Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti
Yüklə 319,94 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Giriş
|
II
Fəsil Neandertallar
genetik
markerlər
müstəvisində ..........................................17 Nəticə
..................................................................................................21 Ədəbiyyat .............................................................................................23
2
Giriş Bildiyimiz kimi yeni dövrdən başlayaraq Avropada elmlərin inkişafı mərhələsidir. Bu, həmçinin intibah mədəniyyəti də adlanır. XIX əsrdən başlayaraq elmdə Neandertal probleminin əsası qoyulmuşdur. İlk dəfə tipik Neandertal qalığı 1856-cı ildə Almaniya ərazisində Düssel çayı sahilində Neander vadisində yerlə-şən Feldhoter mağarasından tapılmışdır. Tapıldığı yerin adı ilə də Neandertal adlandırılmışdır. Buradan aşkar olunan tapıntılara kəllə qutusu, çiyin və bud sü-mükləri daxildir. Bu tapıntıdan sonra Neandertalların morfoloji quruluşunun öy-rənilməsi geniş vüsət almışdır. Neandertal insan növü antropologiya elmində həmçinin paleoantrop da adlanır. Müasir antropologiya elmində həm Neander-tallar, həm də müasir fiziki tipli insanlar sapiens cinsinə aid olunurlar. Onları fərqləndirmək üçün Homo Sapiens Neandertalensis və Homo Sapiens Sapiens terminlərindən istifadə olunur. İlk Neandertal əlamətləri təxminən 800 min il bundan əvvələ aid olunan və 1994-cu ildə Roma şəhəri yaxınlığında Çeprana kəndində aşkar olunan tapıntılar üzər müşahidə edilmişdir. Tipik Neandertal əlamətləri isə təxminən 250 min il bundan əvvəl formalaşmışdır. Təxminən 25-30 min il bundan əvvəl Neandertallar müəmmalı şəkildə tarix səhnəsindən yox olmuşlar. Onların yox olması ilə bağlı bir sıra fikirlər vardır. Fikirlərin birində be-lə qeyd olunur ki, Neandertallar müasir fiziki tipli insanların varisləri olan kromanyonlar tərəfindən məhv edilmişdir. Digər bir mülahizədə isə Neandertal-ların yox olma səbəbi kimi iqlim şəraiti – yəni buzlaşma əsas götürülür. Neandertalların morfoloji quruluşuna gəldikdə isə onlara aid olan məxsusi əlamətlər kompleksi vardır. Bu əlamətlər ilk Neandertal tapıntısının qalıqları üzərində müşahidə olunmuşdur. Sonrakı tapıntılarda isə tipik morfoloji xüsusiyyətlər qeydə alınmışdır. Bütün bu morfoloji xüsusiyyətləri kurs işinin I və II fəsil-lərində şərh edəcəyik. Paleoantropların morfoloji quruluşu ilə bağlı bir neçə mənbədən istifadə edilmişdir. Bu mənbələri əsasən üç qrupa bölmək olar: • Azərbaycan dilində olan yerli mənbələr • Türkiyə türkcəsində olan mənbələr • Rus dilində olan mənbələr Neandertallarla bağlı məlumatlar Azərbaycan dilli qaynaqlarda əsasən az bir hissə təşkil edir. Nisbətən geniş məlumat K.H.Məmmədovun < əsasları>> dərsliyində qeyd olunmuşdur. Arxeologiya elmi ilə bağlı yazılmış elmi 3
əsərlərdə də
Neandertallarla bağlı
məlumatlara rast
gəlmək mümkündür.Mənbələr içərisində rusdilli mənbələr xüsusi çəkiyə malikdir. Bu müəllifləri qeyd edirlər akademik Valeri Pavloviç Alekseyev, M.M.Qerasimov və digərləri daxildir. Bu müəlliflər öz əsərlərində Neandertallarla bağlı geniş məlumatlar vermişlər.
4 I Fəsil. Neandertal tapıntıları və onların arxaik əlamətləri Mustye mərhələsi silahlarını hazırlayan və onlardan istifadə edildiyi dövrdə yaşamış insanın sümükləri ilk dəfə 1856-cı ildə Almaniya ərazisində Neander dərəsindən tapılmışdır. Və tapıldığı yerin adı ilə də Neandertal adamı adlandırılmışdır. Belə adamların skelet qalıqlarına sonralar İspaniyada, Belçikada, Yuqoslaviyada, Fransada, İtaliyada və başqa ölkələrdə də təsadüf edilmişdir. Neander-tal adamının daha yaxşı mühafizə olunmuş sümükləri Krımda Kiik Kova adlı yer-də, Özbəkistan ərazisindəki Teşik-Taş adlı mağarada, Abxaziyada, Volqaboyu və Ukrayna ərazilərində tapılmışdır (1, səh 14). Neandertal adamı ilə bağlı ilk tapıntı 1848-ci ilə aiddir. 1848-ci ilə qədər də təsadüfi qazıntılar zamanı Neandertal tipli qalıqlara rast gəlinirdi. Lakin həmin fosillər müasir fiziki tipli insansan xeyli fərqləndikləri üçün onları xəstə insanlara aid olan skelet sümükləri adlandırıb yenidən dəfn edirdilər. Ilk dəfə İspaniyada Qibraltar mağarasında, ardınca isə 1856-cı ildə Almaniyada Neander adlı vadidə aşkar olunan fosillərdən sonra digər Avropa ölkələrində də eyni morfoloji xüsusiyyətlərə malik qalıqlar tapıldı. 1908-ci ildə Fransa ərazisində La Şapel aux Saint adlanan bölgədə olduqca yaxşı vəziyyətdə olan Neandertal adamına məxsus skelet aşkar olundu. Bu günə qədər Neandertallara məxsus təxminən 1000-ə qədər skelet qalıqları tapılmışdır. Və bu qalıqlar hesabına onların rekonstruksi-yası həyata keçirilmişdi. Neandertallara eyni növdə olsaq da, həmişə bunu inkar etmişik. Bizə görə çox böyük olan anatomiyasına alışa bilməmişik. Təkamül yolu ilə Homo Erektus-dan yarandığı artıq elmə məlumdur. Riss – Vyurem buzlaşmaları arasındakı vaxtda və yaxud 130 min il bundan əvvəl başlayaraq tipik Neandertallar forma-laşmışdır. Qərbi Avropada 100 - 35 min il bundan əvvəl yaşamış insanlar klassik Neandertallar olaraq tanınırlar. Vyurem buzlaşma dövrünün əvvəllərində Qərbi Avropada tipik əlamətlərinə rast gəlinmişdir. Əvvəllər Neandertal termini Avropada tapılan qalıqlara aid olunurdu. Digər bölgələrdə aşkar olunan tapıntılar isə Neandertal tipli qalıqlar adlandırılmışdır. Neandertallar İspaniyadan Mərkəzi Asiyaya qədər geniş və fərqli iqlimlərə malik olan coğrafi bölgələrdə yaşamışlar. Krımdakı Kiik Kova, Özbəkistandakı Teşik-Taş, İsraildəki Tabun, İraqdakı Şanidar mağaralardan əldə olunan fosillər də Neandertal tipli qalıqlar hesab olunur. Türkiyədə Antalya yaxınlığında tapılan və professor İşin Yalçınkaya tərəfindən qazıntılar aparılan Karain mağarasında da Paleoantropların yaşamasını təsdiq edən artefaktlar əldə olunmuşdur. Neandertallar hətta Cənubi Afrikada da yaşamışlar (4, səh 67). 5
