Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda

2.3.BEYNƏLXALQ ƏMƏK BÖLGÜSÜNDƏ MÜASİR “BEYİN AXINI”
XX əsrin ortalarından başlayaraq iqtisadiyyatı zəif inkişaf etmiş ölkələrdən müxtəlif sahələrdə çalışan, yüksək peşəkarlığı və savadı ilə fərqlənən mütəxəssislərin inkişaf etmiş ölkələrə axınının getdikcə güclənməsi müşahidə olunur. Bu proses qlobal problemə çevrilərək dövlətlərin və beynəlxalq təşkilatların marağını özünə cəlb edirdi.

Ümumiyyətlə ədəbiyyatda o, cümlədən «Britanika» ensiklopediyası ilə «Beyin axını» - yüksək savadlı, yaxud peşəkar kadrların bir ölkədən, iqtisadi sektordan, sahədən başqasına yüksək mənfəət və həyat tərzi əldə etmək məqsədi ilə miqrasiyası kimi təyin edilir.

OECD-in 1997-ci il tarixli məruzəsində yüksək ixtisaslı kadrların mühaciratı barədə məruzəsində «Beyin axınına» aid iki əsas anlayış ayırd edilir: «Beyin mübadiləsi» və «Beyin itkisi».

«Beyin mübadiləsi» ölkələr arası mütəxəssislərin iki tərəfli axınını nəzərdə tutur. Bu axının bir hissəsi üstünlük təşkil edən hallarda «Beyin artımı» yaxud «Beyin axını» terminləri istifadə edilir.

«Beyin itkisi» termini əvvəlki iş yerlərində zəruri olan bacarıq və səriştəyə ehtiyac olmayan yeni məşğulluq formalarına yüksək ixtisaslı kadrların mühacirəti zamanı baş verən mütəxəssislərin qıtlığını müəyyən edir.

Dünyada elmin vəziyyəti barədə statistik məlumatlar «Beyin axını» fenomeninin olduqca yayılması barədə dəlalət edir. Elmin maliyyələşdirilməsi ilə məşğul olan ABŞ-ın Milli Elm Fondunun (NFS) statistikasına görə Amerikaya gəlmiş və orada PhD elmi dərəcəsi almış tədqiqatçıların əksəriyyəti sonradan burada daha uzun müddətə qalırlar. Bu hal başqa ölkələrin anoloji göstəriciləri ilə (məsələn Böyük Britaniya) böyük ziddiyyət təşkil edir. Belə ki, B.Britaniyada təhsil alan əcnəbilərin 75% müdafiədən sonra vətənə qayıdırlar. Halbu ki, ABŞ xarici doktorantların yalnız 35% tərk edir. Onu da nəzərə almaq vacibdir ki, ABŞ gələnlərin sayı İngiltərəyə gələnlərin sayından qat-qat çoxdur. Vətənə qayıtmayanların arasında birinciliyi Çin, Tayvan, Hindistan, Cənubi Koreya kimi ölkələrin nümayəndələri saxlayır. Məsələn, Amerikada olan 2187 çinli doktorantdan yalnız 10 nəfəri müdafiədən sonra evə qayıdıblar, halbuki, B.Britaniyada olan 208 çinli alimdən 56-sı Dumanlı Albionu tərk etmişdir.

İxtisaslaşmış işçi personalının hərəkətinə bir sıra amillərin mövcudluğu təsir edir. Birincisi əvvəlki vaxtlardan fərqli olaraq işçi qüvvəsi eksport edən ölkələrdə elmin daha da beynəlmilləşdirilməsidir. Beynəlxalq təhsildə və hazırlıqda iştirak, beynəlxalq mübadilənin və təcrübənin müxtəlif sxemləri daxil olmaqla gənc alimlərin xaricdəki elmi fəaliyyətinə marağını stimullaşdırır, məzunların qabağında geniş beynəlxalq perspektivlər açır. İsveç, Hollandiya, İrlandiya kimi kiçik ölkələr çalışırlar ki, xaricdə işləməyə yararlı, bu ölkədəki müəssələrin güclənən beynəlxalq fəaliyyəti ilə ayaqlaşa bilən çoxlu sayda mütəxəssis hazırlasınlar.

İkincisi, işçi qəbul edən dövlətlərdə beynəlxalq təcrübəsi olan, yüksək ixtisaslı kadrlara təlabatın artması.

