Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki biznes universiteti

Xarici iqtisadi siyasətin predmeti və nəzəri əsasları.

Xarici iqtisadi siyasət – dövlətin xarici iqtisadi fəaliyyət sahəsində görəcəyi tədbirlər sisteminin müəyyənləsdirilməsini və bütünlükdə xarici iqtisadi əlaqələrinin strukturunun təhlilini tələb edərək, bu prosesə fəal müdaxilə edərək, onu tənzimləyir. Xarici iqtisadi əlaqələr struktur meyarına görə - xarici ticarət sahəsində (ixrac və idxal əməliyyatları, barter əməliyyatları); maliyyə sahəsində - bank fəaliyyətlərini və qarsılıqlı əməkdaşlığın təskili (valyuta mubadiləsi, kreditləşmə, maliyyə ehtiyatlarının idarə olunması və mübadiləsi və s.); xidmət və informasiya sahəsində (turizm, konsaltinq, injinerinq, reinjinerinq, francayzinq və s.); investisiya sahəsində - xarici investisiyaların ölkəyə gətirilməsi (idxalı), daxili investisiyaları ixracı və s. istiqamətlərdə reallasdırır. Xarici ticarət fəaliyyəti, eyni zamanda əmtəələrin, xidmətlərin, islərin, intellektual

yaradıcılıgın beynəlxalq mübadiləsi sahibkarlıq fəaliyyəti formasında da həyata kecirilir. Dövlətin həyata kecirdiyi xarici ticarət siyasəti ölkənin xarici iqtisadi fəaliyyətdə secdiyi istiqamətdən asılı olaraq reallasdırılır. Bu fəaliyyəti reallasdırmaq ücün dövlət liberal və yaxud himayədar siyasəti yolunu secə bilər.

İqtisadi siyasətin əsas istiqaməti xarici iqtisadi fəaliyyətin məcmu- sunu, mal və xidmətin beynəlxalq qarışığı, maddi, əmək, pul, və intellektual resursları tənzimləyir. Onun tərkib hissəsi xarici ticarət siyasəti, istehsal və elmi texniki əməkdaşlıq sahəsində siyasət, valyuta kredit siyasəti, xarici investisyalar sahəsində siyasət, texnologiya və.s ötürülməsində siyasət dövlətin xarici iqtisadi siyasətinin hazırlanması müəyyən baza tələb edir:

• 
  Dövlətin milli xüsusiyətlərini nəzərə alan xarici iqtisadisiyasətin formalaşması üçün nəzəri baza.
  
• 
  Lobbiçilik sipərini təmin edən cəmiyyətin demokratikləşməsinin zəruri səviyyəsi.
  
• 
  İqtisadiyyada bu və ya digər lider həlqələri təmin edəbilməyən milli bazar strukturunun geniş şəbəkisinin formalaşması
  

Bununla əlaqədər tam qanuna uyğun olaraq ümumi cəhətlərin ayrılması, müasir mərhələdə BƏB-ə meyl və eyni zamanda bəzi ölkələrin uğur və nailiyətlərinin formulunu və digərlərinin xətalarını əks etdirmək zəruriliyi meydana çixir. Yekunda ölkələr arası qarşiqoymanın zəruriliyi qəbul etsək, onun mühüm və tamamlayıcı kompenenti siyasətin qiymətləndirilməsi olur. Hamıya məlum olduğu kimi beynəlxalq iqtisadi siyasət iki funksiyanı, müdafiə və təcavüzkar funksiyanı yerinə yetirir. Funksiyaların belə bölgüsünə onlardan hər birinin geniş şərhi daxildir. Xüsusi ilə ABŞ, Çin kimi belə ölkələrin təcavüzkar siyasətinin sırasına nüfüz sferasının təmini üzrə eksponsi- yonist mearlar daxildir. Digər ölkələrə münasibətdə “təcavüzkar” siyasət sülh və mehriban qonşuluq prinsiplərinin həyata keçirilməsi tədbirləri

sırasına əməkdaşliq formalarının artirılması deməkdir. Ehtimalki iqtisadiyyatın bu vəya digər dəyişdirilmiş modelinin seçilməsi xarici iqtisadi siyasətin bu vəya digər element ehtiyatında qurulub, lakin fərq bu elementlərin kəmiyyətinin seçimində və liderlik strateqiyasının uyğunlaşdirilmasında (işçi qüvvəsinin yüksək faizi, istehsalda məşğul, yeni texnologiyanin aparıcı rolu “high trust societies”), yetkinləşmiş inkişafında (low trust societies) müəyyən olunur. Çin əhalisinin 2/3- i kəndə yaşayır, işçi qüvvəsinin, istehsal əməliyyatlarında məşğul olanların sayı böyük deyil. Əsas dayaq uyğun primitiv istehsala cəlb olunmuş qərb texnologiyası və qarışıq tipli keçid iqtisadiyyatlı cəmiyyətin yeniləşdirilməsidir. Problem ölkənin stabil-liyini təmin edən iqtisadi siyasətin dəyişdirilməsi modelinin seçimin-dədir, beləki istənilən dəyişmə ölkələr arasında qarşılıqlı əlaqələr siste-mində dəyişikliyə gətirir.