Neandertal qalıqlarının tapıldığı coğrafi bölgələrə görə də qruplaşdırılmışdır. Bunlara aşağıdakılar aiddir: • Avropa Neandertalları qrupu • Afrika Neandertalları qrupu • Sxul (Fələstin) Neandertalları qrupu • Ön Asiya Neandertalları qrupu (3, səh 152) Bu qrupların morfoloji quruluşlarının müqayisəli öyrənilməsi göstərir ki, qitələr arasındakı coğrafi sərhədlər neandertalların göstərilən lokal qruplarını bir-birindən ayıran sərhədlər olmamışdır. Avropaya yayılmış neandertallarla yanaşı Cənubi Afrika qrupu da yaşamışdır. M.A.Qremyaçkiyə və V.P.Alekse-yevə görə, “afrikantropların” dəqiq morfoloji qeydiyyatını həyata keçirmək mümkün deyil. Çünki Broken – Hill və Saldaniyada tapılan kəllələrdən başqa, Af-rika Neandertalları haqqında heç bir material yoxdur. Həm də Broken – Hilldə tapılmış kəllədə üzün skeleti bütöv qalmışdır (5, səh 73). Neandertallara aid tapıntıların tarixi və insanın təkamülündə onların yerinin şərhi bir-birinə əks mövqedən işıqlandırılırdı. Problemin ziddiyyətli şərhinə, məsələn, A.Kizsin və A.Xridliçkin işlərində rast gəlmək mümkündür. A.Kizsə görə, neandertal və müasir insan növlərinin mənşəyi eyni deyil. A.Xridliçkə görə isə bu növlərin genetik varisliyi vardır. İndiyə qədər Neandertal növünə dair bir çox tapıntılar əldə edilmiş və müqayisəli – anatomik, filetik və paleoekoloji hipotezlər irəli sürülmüşdür. XX əsrin birinci yarısında C.Morant və M.Moşkovski neandertal insan növünü ətraflı şərh etmişdilər. Ancaq C.Morant yalnız Avropa neandertallarını, M.Moşkovski isə onların Avropa forması ilə yanaşı Afrika və Asiya formalarını da şərh etmişdir. Pitekantroplardan fərqli olaraq Neandertallara məxsus bir çox uşaq skeletləri aşkarlanıb təsvir edilmişdir. Ön Asiya Neandertalları arasında Sxul qrupu neandertalları həm morfoloji tipinə, həm də bir mağarada aşkar edilmiş kəllələrin sayca çox olmasına görə xüsusi yer tutur. Burada 28 fərdə aid skelet qalıqları aşkar olunmuşdur. Onların arasında yaşlı kəllənin ölçülməsi üçün dörd yaralı kəllə aşkar edilib. Fransız antropoloqu E.Pette Peş de Azedə tapılmış skeleti, Şatonefdə tapılmış uşaq çənəsini təsvir etmişdir. Digər bir tapıntı isə Teşik-Taş mağarasında tapılıb. Onun haqqında ilkin məlumatı böyük rus antropoloqu Debeç hələ ötən əsrin 40-cı illərində vermişdir. Sxulda da uşaq skeleti aşkar edilmişdir. Ön Asiyada Sxul (Fələstin), Tabun (İsrail) və Şanidar (İraq) mağaralarında tapılmış neandertal skeletləri ətraflı və çox diqqətlə təsvir edilmişdir (3, səh 152). 6
Müasir insanın yaranması haqqında monosentrik və polisentrik hipotezlər arasında polemika mövcuddur. Bu hipotezlərin müəllifləri arasındakı mübahisə Avropa və Afrika neandertallarının morfoloji quruluşlarındakı fərqlərdən irəli gəlir. Onlar arasındakı başlıca fərq aşağıdakılardır: • Afrika neandertallarında qaşaltı çıxıntı çox qabarıqdır; • Kəllə qutusu nisbi yığılmağa meyillidir; • Alın sümüyü yığılmağa meyillidir və daha maili vəziyyətdədir; • Orta enlilikdə olan üz skeleti çox hündürdür; • Burun sümüyü üzün ümumi görünüşünə nisbətdə az qabarıqdır (3, s. 153). E.Ennuşu Cebel İrxudda aşkar edilmiş Afrika neandertal kəlləsinin bütövlükdə Avropa neandertallarına oxşar olduğunu bildirir. Avropa neandertallarının tərkibində iki qrupun olduğuna dair hipotezin dönməz tərəfdarı olan M.İ.Urison quruluşuna görə Cebel İrxud kəllə qutusunun Avropa neandertal qrupuna yaxınlaşdığını qeyd edir. Bütün bunlar göstərir ki, Afrika neandertalları öz qrupunun əlamətlərini az- çox saxlamaqla Avropaya keçmişlər. Eynilə də Avropa neandertalları Şimali Afrikanı (Cebel İrxutu) zəbt etmişlər. Avropa qrupunun ayrı-ayrı əlamətlərinin Sxul qrupuna oxşarlığı onun Ön Asiyadan keçdiyinin təsdiqi ola bilər. Ön Asiya Neandertallarına həsr olunmuş ədəbiyyatda Sxul mağarasında aşkar edilən skeletlərin mütərəqqi xarakteri dəfələrlə qeyd olunub. Buna baxmayaraq bəzi müəlliflər Sxul mağarası insanlarının müasir insan növünə aid oldu-ğunu düşünürlər. Sxul insanlarında qeyd olunan morfoloji tərəqqinin mənşəyi məsələsinə yanaşmada fikir ayrılığı da mühüm sayılır. Çünki ədəbiyyatda Sxul qrupuna aid kəllələrin heç birində hansısa primitiv əlamətin olduğu göstərilmir. Beləliklə, IV və V sxul kəllələrində gözə dəyən mütərəqqi Sxul qrupunun A.Kizs və T.Makkaun tərəfindən təsvir edilmiş morfoloji tərəqqisi, səbəbinin necə şərh edilməsindən asılı olmayaraq onları müasir insan növünə yaxınlaşdırır (3, səh 154). Özbəkistan Respublikası (mağara aşkar olunan zaman Özbəkistan SSR) ərazisində yerləşən Teşik-Taş mağarası 1938-1939-cu illərdə tədqiq olunmuşdur. Burada tədqiqat işlərinə rus-sovet antropoloqu A.P.Okladnikov rəhbərlik etmişdir. Qazıntılar nəticəsində sözügedən mağaradan 8-9 yaşlı fərdə aid skelet qalıqları aşkar edildi. Bununla da Mərkəzi Asiyada ilk dəfə olaraq Neandertal qalığına rast gəlindi. Neandertal uşağın tapıldığı təbəqədə həmçinin, dağ keçisinin buynuzları da aşkar edildi. Həmin təbəqədən müxtəlif maddi mədəniyyət nümunələrinin tapılması onların dini inancı ilə əlaqələndirilir. 7