Müəyyən profilli mütəxəssislərə olan müəssələr səviyyəsində çatışmamazlıq əcnəbilərin dəvət olunmasının əsas səbəblərindən biridir. İş adamları böyük təkidlə yüksək səviyyəli namizədlər axtarırlar. Stimullaşdırıcı immiqraisya siyasəti çox ölkələrdə həmçinin əhəmiyyətli olan faktorlara aid edilir.

Bu iki amili Avropa Birliyinin inkişaf etmiş dövlətlərinə aid etmək lazımdır. İnkişaf edən dövlətlərdə «Beyin axını» yaxud elmi inteliqensiyanın emiqrasiyası elmi təlabatın müntəzəm olaraq azalmasının nəticəsidir. Emiqrasiyanın səbəbləri elmdə birinci növbədə maliyyələşdirilmənin azalması nəticəsində törənən böhranla sıx əlaqədardır. İnkişaf etmiş sənaye ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, dövlət tərəfindən elmə ayrılan dotasiyaların həcminin 2%-dan az olmamalıdır. MDB dövlətlərində bu məbləğ ümümmilli məhsulun 0,53%-m təşkil edir.

Əmək haqqı sahəsində aparılan siyasət «Beyin axınının» səbəblərindən biridir. Bazar islahatları ilə əlaqədar və yaranan pul differensasiyası nəticəsində elmi inteleqensiyanın nəinki həyat tərzinin səviyyəsi aşağı enib, hətta cəmiyyətin bu təbəqəsinin mövcudluğu sual altında qalıb. Belə vəziyyətdə onlara intensiv yaradıcılıq fəaliyyəti üçün şəraitin yaradılması barədə danışmağa belə dəyməz. Elmdə mövcud olan əmək haqqı yaşayış minimumundan aşağıdır. Qərbin inkişaf etmiş ölkələri ilə müqayisədə isə bizim alimlərin maaşı 50-100 dəfə azdır. 2000-ci ildə ABŞ-da tədqiqatlara və elmi işləmələrə 250 mlrd. $ ayrılmışdır. Bu vəsaitdən yalnız 47 mlrd. $ dövlətin payına düşmüşdür. Bununla bərabər maliyyələşdirilmənin həcmi daima artır (artıq 2002-ci ildə dövlətin elmə pul təxsisatı 100 mlrd. $ ötmüşdür). Qərbi Avropada bu situasiya tamami ilə ayrı cürədir. Elmi tədqiqatların maliyyələşdirilməsinin əsas hissəsi (90%) Avropa ölkələrinin milli büdcələrindən ayrılır. Maliyyələşdirilmənin ümumi həcmindən başqa alimlər həmçinin maliyyə vəsaitlərinin təqdim edilməsindəndə narazıdırlar. Onların fikrincə, elmin artıq məlum olan nailiyyətləri istifadə edilən sənaye proyektlərinə böyük miqdarda vəsaitlərin qoyulması zamanı səhiyyədə və ayrı dərindən öyrənilməyən sahələrində proqresi stimullaşdıran fundamental tədqiqatlar isə maliyyə cəhətdən böyük əksikliklərlə üzləşirlər.

«Beyin axını» ölkənin intelektual potensialına sonradan bərpa edilməyən zərər vurur və bununla milli təhlükəsizlik üçün qorxu yaradır. İxtisaslı peşəkarların inkişaf edən ölkələrdən inkişaf etmiş ölkələrə daimi axını tək-tək insanların sadə miqrasiyası saylmır. Bu proses xalqın məhsuldar qüvvələrinin kasıb ölkələrdən varlı ölkələrə nəqlidir. Dövlətin elminin və elmi-texniki potensialının itkisi onu gələcəkdə daha da çox kapital sərf edən yanacaq və xammal sahələrinin inkişafına düçar edir.