Strategiyanın birinci variantı ABŞ, Yaponiya və Qərbi Avropanın beynəlxalq rəqabət mərkəzləri üçün xarakterikdir. Bütövlükdə hər üç mərkəzə liberal sənaye iqtisadiyati xasdır, lakin qlobal konteksdə ölkələrin xarici iqtisadi siyasəti onların iqtisadiyati üçün “tepliçnıx” şəraitin yaradılmasına yönəlib. ABŞ-la beynəlxalq əməkdaşlıq forma- larının qurulması təcrübəsində hazırki strateqiya açıq aşkar meydana çıxır. Qeyd etmək lazımdırki, Amerika tərəfdaşlığı daha zəif ölkələrlə əməkdaşliq praktikasına əsaslanır. ABŞ-ın xarici iqtisadi siyasətində həmin fakt da öz əksini tapmamişdiki II dünya müharibəsindən sonra Yaponiya və Almaniya ilə qarşılıqlı fəaliyyət üstünlük mövqeyində həyata keçirildi. Müharibədə bu ölkələrlə qələbə müttəfiqlərin xeyrinə malliyə yükləmələrinin yenidən bölüşdürülməsinə səbəb oldu. Buna görə də amerikan anlayışında siyasətdə bərabər hüquqluluğun mövcudluğu şərt deyil və asanlıqla qeyd etmək olarki bütün zamanlarda ABŞ qüvvələr balansının köhnə siyasətini həyata keçirir. Həmin faktıda gizlətmək olmazki, 70-ci illərin ortalarında ABŞ cənub şərqi asiya

ölkələrinə münasibətda ehtiyyatlı siyasi mövqe seçdi və 20 ildən sonra bu, gözlənilməyən” Asiya çağrışı” nəticəsində amerika iqtisadiyatının nüfüz dairəsini daraltı. Amerika xarici iqtisadi siyasətin hansısa elementlərindən istifadə etməsə də o, maraqlarını beynəlmiləl problemlər dərəcəsində ifadə etməyə çalışaraq öz maraqlarını istənilən qitədə müdafiə edir və beynəlxalq iqtisadi, malliyə təşkilatlarının müşavirələrində qərarların qəbulunda liderlik edir, beynəlxalq münasibətlər ierarxiyasında öz statusunu qaldıraraq onlara beynəlxalq verir. ABŞ-ın rəsmi kursunda dünya birliyində milli dövlətlərin inteqrasiyasina kömək etmək cəhdi göstərilib, praktikada isə rəqiblərin maraq sferalarının məhdudlaşdırılması və istənilən ərazi miqyasında situasiyanın inkişafına təsir üçün şərait yaratmaq tendensiyası meydana çıxır. Oxşar taktika müəyyən ölçüdə ABŞ-ın nüvə üstünlüyü ilə müəyyənləşən qarşılıqlı fəaliyyət modeliçərçivəsindən çıxmamasına səbəb olur. Strateqiyanın ikinci variyantı ali dövlətin qarşılıqlı fəaliyyəti çərçivəsində hansısa qüvvələr balansının pozulmasi ilə müəyyən edilir. İttifaqın süqutu, həmçinin dövrü gözləmələr böhranı keçmiş SSRİ-nin, Mərkəzi, Orta və Cənub Şərqi Asiya ərazisində eksponsiyanın qeyri hərbi metodlarının aktivləşdirilməsi və bir sıra ölkələrin yüksək iqtisadi inkişaf tempinə səbəb oldu. Bu ölkələrin iqtisadiyyatının intensiv inkişafı yeni keyfiyyət formasında – hər bir ölkənin tələbatı artıran malların ixracını artırmaq üçün imkan tapdığı hər məkanda əhəmiyyətli dərəcədə tutumlu bazarın artmasındadır. Bu idxala kömək etdi və stimullaşdırdı. Hazirki situasiya göstərirki ölkələr öz tələbatını kifayət qədər yüksək səvviyədə gizlədə bilmirsə, istehsal o qədərdə xarici bazarın xidmətinə yönəlir – tərəfdaş ölkələrin iqtisadiyyata qarşılıqlı əlavələri baş verdi.

5.