Bununla da Neandertallar-da axirət dünyasına inamın mövcud olması öz təsdiqini tapır. Aşkar olunan kəllə sümüyü nisbətən böyük olmuşdur. Kəllə sümüyünün qapağı sinantrop və pitekantroplarınkından daha iri olması ilə seçilir. Skelet qalıqları əsasında həmin fərdin rekonstruksiyası həyata keçirilmişdi. Bu işə rus- sovet antropoloqu M.M.Qe-rasimov başçılıq etmişdir (1949-cu ildə). Ümumiyyətlə, Teşik-Taş mağarasından 8-9 yaşlı Neandertal fərdinə aid qalıqların tapıntısı SSRİ məkanında üçüncü ən qədim tapıntı hesab edilir. Birinci yerdə isə Azərbaycan Respublikası (o zaman Azərbaycan SSR) ərazisindədəki Azıx mağarasından aşkar olunan Azıxantropun alt çənə sümüyü durur. Şanidar mağarası müasir İraqın şimalında, daha dəqiq desək, Kürdüstan vilayətində Bradost dağında yerləşir. Buradan aşkar olunan Neandertal qalıqları 35 – 65 min il bundan əvvələ aid olunur. Şanidar mağarasındakı tədqiqatlara Kürdüstan Regional Hökuməti və Kembric Universitetinin paleoantropoloqları rəhbərlik etmişlər. Arxeoloqlar əvvəlcə burada 10 Neandertal fərdinə aid skelet qalıqları aşkar etmişlər. Bu qazıntı işləri 1950-1951-ci illərdə həyata keçirilmişdi. Daha sonrakı tədqiqatlar zamanı buradan əlavə olaraq 2 Neandertal fərdinə aid olan fosillər üzə çıxarılmışdı. Şanidar tapıntıları öz arxaik xüsusiyyətləri ilə fərqlənir. Belə ki, fosillər tədqiq edilərkən onlarda tipik Neandertal xüsusiyyətləri müəyyən olunmuşdur. Bunlara alının mailliyi, kəllənin arxasında union nöqtəsinin olması, alt çənədə retromolyar boşluğun olması, və digər əlamətlər aiddir. Məşhur paleoantropoloqlar Hunt, Rapl Soleçki və Emma Pomeroy Şanidar ma-ğarasında tədqiqatlar aparmışlar. Kembric Universitetinin paleoantropologiya üzrə mütəxəssisi Emma Pomeroy bu tapıntıları belə şərh etmişdir: - “Burada yetkin yaşlı bir Neandertala məxsus bir kəllə aşkar etdik. Daşlar və üzərindəki torpaqlar tərəfindən bir qədər zədələnmişdi. Lakin nisbətən yaxşı vəziyyətdə qalmışdı. Bu tapıntılara alt çənə, üst çənə, dişlər və göz yuvaları daxildir. Ümid edirəm ki, tədqiqat işləri bitdikdən sonra bu fərdi bərpa edə biləcəyik” Pol Brok, Tomas Heksli və digər materialist antropoloqlar Neandertal qalıqlarının qədim insana məxsus olduğunu iddia edirdilər. Daha sonra bu tipli insanların qalıqları Belçika ərazisindəki Spi mağarasından, Fransanın Korreza departamentindəki Korreza mağarasından (La Şapel adamı), Balkan yarımadasının şimalındakı Krapina qayalığından, Almaniyada Erinqsdorf və Şteynheym adlı ərazilərdən, İtaliyadakı Monte Çirçeo mağarasından, Zimbabve ərazisindəki Broken Hill adlı gümüş mədənindən, Tanzaniya ərazisindəki Eyassi gölü sahilindən, Şimal-Qərbi Afrikada Tanjer adlı yerdən, Yava adasındakı 8 Nqandonq adlı yerdən, Fələstindəki Sxul mağarasından, İraqdakı Şanidar mağarasından, Krımdakı Kiik Kova mağarasından, Özbəkistanın Teşik-Taş mağarasından aşkar edildi (2, səh 55). Neandertal adamı indiki insana daha yaxın olub, bədən quruluşuna görə pitekantrop və sinantroplara nisbətən daha da təkmilləşmişdi. Onun beyin həcmi də indiki müasir fiziki tipli insanların beyin həcminə daha yaxın idi. Kəllə sümüyündəki girinti – çıxıntılardan görmək olur ki, pitekantropa və sinantropa nisbə-tən Neandertalların beyninin nitqi idarə mərkəzi daha çox inkişaf etmişdir. Bey-nin alın tərəfdən inkişafı isə indiki insanların inkişafından çox az idi. Neandertal adamı və onun müasirləri böyük buzlaşma dövründə yaşamışlar. Onların həyatı (Afrika və Cənubi Asiyada yaşayanlar istisna olmaqla) sərt iqlim şəraiti keçirmişdir. Ehtimal ki, onlar mağaraları tutmaq üçün uzun müddət vəhşi heyvanlara qarşı mübarizə aparmalı olmuşlar. Bu mərhələdəki insan yaşayan mağaraların çoxunda od qalıqlarına və yanmış heyvan sümüklərinə təsadüf edilmişdir. Soyuqdan və vəhşi heyvanlardan özünü qorumaq üçün insanların oddan istifadə etdiyi şübhəsizdir. Çox ehtimal ki, bu zaman insanlar artıq süni surətdə od əldə etməyi öyrənmişdilər. Tapılan sümüklərdən Neandertal adamlarının mamont, ayı, vəhşi at, donuz və başqa heyvanları ovladıqlarını demək olar. Ovçuluq bu zaman da maddi istehsalın əsas sahəsi imiş (1, səh 15). Qalıqları Afrikada, Asiyada və Avropada aşkar edilmiş neandertallar güclü və cəsur olmuşlar. Avropanın bu qədim insanları dəhşətli dərəcədə rəqib olmuşlar. Onların 500-ə qədər qalıqları bu günə qədər saxlanmışdır. Bunlar ən təcrübəli mütəxəssis sayılan Amerika paleontoloqu E.Trikkausun təsdiq etdiyinə görə neandertallar tam təhlükəli həyat yaşamışlar. Onların bacarıqlı ovçular olduğu ətraf sümüklərindəki yaralanmalar, sınıqlar və deformasiyalar təsdiq edir. Kəllə qutusu üzrə onun sahibinin xarici görünüşünün təsviri metodikasını işləyib hazırlamış M.M.Qerasimovun bu metodika əsasında təsvir etdiyi neandertallar ağır qaşüstü qövslü və çəp buxaqlı, güclü əllərində dəyənək sıxmış alçaqboylu primat olmuşdur. Saxlanmış sümüklər üzrə müasir bərpalar neandertalla-rın xarici görünüşü haqqında əyani təsəvvür yaradır. Belə bərpalara görə onların boyu 160 sm-ə qədər, skelet sümükləri qaba və yoğun, dar alınlı və ənsəsi qabarıq, gözüstü yastıqları olan kəlləyə malik olduqca iri və əyilmiş buxaqlı və müasir insanlara oxşar varlıqlar olmuşlar. Onların iri gözləri ətrafı qaranlıqda da görməyə, şişman qulaqları, hətta itlərin eşidə bilmədikləri səsləri qavramağa imkan vermişdir (7, səh 195) Homo Sapiens Neandertalensis Afrikadan bilavasitə Avropaya miqrasiya etmiş və buzlaşma dövrünün soyuq iqliminə uyğunlaşmış populyasiyalar 9 əsasında formalaşmışdır. Qırtlağın hündür olması və geniş burun dəlikləri onlara şaxtalı havada nəfəs almağa imkan vermişdir. Bədənin bazu sümüyünün və dizlərinin nisbətən qısalması orqanizmin həddən çox istilik sərf etməsinə mane olurdu, enli pəncələri isə qalın qar üzərində hərəkət etməyə imkan verirdi. Bədənlərinin möhkəm olmasına baxmayaraq onlar Yerdə iqlimin sərt olması üzündən 50 ildən çox yaşamırdılar. Fərdlərin 40%-ə qədəri 20 yaşa çatmamış ölür, o qədəri isə təxminən 20-30 il yaşayırmışlar. Yaşamaq uğrunda mübarizədə onlara fəal formalaşmış ağılları yardımçı olurdu. Onların beyin həcmi müasir insanların beyin həcminə bərabər olmuş və bəzən isə daha çox olmuşdur (3, səh 156).