Getdikcə aktuallığı artan yeni «Beyin axını» formaları həmçinin təhlükə yaradır. Məsələn, insanların yerdəyişməsi ilə müşahidə olunmayan ideya axını. Keçmiş SSRİ məkanında yerləşən ETİ-nın bir hissəsi, xüsusən də hərbi istehsal kompleksinin tədqiqat müəssələrinə üstünlük verən xarici sifarişçilərlə işləyirlər. Bu müəsələrdən çoxu iri amerika korporasiyaları ilə müqavilələr bağlayıblar. Belə bir misal gətirmək olar: Rusiyanın ərazisində yaşayan 8000-ə yaxın alim ABŞ-ın Energetika Nazirliyi və Pentaqon kimi sifarişçilərin maraqlarını həyata keçirərək 40-dan çox elmi proqram üzərində çalışırlar. Tədqiqatçılar Rusiyanın son onillikdə «Beyin axını» nəticəsində əmələ gələn zərərin miqdarını 50 mlrd. $ qiymətləndirirlər. «Beyin axının» başqa gizli bir forması ölkənin ərazisində yerləşən birgə müəssələrin və xarici kompaniyaların yerli alimlərin, elm-texnika sahəsi mütəxəssislərinin işə götürülməsidir. Bu strateji işçi qüvvəsi yerli təsərrüfatdan xaric edilir və beləliklə, dövləti tərk etməyərək emiqrasiyaya məruz qalır. Bu tendensiya nəzərə çarpan dərəcədə milli neft sənayesində özünü biruzə verir.

Bəzi hallarda «Beyin axını» prosesi müsbət təsirdə göstərə bilər. Qərb alimləri C.Conson və M.Reqets yeni bir anlayış tətbiq ediblər - «beyin dövranı». Dövrü yer dəyişmələr nəzərdə tutulur: xaricdə ixtisasını artırıb, orada işləmək, sonra isə vətənə qayıdıb və əcnəbi ölkədə qaldığı zaman əldə edilən üstünlük hesabına peşəkar mövqeyini təkmilləşdirmək. Müəlliflər hesab edir ki, miqrasiyanın bu növu gələcəkdə öz mövqeyini daha da möhkəmləndirəcək, xüsusən əgər ölkələr arası olan iqtisadi fərqlər azalmağa doğru gedəcək. Misal üçün, bu cür dövrü miqrasiyanı Avstraliyada təhsil almış malaziyalılar arasında müşahidə etmək olar. Ölkələrində kompyuter texnologiyalarının inkişafında Amerikada fəaliyyət göstərmiş hind alimlərin əvəzedilməz rolu olmuşdur.

Bir sıra inkişaf edən ölkələr üçün, təsdiq etmək olar ki, bu ölkələrin ödəmə balansı xaricdə işləyən mütəxəssislərin vətənə göndərdikləri böyük məbləğlər hesabına yaxşılaşır. İnkişaf etmiş və inkişafda olan dövlətlər işçi qüvvəsi bazarında olan dəyişdiklərin yüksək ixtisaslı personalın fəal yerdəyişməsinə təsirini müxtəlif cür hiss edirlər. Lakin Avropa üçün (ayri-ayrı Avropa ölkələrində mövcud iqtisadi müxtəliflikləri nəzərə almaqla) bu arqument qüvvədə olmur və miqrasiyanın mənfi təsiri yüksək ixtisaslı personalın ölkəyə göndərdiyi pul məbləğinin müsbət təsirindən artıq olur.

Avropada «Beyin axını» ilk növbədə işlədikləri ölkəyə öz parlaq istedadları ilə nəhəng üstünlüklər gətirə biləcək elmi elitanın itkisi təhlükəsi kimi qəbul edilir. Bu axının əsas hissəsi ABŞ-a istiqamətlənir. Məsələn, keçmişdə Amerikada işləyən avropalı tədqiqatçılar ölkəyə böyük iqtisadi fayda vermişdilər. Bir çox amerikalı nobel mükafatı laureatları məhz avropa mənşəli olmuşdular. ABŞ-da işləyən mütəxəssislərin əksər hallarda müsabiqə əsasında seçilməsi faktı da sübut edir ki, onların ümumi səviyyəsi həmişə yüksək olmuşdur. İmmiqrantların əksəriyyəti 20-40 yaşları arasında gənc insanlar olmuşlar. Digər sözlə, onlar həyatlarının ən məhsuldar dövrünü başqa dövlətin rifahına sərf edirlər. Bundan əlavə, Avropanın ən varlı ölkələrindən olan alimlər üçün cəlbedici faktorlar inkişaf edən dövlətlərin alimləri üçün mövcud olan faktorlardan tamami ilə fərqli olur.

