərin özünə­məxsus semanti­kası, sistemliliyi, struk­turu və qanunları ilə tənzimlənməsi tədqiqata cəlb edilmişdir. Bu­nun­­la yanaşı dilin terminoloji sisteminin formalaşması qanu­na­uy­ğun­luq­ları, terminyarat­ma­nın forma və üsulları, mənbələri haqqında nəzəri ümumi­ləş­dirmələr aparılmış və terminologiyanın sistemə salınmasının nə­zəri əsasları müəyyənləşdirilmişdir. Monoqrafiyanın dördüncü fəsli “Termino­logiyanın unifikasiyasının terminoloji lüğətlərdə əksi” adlanır. Müəl­lifin qeyd etdiyi kimi nizama salınma prosesinin son nəticəsi sahə­lə­rin termin sistemini tam əhatə edən, sahədəki anlayışları bütünlüklə özün­də əks etdirən terminoloji lüğətlərin hazırlanmasıdır.

Terminoloji lüğətlərin tərtibində terminlərin toplanması, veril­mə­si prinsipləri mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Terminlərin ifadə etdikləri anlayış­lar sistemi üzrə yerləşdirildiyi siyahı terminoloji lüğət­lə­rin sözlüyünü təşkil edir. Sözlüyə hər cür termin düşə bilməz. Sözlük termi­noloji lüğətin tərtib olunan sahəsini düzgün, dəqiq və tam ifadə edil­məlidir. Ona görə də tədqiqatda qeyd edildiyi kimi müasir dövrdə elmin yüksək sürətlə inkişaf etdiyi bir vaxtda ikidilli terminoloji lüğətlərin tərtibi və nəşri ilə kifayətlənmək olmaz. Elmin inkişafı üçün ən əlverişli yol izahlı terminoloji lüğətlərin tərtibidir.

Məhz bununla da ayrı-ayrı dillərin terminoloji sistemində, elə­cə də sahə terminolo­gi­ya­ların­da baş verən müxtəlif proses və hadisələrin nəzəri şəkildə standartlaşdırma formaları zəngin faktlarla təhlil edilmişdir. Bu baxımdan termin və terminologiya problemi ümumi dilçilik nəzəriy­yə­sinin tərkib hissəsi kimi nəzəri və praktik cəhətdən tədqiqata cəlb edilmişdir. Bu zaman dillərarası əlaqələrin məntiqi nəticəsi və tədqiqat obyektinin düzgün təhlili dil konstruksiyalarının işarə olunma imkanlarını üzə çıxarır. Bütün bunlar monoqrafiyada öz həllini tapmışdır.

Beləliklə, monoqrafiyada Azərbaycan dili terminologiyasının unifikasiya məsələləri, nizamasalma, standartlaşdırma yolları zəngin faktlarla təhlilə cəlb edilmişdir. İlk dəfə olaraq nəzəri aspektdə Azərbaycan dilinin materialları əsasında terminlərin unifikasiya məsələləri sistemli şəkildə tədqiq edilmişdir. Əsərdə problemlərin qoyuluşu, onların elmi əsaslarla şərhi uğurludur.

S.A.Sadıqovanın müasir dilçiliyin ən perspektivli sahələrindən birinə həsr edilmiş, əhatə dairəsi və yüksək elmiliyi ilə seçilən bu əsər nəzəri terminologiyanın inkişafı üçün zəngin material verir.