Müasir insanın əcdadı olan Homo Sapiens 40 min il əvvələ qədər Yer kürəsini Neandertallarla bölüşmüşdü. Bəzən Homo Sapiens ilə əlaqəyə girən Neandertallar onlarla çox oxşar idilər. Lakin onlardan bir qədər fərqlilikləri vardı. Neandertallar Homo Sapienslərdən boyca daha qısa idilər. Sinə qəfəsləri və çanaqları daha geniş idi. Bu fərqliliklərə nə səbəb oldu? Təl – Əviv Universitetinin son araşdırmalarına görə, böyük heyvanlarda yüksək zülal olan buz dövrü pəhrizi Neandertalların daha böyük bir qabırğa qəfəsi və daha böyük bir çanaq kimi bəzi fiziki fərqliliyinə imkan verirdi. Tədqiqata əsasən, Neandertalların qaraciyəri yüksək miqdarda zülalı enerjiyə çevrə bilirdi. Maddələr mübadiləsi nəticəsində bədəndən karbamiddən təmizlənməsini təmin edirdi. Bu tədqiqatlar Fransa “Fiziki antropologiya” jurnalında və Təl – Əviv Universitetinin “Arxeologiya və Qədim Yaxın Şərq mədəniyyətləri” bölməsində nəşr edilmişdi. Tədqiqatçı Ben-Dor belə yazırdı: - “Sərt buz dövründə karbohidrat və yağ mənbələri məhdud idi. Lakin Neandertalların ovladıqları böyük heyvanlar yaşamağa davam edirdilər. Onların ətindən istifadə etmək qaraciyərin genişlənməsinə, genişlənmiş böyrək sisteminə və müvafiq morfoloji dəyişikliklərə səbəb oldu. Bütün bunlar Neandertalların morfoloji quruluşunun təkmilləşməsinə təkan verdi”. Tədqiqatçıların fikirincə, Neandertalların böyük heyvanlarla öz zülal və yağ ehtiyatını ödəmək tələbatı onların məhv olmasına səbəb ola bilərdi. Arxeoloji dəlillərə görə Neandertalların yoxa çıxması təxminən 50 min il bundan əvvəl Avropada böyük heyvanların məhv olması ilə eyni dövrə təsadüf edir (9). Neandertalların insan irqi olduğu tapılan qalıqlardan aydın idi. Lakin bəzi təkamülçü qaynaqların elmi faktların əksinə olaraq, Neandertalların “ibtidai” xüsusiyyətlərə sahib olduğunu iddia edib, onların müasir fiziki tipli insanların əcdadı olduğunu göstərməyə çalışaraq insanları elmi faktların göstərdiyi 10 nəticələrin əksinə yönləndirməyə çalışmaqları heç bir nəticə vermədi. İllərlə insanın xəyali meymun əcdadlarının olduğunu və bunların da təkmilləşmə xüsusiyyətlərinə görə müxtəlif kateqoriyalara ayrıldığı iddia edilib: Avstralopiteklər; Homo Habi-lis; Homo Erektus; Neandertal və Homo Sapiens kimi xəyali ardıcıllıqlar quraraq insanların yavaş-yavaş dik durmağa çalışdığını, beyinin və qabiliyyətlərinin inkişaf etməyə başladığını meymunlardan uzaqlaşdıraraq getdikcə insanlığa doğru inkişaf etdiyini təlqin etməyə çalışıblar. Xəyali rəsmlər və rekonstruksiyalarla illərlə insanları aldatmağa davam ediblər. Bütün digər saxtakarlıqlar kimi bu sax-takarlıq da sona çatdı. Neandertallar dövrümüzdən 200 min il əvvəl yaşamış və 25-30 min il əvvəl nəsli kəsilmiş bir insan irqidir. Neandertallar eynilə dövrümüzdəki insan irqləri kimi bir insan irqi idi. Neandertalların ibtidai olduqlarına dair spekulyasiyalar ilk tapılan Neandertal fosili üzərində edilmiş saxtakarlıqdan sonra gündəmə gətirilmiş və bu iddia dəfələrlə fosil qeydləri ilə təkzib olunsa da, israrla darvinist diktatorluq tərəfindən gündəmdə saxlanılmağa çalışılmışdır. 1908-ci ildə Fransanın La Chapella-aux Saints bölgəsində Neandertal adamına aid olduğunu bildirən bir fosili tədqiq edən təkamülçü paleontoloq Marselin Bul “canlının” dik yeriyə bilmədiyini, qabarıq alnı olduğunu, beyin quruluşuna görə halbuki, bu fosil üzərində qurulan spekulyasiyalar böyük saxtakarlığa əsaslandırlmışdır. Fosil üzərindəki sonrakı tədqiqatlarda: Fosil tapılan Neandertal adamında oynaq infeksiyası olduğu və bu səbəbdən dizlərinin bir az bükük olduğu aşkar edildi. Habelə, fosil üzərində tədqiqat aparan darvinist paleontoloqun qəsdən bu fosili əyri yeriyirmiş kimi göstərdiyi üzə çıxdı. Çünki infeksiyanın səbəb olduğu dizdəki bükülmə Neandertal adamın dik yeriməsinə mane olmurdu. Bundan əlavə fosil üzərində aparılan sonrakı tədqiqatlar Neandertalların dil qa-biliyyəti ilə bağlı darvinist spekulyasiyaları da aradan qaldırıldı. Tədqiqatlar Neandertalların qırtlaq quruluşunun, səs kanallarının və kəllə quruluşunun danışmağa uyğun olduğunu göstərirdi. Ona görə də Neandertalların ibtidai olduğu dik yeriyə və danışa bilmədiyi iddiaları ilk dəfə tapılan Neandertal saxtakarlığından qalma iddialar idi. Sonradan tapılan Neandertalların hamısının eynilə ilk dəfə tapılan Neandertal kimi dik yeridiyi müasir fiziki tipli insandan fərqsiz qırtlaq və səs kanalı quruluşuna malik olduğu məlum olub. Kəşflər Neandertal insanın bu gün küçədə gəzən hər hansı “cüssəli” insandan fərqli olmadığını göstərir. Bu barədə Nyu-Mexiko Universitetinin məşhur paleoantropoloqu Erik Trinkaus yazır: - “Neandertal fosilləri və müasir fiziki tipli insan sümükləri arasında aparılan müqayisələr göstərir ki, Neandertalların anatomiyasında və ya hərəkət, 11 - alətlərdən istifadə, zəka səviyyəsi və ya nitq qabiliyyəti kimi xüsusiyyətlərində günümüzdəki insanlardan zəif sayılan heç bir şey yoxdur” (9) Bu səbəbdən hal-hazırda bir çox tədqiqatçı Neandertal insanın dövrümüzdəki insanın yarımnövü təyin edərək, “Homo Sapiens Neandertalensis” adlandırır. Tapılan bütün neandertal fosilləri fiziki cəhətdən güclü görünürlər. Ancaq bu xüsusiyyətlərin darvinistlər tərəfindən “ibtidailik” kimi irəli sürülməsi həqiqətən də təəccüblüdür. Çünki dövrümüzdə də iri cüssəli insanlar var. Məhz bu görünüşə görə bu insanları ibtidai adlandırmaq nə qədər məntiqsizdirsə, Neandertallar haqqında da həmin açıqlamanı müdafiə etmək eyni dərəcədə məntiqsizlikdir. Çünki sümük və skelet quruluşu davranış tərzi və zəka səviyyəsində müəyyənedici faktor deyil. Başqa bir iddia da qaranlıq idi. Dövrümüzdə də daralınlı bir çox insan irqi yaşayır. Ona görə də bu fakt darvinistlərin ibtidailik fikrini təkzib edir. Təkamülçülərin başqa bir yöntəmi isə kəllə sümüyünün həcmi ilə əlaqədardır. Müasir insan beyninin həcmi 1500 cc, Neandertalların beyin həcmi isə 1700 cc-dir, yəni daha böyükdür. Əgər darvinistlərin iddialarına əsasən danışsaq (təka-mül keçirdikcə beyin həcminin inkişaf etməsi, zəka səviyyəsi və qabiliyyətlərinin artması iddiası), onda Neandertallar haqqındakı iddiaları təkzib olunur. Habelə, zəka, bacarıq, düşünmə qabiliyyətinin beyin həcmi ilə heç bir əlaqəsinin olmadı-ğı elmə məlumdur. Neandertalların insan irqi olduğu haqqında başqa bir elmi dəlil də Neandertalların səs tellərinin müasir insanın səs telləri ilə eyni olmasıdır. Fosil qalıqları üzərində aparılan tədqiqatlar Neandertalların səs tellərinin müasir insana aid olan bütün səsləri çıxarmağa uyğun olduğunu göstərib. Kəllə sümüyü fosilləri üzərində aparılan anatomik təhlillər də bunu sübut edir. Tədqiqatçıların fikrincə, müxtəlif səslər fərqli dil hərəkətləri tələb etdiyindən daha geniş dil sinirlərini danışmaq üçün insan kəllə sümüyünün daha geniş dilaltı kanalları olmalıdır. Tədqiqatlar Neandertallardakı kanalların dövrümüzdəki insanlarınkı ilə eyni olduğunu göstərib (9). Riçard Key, Matt Kartmil və Mişel Balou adlı tədqiqatçılar