Qeyd etmək lazımdır ki, məhsuldar avropalı alimlərin xeyli hissəsinin xaricdə işləməsi həmin qitə üçün elmin müəyyən sahələrində ciddi problemlər yarada bilər. Elm sahəsində Avropa ilə Amerika arasında əsas fərq həmin ölkələrdə ki, elm mərkəzlərinin müxtəlif nüfuza malik olmalarıdır. Həqiqətən də bir sıra sahələrdə Avropanın elmi-tədqiqat institutları Amerikanın anoloji müəssələrindən daha yaxşı işləyə bilərlər. Lakin Avropa institutları öz sahələrində dünyəvi mərkəzlərə çevrilə biləcək cəlb etmə qüvvəsinə malik deyirlər. Məsələn, Avropa universitetlərində təhsilin pulsuz olmasına baxmayaraq Amerika universitetlərinə nisbətən az sayda xarici tələbə cəlb edirlər.

Bunun səbəbi Amerikada çoxlu sayda mərkəzlərin olması ilə bərabər, bu ölkədə peşəkar karyera üçün müxtəlif perspektivlər, inkişaf etmiş əmək bazarı və yüksək həyat standartları mövcuddurlar. Məsələn 1996-cı ildə almaniya elmi-tədqiqat müəssisəsi xaricə göndərmək üçün 1028 alman tədqiqatçısını xərclərini maliyyələşdirmişdir. Onlardan 641 məhz ABŞ-ı seçmişdir. Analoji mənzərə avropanın öz daxilində də mövcuddur. İsveçrə Avropa İttifaqının başqa dövlətlərdən olan tədqiqatçılar üçün daha cəlb edici ölkə hesab edilir (namizədlərin ümumi sayının 26 %). Bu fakt həmin ölkədə nəhəng elmi mərkəzlərin və hətta Avropa dövlətləri ilə müqayisədə daha yüksək həyat, standartlarının olması ilə izah edilə bilər.

Yapon - Sinqapur simpoziumunda ASEAN üzvü olan ölkələr məqsədi informasiya texnologiyaları sahəsində mütəxəssislərin Qərbə emiqrasiyasının qarşısını almaq üçün asiya «kompyüter zonasının» yaradılmasını müzakirə etmişdilər. Bir çox Asiya ölkələri (Hindistan, Çin, Malaziya, Filippin) başqa dövlətlərə «beyin axınından» zərər çəkirlər. Çünki bu proses onların iqtisadi İnkişafına mənfi təsir göstərir. Məsələ burasındadır ki, iqtisadiyyatın əsas bölmələrində, xüsusən də informasiya texnologiyaları əlaqədar olan sahədə ixtisaslaşmış mütəxəssislərin qıtlığı kəskin şəkildə hiss olunur.

Amerikalılar tərəfindən «Silisium ərazi»sində (Кремниевая долина) həyata keçirilən layihənin hazırlanması planlaşdırılır. Burada yerləşmiş kompaniyalar məhz bütün dünyadan istedadlı tədqiqatçıların və informasiya texnologiyaları mütəxəssislərinin işə cəlb edilməsi hesabına fenomenal nəticələr əldə etmişdilər. Hal-hazırda həmin bölgədə çoxlu sayda Asiya mənşəli mühəndislər fəaliyyət göstərirlər.

«Beyin axının» qarşısını almaq üçün inkişaf edən dövlətlər hansı preventiv tədbirlər həyata keçirməlidirlər:

İlk növbədə elmi ziyalıların əmək haqqı səviyyəsi qaldırılmalıdır. Məsələn, Cənubi Koreyada «beyin axının» qarşısını almaq üçün əmək haqqı amerika standartları səviyyəsində olan laboratoriyalar açılmışdır.

Ziyalıların həyat və yaradıcılıq fəaliyyəti üçün şərait yaradılmalı, cəmiyyətdə elmi işçinin sosial statusu və nüfuzu yüksəldilməlidir.

Xaricdə yaşayan həmvətələrmizlə və ilk növbədə ziyalı kadrlar ilə əlaqələr üzrə federal agentliklər yaradılması çox səmərəlidir. Bu əlaqələr həmin kadrlarla müştərək elmi-texniki tədqiqat proqramlarının yaradılması və dəstəklənməsi, peşəkar əməkdaşlığın möhkəmləndirilməsi və onların vətənə qayıtmaqları üçün şərait yaradılması baxımından çox vacibdir.

Ölkənin elmi maraqlarına cavab verən fundamental tədqiqatların maliyyələşdirilməsi, elmi məktəblərin və istedadlı alimlərin dəstəklənməsinə yönəlmiş milli siyasət elmdə «beyin axının» qarşısını almağa imkan verər.