Avstralopiteklərin, Neandertalların, habelə şimpanzelərin, qorillaların və müasir fiziki tipli insanların dilaltı kanallarını plastik qəlibini düzəldiblər. Bu qəlibləri tədqiq etdikdə insanlardakı kanalların şimpanzelərdəki kanallardan iki dəfə böyük olduğunu müşahidə ediblər. Bir meymun növü olan Avstralopiteklərin dilaltı kanallarının meymunlardakı ölçü ilə eyni ikən, Neandertalların dilaltı kanalları insanların dilaltı kanalları ilə eynidir. Bu elmi dəlillərdən də göründüyü kimi Neandertalların bütün xüsusiyyətləri onların hər hansı bir ibtidai adlandıracağımız formada olmadığını, əksinə, bugünkü insanlarla eyni xüsusiyyətləri daşıdığını və dolayısı 12 ilə bir insan irqi olduğunu göstərir. Neandertallar başdan ayağa güclü və əzələli bir vücuda malik olmuşlar. Kəllə sümüyü böyük olmaqla yanaşı, üstdən basılmış kimi yastıdır. Kəllənin arxasında bir yumruluq vardır. Alınları müasir fiziki tipli insanlardakı kimi deyil. Neandertallar bu özəllikləri bioloji xələfləri sayılan Homo Erektuslardan mənimsəmişlər. Sifətləri iri olub, xüsusilə burun və üst çənə hissəsində önə doğru bir çıxıntı olmuşdur. Burun çıxıntılı və burun dəlikləri geniş idi. Üst çənə və alın hissəsindəki sinus adı verilən boşluqlar bugünkü insanlarınkına nisbətən iridir. Kəllə sümüyünə yandan baxdıqda üst çənə hissəsindəki alveolar praqnatizm asanlıqla görünür. Neandertallardan sonra tarix səhnəsində yer alan müasir anatomik quruluşa sahib Kramonion insanlarda üst çənə praqnatizmi müşahidə edilmir. Üst çənə hissəsindəki önə doğru olan çıxıntı zamanla yox olmuşdur. Üz bütünlükdə beyin qutusunun altına çəkilmişdir. Paleoantropoloq Daniel Liberman anatomik cəhətdən müasir sayılan neandertalda üz və beyin qutusu ölçülərindəki bu dəyi-şikliyi sfenoid sümüyündəki kiçilmə ilə əlaqələndirir. Araşdırmaçıya görə, kəllədəki 22 sümükdən 17-si onurğadakı sfenoid, beyin qutusunun içində damağın arxasında və onurğanın önündə yer alır Daniel Liberman hər nə qədər üz praqnatizmini sfenoid sümüyünün kiçilməsi ilə bağlasa da, bunun hansı mexanizmin hərəkətə gətirdiyindən söz açmır (4, səh 67). Neandertallarda üst köpək dişinə aid hissədə yer alan bitişiklik alt çənədə müşahidə edilmir. Bu vəziyyət inkişaf etmiş üst çənə sinuslarından qaynaqlanır. Müasir fiziki tipli insanda sözügedən çuxur mövcuddur. Neandertallar gen çiyinli, yoğun boyunlu və qalın qıçlı bir insanlar idi. Bədən əzələləri çox inkişaf etmişdir. Ortalama 152 sm və 73 kq çəkisinə malik olmuşlar. Ayaqları gövdələrinə nisbətən qısa olmuşdur. Bu bədən xüsusiyyətinə görə Neandertallar Amerikanın şimalında yaşayan eskimosları xatırladır. Eskimoslarda da ayaqlar gövdəyə qısa idi. Əl barmaq sümüklərinin morfoloji quruluşuna nəzər saldıqda, Neandertalların güclü tutma və sıxma qabiliyyətinə malik idi. Amma əlləri müasir insanınkı kimi çox işləri yerinə yetirə biləcək gücdə deyildi. Ayaq barmağı sümüklərindən görünür ki ,onlar çox sürətli qaça bilirlərmiş. Neandertalların qadınları da kişiləri kimi iri və güclü bədənə sahib olmuşlar. Körpücük və kürək sümüklərindən aydın hiss olunur ki, onlar çox ağır yükləri asanlıqla daşıya bilirlərmiş. Neandertalların uşaqları müasir insanların uşaqlarından daha iri bədənə malikdir. Neandertalların iri dişləri vardır. Bu dişlərlə ən sərt qidaları rahatlıqla çeynəyir və yeyirdilər (4, səh 68) Neandertalların kəllə qutusu uzun və enli olmuşdur. Müasir fiziki tipli insanların kəllələri ilə müqayisədə alçaq və daha yastıdır. Alınları isə enli və maili 13 olmuşdur. Neandertalların alt çənə qalıqları digər sümük qalıqlarına nisbətən daha yaxşı vəziyyətdə bizə gəlib çatmışdır. Alt çənəyə nəzər yetirdikdə Neandertalların Homo Sapienslərdən və digər hominidlərdən asanlıqla fərqləndirmək olar. Neandertalların dişləri özündən əvvəlki hominidlərin dişlərindən kiçikdir. Lakin Homo Sapiensin dişlərindən böyükdür. Kəsici dişləri isə xələflərindən və müasir insanlardan böyük idi. Neandertalların qabaq dişləri, nəinki, onların anatomiyası, hətta davranışını da xarakterizə edir. Neandertalların əlləri və ayaqları gövdələri ilə müqayisədə daha qısa idi (6, səh 53). İlkin Homo Sapienslərdən təkmilləşdikləri irəli sürülən Neandertallar çox xüsusi bir anatomiya ilə qarşımıza çıxmışlar. Məsələn, omba sümüyünün pubik adı verilən qismi ölçüsünə görə xələflərindən fərqlənirdilər. Pubik qolunun uzun olması, Neandertal kişiləri arasında da olmuşdur. Bu anatomik özəllik ləyən sümüyü boşluğunda müasir insanlarınkından daha geniş yer tutmaqda idi. Dolayısilə, iri beyinli bir Neandertal qadını bu geniş ləyən boşluğundan hər hansı bir sıxışma olmadan rahatlıqla doğa bilirdi. Bəzi tədqiqatçılara görə, Neandertallarda bizdən fərqli olaraq, 11 aylıq bir hamiləlik dövrünün olduğunu qeyd edirlər. Tam formalaşmış Neandertallarda beyin həcmi ortalama 1566 cc olmuşdur. İsraildəki Amud mağarasından aşkar olunan Neandertalların beyin həcmi 1574 cc olmuşdur. Onların ortalama beyin həcmi bugünkü insanların beyin həcmindən daha çox idi (4, səh 69). Homo cinsinin digər növlərinə nisbətən paleoantropların morfoloji quruluşu daha yaxşı öyrənilmişdir. Bunun əsas səbəbi onlara aid fosillərin daha çox aşkar olunmasıdır. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi paleoantroplara aid qalıqlar Avropa, Afrika və Asiya ərazilərində aşkar olunmuşdur. Sadaladığımız ərazilərdən 1000-ə qədər fraqmental Neandertal qalığı aşkar edilmişdir. İlk Neandertal tapıntısı hesab edilən fosil haqqında (1856-cı ildə Almaniyada Düssel çayı sahilindəki Neandertal vadisində yerləşən Feldhoter mağarasından aşkar olunan qalıqlar) ilk dəfə Şafhauzen tərəfindən şərh edilmişdir. Bu qalıqlarla bağlı ilk məlumat 1857-ci ildə verilsə də, Neandertal adamına maraq xeyli sonralar artmağa başladı. Feldhoter tapıntılarını araşdırmış R.Virxov 1872-ci ildə etdiyi məruzədə bu qalıqların patoloji fərdə aid olduğunu sübuta yetirmişdir (2, səh 55). Neandertalların kəllə sümüklərini tədqiq edərkən onların müasir insandan xeyli fərqləndiklərini görürük. Onların beyin həcmi müasir fiziki tipli insanların beyin həcminə bərabər olmuş, ya da nisbətən böyük olmuşdur. Beyin həcmləri çox olsa da, onun hamısı fəaliyyətdə deyildi. Paleoantroplar həm skelet quruluşuna görə, həm də ölçü nisbətinə görə müasir insanlardan fərqlənirdi. 14 Neandertallarla müasir insanın kəllə sümüyündə aşağıdakı fərqlər mövcud idi: • Neandertallarda kəllə sümüyünün arxa hissəsində sümük çıxıntısı var. Bunu yandan baxdıqda aydın hiss etmək olur. • Neandertallarda həmçinin kəllənin arxa hissəsində union nöqtəsi var. Union nöqtəsi Homo cinsinə aid olan canlılar içində yalnız Neandertallar da müşahidə olunur. Kəlləyə arxadan baxdıqda sanki orada bir boşluğun olduğu görünür. Bunların heç birinə müasir fiziki tipli insanlarda rast gəlinmir. Özəl olaraq Neandertallara aid olan xüsusiyyətlərə, həmçinin üz skeletlərində də rast gəlinir. Onlarda olan bu fərqliliklərə aşağıda qeyd etdiyimiz əlamətlər daxildir: • Neandertalların alt çənələrində alt çənə çıxıntısı ya yoxdur, ya da zəif inkişaf etmişdir. Bu əlamət onların bioloji xələfi sayılan Heydelberq adamını xatırladır. Heydelberq adamında da alt çənə çıxıntısı paleoantroplarda olduğu kimi idi. • Neandertalların alt çənələrində retromolyar boşluq var. Ümumiyyətlə, onların odontoloji quruluşları fərqli olmuşdur. Buna həmçinin retromolyar boşluğun olması aiddir. Müasir insanlarda yeniyetməlik dövründə yeni dişlər çıxır. Bunlar ahıl dişləri adlanır. Lakin insanın damağında bu dişlərin çıxması üçün yer yoxdur. Sözügedən həmin yer elmdə retromolyar boşluq kimi xatırlanır. Həmin boşluğun Homo Sapienslərdə olmayıb, Neandertallarda olması onlar arasındakı fərqli xüsusiyyətlərdən biridir. • Neandertalların alt çənələrində sümükləri və digər orqanları təmin edən qan damarlarının və sinirlərin qurtaracaqlarının keçdiyi deşik böyük və I kök dişin altında yerləşir. Müasir insanlarda bu oyuq daha kiçik və I kök dişdən əvvəlki dişin altında yerləşir. • Alt çənələrinin kəllə ilə birləşdiyi yerdə də müasir insandakından fərqli bir xüsusiyyət nəzərə çarpır. Belə ki, müasir insanda alt çənənin kəlləyə birləşdiyi yerdə bir simmetriklik var. Lakin paleoantroplarda belə bir simmetriklik hiss olunmur. • Neandertalların diş sistemində də müəyyən özəlliklər vardır. Onların dişləri xələflərinə nisbətən kiçik olsa da, Homo Sapiensin dişlərindən iri olmuşdur. Kəsici dişləri isə kifayət qədər böyükdür. Onlar ən sərt qidaları belə rahatlıqla çeynəyə və yeyə bilirdilər (4, səh 68). Onların dişləri içəri hissədən sanki kətmənə bənzəyir. Homo Sapienslərdə isə bu hal yalnız monqoloid irqinə mənsub olan insanlarda rast gəlinir. Onların odontoloji 15
• quruluşunda olan digər bir fərqlilik isə tavrodontluqdur. Kök dişlərinin kök hissələrinin bitişik olması tavrodontluq adlanır. Neandertallardan əvvəlki hominidlərdə bu hal müşahidə edilmirdi. Neandertalların bədənlərində olan özəl xüsusiyyətləri fərqləndirmək bir qədər çətindir. Çünki onların tapıntıları arasında bədən skeletləri azlıq təşkil edir. Həmçinin bu qalıqlar da fraqmental səciyyəlidir. Tipik Neandertal əlamətlərinin müşahidə olunduğu tapıntılara Fransada Laşapel, Laferrasi, Mustye, İsveçrədə Reburdu, Petesxölem, Özbəkistanda Teşik-Taş, İraqda Şanidar, Fələstində Sxul, İsraildə Amud mağarlarında aşkar olunan qalıqlar aiddir. Ümumiyyətlə antropologiya elmində belə bir fikir hakimdir ki, Neandertalların bioloji xələfləri Heydelberq adamıdır. Və Neandertallarla Homo Sapienslər bir qrupun yarımnövləri olmuşlar. Bununla da Neandertallarla Homo Sapienslər arasında hansısa bir varislik əlaqəsinin olması qətiyyətlə rədd edilir (3, səh 160). Bədən skeletlərində olan fərqliliklər əsasən, aşağıdakılardan ibarətdir: • Neandertalların kürək və körpücük sümükləri müasir insanlara nisbətən böyükdür. Bunun köməyi ilə onlar ağır yükləri asanlıqla çiyinlərində daşıya bilirdilər (4, səh 67). • Qabırğaların formasında da fərqliliklər vardır. İnsan qabırğaları yastı və əyilmiş, Neandertallarda isə yumru və əyilməmişdir. • Neandertallarda çanaq enli və böyük olmuşdur. Büzdüm sümüyü isə özündən əvvəlki hominidlərə nisbətən kiçik, müasir insana nisbətən isə böyük olmuşdur. Çanaq sümüyünün böyüklüyünə görə Neandertallar buşmenləri xatırladır. • Bədən skeletləri müasir insandan daha qalındır. Bu qalınlıq, hətta özündən əvvəlki hominidlərdən də çox idi.
16 II Fəsil. Neandertallar genetik markerlər müstəvisində Neandertalların skelet quruluşu XIX əsrdən öyrənilməyə başlasa da, onların genetik quruluşları ötən əsrin ikinci yarısından öyrənilməyə başlamışdı. Onların genetik quruluşlarını öyrənən elm Paleogenetika elmidir. Bu elm 1984-cü ildə yaransa da, Neandertalların genetik quruluşlarının öyrənilməsinə 1997-ci ildən başlanılmışdır. Müasir antropologiya elmində Neandertallarla bağlı bir neçə sual hələ də öz həllini tapmamışdı. Genetikalarının və DNT-lərinin öyrənilməsi ilə bu suallara cavab tapa bilərik. Hal-hazırda Neandertalların genetik quruluşu və DNT- lərinin tədqiqi ilə bağlı Dünyanın bir sıra ölkələrində araşdırmalar davam edir. Son illərdə müasir insanın Neandertalla əlaqəsi ciddi müzakirə obyektinə çevrilmişdir. Neandertal müasir insanın əcdadlarıdırmı? Biz onların birbaşa vərəsələriyikmi? Hələ ötən əsrin 50-ci illərində antropoloqlar bu suala yox cavabı ve-rirdilər. İndi də bu məsələyə dair bir-birinə əks fikirlər var, ancaq alimlərin əksə-riyyəti müasir insanın formalaşmasında Neandertalların rolunu inkar edirlər. Problemin həlli molekulyar-genetik analiz metodu sayəsində mümkün oldu. Prof. S.Paaba 50 min il öncə yaşamış və ilk dəfə 1856-cı ildə aşkar edilmiş Nean-dertalın onurğa fəqərəsindən mitoxondrial DNT-ni əldə etdi. Bu DNT molekulu-nun quruluşunun müasir insanın mitoxondrial DNT-nin quruluşu ilə müqayisəsi göstərdi ki, neandertallarım bizim nə əcdadımız, nə də yaxın qohumumuz deyil-dir. Bizim və neandertalların genlərinin müqayisəli təhlili vasitəsi ilə müəyyən edilmişdir ki, onların arasındakı fərq o qədər böyükdür ki, bu iki növün təkamül qolları 600 min il öncə, yəni bu insan növləri hələ mövcud olmamışdan öncə ay-rılmışdı. Homo Sapiensin DNT bütün müxtəliflik 24 nukleotidin bir-birini əvəz et-məsilə, Neandertalların DNT isə 32 nukleotidin iştirakı ilə bağlıdır. Bu fakt alim-lərə Neandertalların müasir insan növünə xas olan dəyişkənliklərdən kənar ol-duğunu birmənalı təsdiq etməyə imkan verir. Başqa sözlə, Neandertallar ayrıca bir növdür və təkamülün başqa qoluna məxsusdur (3, səh 161). S.Poabonun aldığı nəticələr antropogenez haqqında təsəvvürləri o dərəcədə dəyişdirdi ki, onun nəticələrinin başqa tədqiqatçılar tərəfindən yoxlanması məsələsi irəli çıxdı. Neandertal sümüklərinin qalıqları üzərində bu dəfə A.Uilson və Paleogenetika sahəsində tanınmış alim M.Stounkinq tədqiqata başladı. O, 30 min il öncə yaşamış Neandertal uşağın qalıqlarını mitoxondrial DNT analizi etdi. O, S.Poabonun nəticələrini eynilə təsdiq edən nəticələr aldı. Bir neçə ildən sonra alman alimləri də bu sahədə müstəqil tədqiqat apardılar. Nəticə belədir: 17
- “Neandertalların başqa təkamül qoluna aid olması və müasir insanın əc- dadı olmadığı haqqında hipotez təsdiq olunur” (3, səh 162). Bundan sonra nə etməliyik sualına paleontoloq K.Stringer belə cavab verir: - “Görünür ki, biz paleoantropoloji, arxeoloji, genetik və linqvistik sübutları Afrika monogenetik modelin xeyrinə birləşdirən vahid nəzəriyyənin yara- dılmasının astanasındayıq” (8, səh 335). Mütəxəssislərin fikirincə, Neandertal və müasir insan növlərinin molekulyar- genetik materialında aşkar edilmiş fərqlər onların eyni bir növə deyil, ayrı-ayrı növlərə məxsus olması ilə bağlıdır. Yəni, hominidlərin təkamülü gedişində Neandertal və müasir insan növləri başlanğıcdan ayrı-ayrı növlər kimi yaranmış- lar. Müasir elmdə bu fikri təsdiq edən faktlar getdikcə artmaqdadır. İsveç alimləri müəyyən etmişlər ki, Neandertallar bizdən antropologiya dərsliklərində göstəriləndən olduqca çox fərqlənmişlər. Bu yeni yanaşmaya görə Neandertallar artıq erkən uşaq yaşlarından müasir insanlara oxşamırdılar. Əvvəllər hesab edilirdi ki, guya onların qaşüstü qövsləri, çəp buxaqları və başqa əlamətləri yalnız yaşlaşdıqda üzə çıxır. Son tədqiqatlar isə təsdiqlədi ki, bu özəlliklər hətta uşaqlarda da özünü göstərir. İndi alimlər bu fikirdədir ki, Neandertallar bizə yaxın qohumlar olmayıb, müasir insanla “paralel” mövcud olmuş ibtidai insanlar olmuşlar. Onların Yer üzündən 30 min il öncə sirli yox olmasına bu gün iki hipotez aydınlıq gətirir. Bir hipotezə görə, Neandertalları Kromonionlar sıxışdırmış və onlar yavaş-yavaş məhv olmuşlar, başqa bir hipotezə görə isə onları Kromonionlar assimilyasiya etmişlər. İsveçlilərin üç skelet qaldıqlarından götürdükləri DNT analizi birinci hipotezi təsdiq edir (3, səh 156). Neandertalların doğru-düzgün genetik quruluşları bir gün ortaya qoyulacaqdır. Şübhəsiz ki, DNT molekulları qalıqlaşmış sümüklərdə təsdiq edildikdə Neandertallar haqqında çox şeyi öyrənəcəyik. Qohumluq əlaqələri, irsi xəstəliklər, ailə quruluşlarını bu şəkildə ortaya çıxara bilərik. İraqdakı Şanidar mağarasında Neandertalların istifadə etdikləri alət üzərində qan işləri tapılmışdır. Bu fizioloji tapıntı bizim üçün çox əhəmiyyətlidir. Beləcə, tarixdən əvvəlki Neandertalların qan izləri ilə ilk dəfə rastlaşmışıq (4, səh 70). Paleogenetik tədqiqatlar sübut edir ki, hamımızın, xüsusilə də avrasiyalıların az miqdarı Neandertal geni daşıyır. Ancaq Neandertallar və müasir insanlar arasındakı hibridləşmə genetik tədqiqatlarda ortaya çıxsa da, heç bir morfoloji dəlil tapılmamışdır. 2015-ci ildə İsrail ərazisində Manot düşərgəsində 55 min il bundan əvvələ aid olan Neandertal kəllə sümüyü aşkar olundu. Həmin kəllə sümüyü həm Neandertal, həm də müasir insanlara aid olan bir sıra xüsusiyyətləri özündə ehtiva edirdi. Neandertalların genetikasının öyrənilməsi nəticəsində 18 onların genom ardıcıllığı ilə tanış olmuşuq. Onların qalıqlarından əldə olunan genetik məlumatlar əcdadlarımızla təkamül münasibətlərimizi və neçə fərqli insan növünün yaşaması haqqında vacib məlumat verir. Neandertalların DNT-ləri ilk dəfə 1997-ci ildə Svente Paabo və onun komandası tərəfindən öyrənilmişdi. Bunun ardınca 2000-ci ildə Mezmauskaya (Rusiya), Vindija (Xorvatiya), Engis (Belçika); 2004-cü ildə Le Şapel-aux Saints və La Roçers de Villenevue (Fransa); 2005, 2006 və 2011-ci illərdə El-Sidron (İspaniya); 2006-cı ildə Monto Lessini (İtaliya) və Skladina (Belçika); 2007-ci ildə Teşik-Taş (Özbəkistan) və Okladnikov (Rusiya) və 2012-ci ildə Valdeqoba (İspaniya) bölgələrində aşkar olunan Paleoantropların DNT-ləri tədqiq olunmuşdur. Ümumiyyətlə, Neandertalların genetik
məlumatlarından öyrəndiyimiz ən vacib məlumatlar onların çox aşağı genetik müxtəlifliyə malik olmasıdır. Genetik məlumatlarla yanaşı, arxeoloji və antropoloji dəlillər də onların kiçik qruplar şəklində yaşadığını göstərir. Neandertallar haqqında öyrəndiyimiz başqa bir vacib məlumat isə bizdəki kimi mürəkkəb dilin olmaması idi. Tədqiqatçılar Neandertalların genetik məlumatları ilə müasir insanları müqayisə etmişlər. Belə bir nəticəyə gəlmişlər ki, danışma qabiliyyətini tənzimləyən FOXP2 genlərində fərqlilik vardır. Alimlər bu fikirdədirlər ki, Neandertallar bizə yaxın qohumlar olmayıb, müasir insanla “paralel” mövcud olmuş ibtidai insanlar olmuşlar. Onların Yer üzündən 30 min il öncə sirli yox olmasına bu gün iki hipotez aydınlıq gətirir. Bir hipotezə görə, Neandertalları Kromonionlar sıxışdırmış və onlar yavaş-yavaş məhv olmuşlar, başqa bir hipotezə görə isə onları kromonionlar assimilyasiya etmişlər. İsveçlilərin üç skelet qalıqlarından götürdükləri DNT analizi birinci hipotezi (kromonionlar və neandertallar arasında heç bir qan qarışığının olmadığını) təsdiq edir (3, səh 156). 2006-cı ildə tədqiqatçılar Xorvatiyadakı Vindija mağarasından, həmçinin İspaniyadakı El-Sidron mağarasından aşkar olunan Neandertal qalıqlarının DNT- ləri tədqiq etdilər. Kalium-Arqon metodu ilə tapıntıların yaşının 38 min il bundan öncəyə aid olunduğu müəyyənləşdirildi. Mitoxondrial DNT təhlilləri göstərir ki, Avropa Neandertalları ilə Asiya Neandertalları arasında ayrılma prosesi 151-352 min il öncə baş vermişdir. Neandertallar MT DNT tiplərini müasir insanlara ötürmədən məhv olmuşlar. 2010-cu ildə Rusiya Federasiyasında “Elm” jurnalında 50 min il öncə Denisova mağarasında yaşamış Neandertal qrupunun genomu haqqında məqalə nəşr olunmuşdur. Burada qeyd olunurdu ki, erkən müasir insanlarda Neandertal genlərinin müəyyən hissəsi müşahidə edilmişdir. Neandertal genomu müasir insanın genomuna nisbətən yaxındır. Elm adamları 19 Neandertal genomunun 63%-ni (təkrarlanan fraqmentlər xaric olunduqda 2 milyard cüt nukleotid) bərpa etməyə müvəffəq olmuşlar. İlkin nəticələr göstərdi ki, müasir insanların və Neandertalların DNT-si təxminən 99.5% eyniyyət təşkil edir. El-Sidron mağarasından aşkar olunmuş Neandertalın Y xromosomları ardıcıllıqla tədqiq edilmişdi. Əldə olunmuş nəticələrə görə, müasir insan genomunda olan Y xromosomlarının əksər hissəsi Neandertalların genomunda yoxdur. Neandertallar üçün xarakterik olan mutasiyaların sayı çox az idi. Maks Klan adına Təkamül Antropologiyası İnstitutu və Leypsiq Universitetlərinin əməkdaşları Neandertalların genetik quruluşunu daha dərindən açmağa çalışmışlar. Tədqiqatçılar belə bir nəticəyə gəlmişlər ki, Neandertallar müasir insanlarda olan bir sıra irsi xəstəlikləri daşıya bilirdilər. Bunlara autizm, Daun sindromu, narkolepsiya və digər irsi xəstəliklər aiddir. Müasir insanlarda qırmızı saçlara səbəb olan genomun hər iki insan növündə olmaması müəyyənləşdirilmişdir. Amerika antropoloqu Aleş Xırdliçka Neandertalları müasir insanların əcdadı olması fərziyyəsini irəli sürmüş və bunu sübut etməyə çalışmışdır. Bu mülahizə elmdə müəyyən qədər yayıla bildi. Müasir elm adamları artıq Neandertalları müasir insanlara aralarında hər hansı bir varislik əlaqəsinin olmasını qətiyyətlə rədd edirlər. Buna səbəb isə XX əsrin 90-cı illərindən Neandertalların genetik quruluşunun öyrənilməsi olmuşdur. Onların genetik quruluşu, DNT-ləri və Y xromosomları təhlil edildikdən sonra məlum oldu ki, Neandertallar müasir insanların sələfi olmayıb. Nyu-Mexiko Universitetində uzun sürən tədqiqatlardan sonra 1991-ci ildə belə bir nəticəyə gəlinmişdir: -“ Neandertal insan qalıqları ilə müasir insanın sümüklərinin müqayisəli analizi zamanı məlum olmuşdur ki, Neandertal adamı anatomiyası, davranışı və alətlərdən istifadə etmə bacarığına görə müasir insanlardan heç də geri qalmırdı (2, səh 58). Mütəxəssislərin fikrincə, Neandertal və müasir insan növlərinin molekulyar- genetik materialında aşkar edilmiş fərqlər onların eyni bir növə deyil, ayrı-ayrı növlərə məxsus olması ilə bağlıdır, yəni hominidlərin təkamülü gedişində Neandertal və müasir insan növləri başlanğıcdan ayrı-ayrı növlər kimi yaranmışlar. Müasir elmdə bu fikri təsdiq edən faktlar getdikcə artmaqdadır.
20 Nəticə Beləliklə, kurs işində Neandertalların morfoloji quruluşunu şərh etməyə çalışdıq. Müasir dövrdə Antropologiya elmində Neandertalların öyrənilməsinə böyük maraq vardır. Bunun əsas səbəbi isə Neandertal insan növü ilə Homo Sapiens arasında hansısa varislik əlaqəsinin olub olmamasıdır. Neandertallar qalıqlarının müasir texnoloji vasitələrlə genetikasının öyrənilməsi sübut edir ki, Neandertallar müasir fiziki tipli insanların əcdadı deyil. I fəsildə, əsasən, Neandertal tapıntıları və onların qılıqlarında müşahidə edilən arxaik əlamətlərdən söz açdıq. Dediyimiz kimi, Neandertal qalıqları yalnız Afrika, Asiya və Avropa ərazilərindən aşkar olunmuşdur. Yeni qitə hesab edilən Amerika ərazisində Neandertal qalıqlarına rast gəlinməmişdir. Afrikadan Neandertal qalıqlarının aşkar olunduğu ərazilərə Letoli, Sinqo, Sudan, Flarizbat, Cənubi Afrika və digər ərazilər daxildir. Asiyadan Neandertal tipli qalıqların aşkar olunduğu ərazilərə Şanidar (İraq), Tabun (İsrail), Sxul (Fələstin), Teşik-Taş (Özbəkistan), Denisova (Rusiya) və digər ərazilər daxildir. Bununla belə, sözügedən ərazilərdə Homo Erektuslardan Homo Sapiensə keçidi izləmək mümkündür. Lakin Şərqi və Cənubi Asiya ərazilərindən Neandertal qalıqları tapılmadığı üçün bu ərazilərdə Homo Erektuslardan Homo Sapienslərə keçidi izləmək olmur. Tipik Neandertal qalıqlarının aşkar olunduğu ərazilər ən çox Avropa ərazisinə təsadüf edir. Avropada onların aşkar olunduğu ərazilərə Neander çayının sahili (Almaniya), Engis (Belçika), Vindija (Xorvatiya), La Şapel- aux Saints və Roçers de Villenevue (Fransa), El-Sidron (İspaniya), Monto Lessini (İtaliya) və digər ərazilər daxildir. Tədqiqatçıların belə bir fikri vardır ki, Neandertallar Afrika ərazisində yaranıb və Asiya və Avropaya ərazilərinə miqrasiya etmişlər. Çünki Afrikadan aşkar olunan Neandertal qalıqlarının yaşı daha qədim və daha arxaik xüsusiyyətlərə malik olmuşlar. Tipik Neandertal skeleti üzərində arxaik əlamətləri müşahidə etmək mümkündür. Bu əlamətlərdən bəziləri nə özündən əvvəlki hominidlərdə, nə, də özündən sonrakı Homo Sapiensdə rast gəlinmişdir. Neandertalların arxaik əlamətlərini, əsasən, iki qrupa bölmək olar: 1. Baş skeletində olan arxaik əlamətlər 2. Bədən skeletində olan arxaik əlamətlər Baş skeletində olan arxaik əlamətlər aşağıdakılardan ibarətdir: • Kəllənin arxa hissəsində union nöqtəsinin olması • Kəllənin arxa tərəfində sümük çıxıntısının olması • Alt çənə çıxıntısının çox zəif inkişaf etməsi 21
• Alt çənədə retromolyar boşluğun olması • Alt çənənin kəllə sümüyünə birləşən hissəsinin simmetrik olmaması Bədən skeletində olan arxaik xüsusiyyətlər isə bunlardır: • Kürək və körpücük sümüklərinin daha böyük olması • Qabırğaları yumru və əyilməmiş vəziyyətdə olması • Çanağın daha böyük və enli olması • Büzdüm sümüyünün, nisbətən uzun olması Məlumdur ki, Neandertalların genetikasının öyrənilməsinə əvvəlki dövrlərdə cəhd edilsə də, bu tədqiqat 1997-ci ildən başlamışdır. Neandertal genetikasını öyrənən sahə Paleogenetika elmi adlanır. Bu elmi sahə 1984-cü ildə yaranmışdı. Bu tədqiqatlar əsasən, inkişaf etmiş ölkələrdə - Almaniya, Fransa, Yaponiya, ABŞ və digər ölkələrdə aparılmışdır. Hələ ötən əsrdə amerikan antropoloqu Aleş Xırdliçka Neandertalları Homo Sapiensin sələfi kimi sübut etməyə cəhd etmişdi. Lakin bu nəticəsiz qaldı. Onların mitoxondrial DNT-ləri, DNT-ləri və Y xromosomları təhlil edilmişdir. Əldə olunan nəticələrə görə Neandertallar Homo Sapiensin sələfi olmamışdır. Onlar müasir fiziki tipli insanla yarımnöv təşkil etmişlər. Tədqiqatlar nəticəsində məlum olmuşdur ki, müasir fiziki tipli insanlarla Neandertallar arasındakı fərqin sayı 206-ya qədər olmuşdur. Bununla da elm adamları Neandertallarla Homo Sapiens arasında hər hansı varislik əlaqəsinin olmasını qətiyyətlə rədd edirlər. Beləliklə, tipik Neandertallar 120 min il bundan əvvəl formalaşmış və 25-30 min il bundan öncə müəmmalı şəkildə yoxa çıxmışlar.
22 Ədəbiyyat 1. Avşarova İ.N., Pirquliyeva Q.Ə Qafqaz arxeologiyası. Dərslik. Bakı: < UNİVERSTETİ>> nəşriyyatı, 2010, 248 səh. 2. Məmmədov K.H. Antropologiyanın əsasları. Dərslik. Qanun nəşriyyatı,
2006, 189 səh. 3. Tağıyev A.İ., Məmmədov H.Q. Antropologiya. Dərslik. Bakı, 2014, 375 səh.
4. Özbek Metin. Dünden bugüne insan. İstanbul, 2014, 384 səh. 5. Алексеев В.П. Палеоантропологя земного шара и формирование
человеческих расс. Палеолит. М. 1978 6. Вишняцкий Л.Б. Неандертальцы: какими они были, и почему ихне
стало. Стратум плус. 2010, 1-71 7. Герасимов М.М. Основы восстановления лица по черепи. М., 1949
8. Добреньков В.И., Кровченко А.И. Социальная антрополоня. М. Инфра- М., 2005
9. Ben-Dor., M.Gopher. Le gros inférieur des Néandertaliens pourrait représenter un régime riche en protéines. Journal “d’Anthropologie
physique”, 2016, 160(3), 367-378
23
Yüklə 319,94 Kb. Dostları ilə paylaş:
|