Azərbaycan rеspublikasi təHSİl naziRLİYİ

İnversiya. Bədii ədəbiyyatda çox işlənən ifadə vasitə­lə­rin­dən biri də inversiyadır.Nitqin,ifadənin bədii təsirini ar­tır­­­maq məqsədilə sözlərin qrammatik ardıcıllığının qəsdən po­zul­­­­ması inversiya yaradır. Frazeoloji vahidlərdə mübtəda ilə xə­bərin, xəbərlə tamamlığın inversiyasına rast gəlirik. Yəni bir qayda olaraq, dilimizdə xəbər cümlənin axırında iş­lənir, ta­mamlıq mübtədadan sonra gəlir. Sözlərin belə müəy­­yən sı­ra­­­sının po­zul­ma­sı qrammatikanın tələbi baxımından nöq­­­san sa­yılmasına bax­ma­yaraq, şair inversiya əsasında sa­bit­ləş­mə­yən frazeoloji vahid­lə­­ri şeirin tələbinə uyğunlaşdırır. Daha doğ­­­­rusu, kom­po­nent­lərin yerini şeirin vəzn və qafi­yəsinin tə­lə­binə görə dəyişir. Bu cür yerdəyişmə kom­po­nent­­­lər ara­sın­dakı məna sabitliyini pozmur. Əksinə, şair, sənətkar şeirdə müb­­­­təda ilə xəbəri, xəbərlə ta­mam­lığı qrammatikanın tələb et­­­­diyi kimi işlətsə, bəlkə də şeirdəki ifa­dənin gözəlliyi itər, es­te­­tik təsiri azalar. Şeirdə inversiya poetik ifadə vasitə­lə­rin­dən­­­dir. N.Xəzrinin poeziya dilində güclü inversiya vasi­tə­­lə­ri­nə tez-tez rast gəlinir:
İlahi səs gəlir qədim Gəncədən,

Odlu köynək geyib eşq atəşindən

Ney tək ürək yaxır nalələrilə

Qana susadıqca əli-qanlılar,

Onun harayından titrəyir cahan

Mən göydə tuturam tənə daşını,

Deyir: - Yara dəydi vətən köksünə,

Birdən üşütmələr gəzdi canımda,

Hətta yaddan çıxdı, öz adım, Allah! [123, 29-30]

Əzəl başdan açarıdır sirlərin,

Öz gücünü ürəklərdən alar söz

Müşkül olan dərdə çarə qılar söz

Söz ucaldar bu cahanda insanı,

Əzizləyər bu cahan da insanı.

Vaxt olar ki, bircə anda insanı,

Əlli ilin hörmətindən salar söz.

Çalış, Nəbi, gecə-gündüz yarat sən,

Bəd sözləri öz sinəndən yar, at, sən.

İnci seçib, dürr toplayıb yaratsan,

Səndən eldə bir nişanə qalar söz [123, 11].

N. Xəzrinin «Bu gecə» şeirindən gətirdiyimiz nümu­nə­də qrammatikanın tələbi baxımından birinci misrada «Qə­dim Gən­cə­dən ilahi səs gəlir», ikinci misrada «Eşq atəşindən od­lu köy­nək geyib», üçüncü misrada «Nalələrilə ney tək ürək ya­xır», dör­düncü misrada «Əli-qanlılar qana susadıqca», be­şin­ci mis­ra­da «Cahan onun harayından titrəyir», altıncı mis­rada «Mən tənə daşını göydə tuturam», yeddinci misrada «Və­tən köksünə yara dəydi», səkkizinci misrada «Birdən ca­nım­da üşütmələr gəzdi», doqquzuncu misrada «Allah, öz adım hətta yaddan çıxdı», eləcə də «Söz» şeirindən gətir­di­yi­miz nümunədə birinci misrada «Əzəl başdan sirlərin aça­rı­dır», ikinci misrada «Söz öz gücünü ürəklərdən alar», üçün­cü misrada «Söz müşkül olan dərdə çarə qılar», dördüncü mis­­rada «Bu cahanda söz insanı ucaldar», beşinci misrada «Bu cahan da insanı əzizləyər», altı-yeddinci miss­ralarda «Vaxt olar ki, söz bircə anda insanı əlli ilin hörmətindən sa­lar», səkkizinci misrada «Nəbi, sən çalış, gecə-gündüz yarat», doqquzuncu misrada «Sən bəd sözləri öz sinəndən yar, at», on-on birinci misralarda «İnci seçib, dürr toplayıb yaratsan, söz səndən eldə bir nişanə qalar» formasında olmalıdır. La­kin göründüyü kimi, şair bu misralarda komponentlərin ye­ri­ni şeirin vəzn və qafiyəsinin tələbinə görə dəyişməklə gözəl in­­versiya nümunələri yarat­mış­­dır. Nəbi Xəzrinin poe­zi­ya­sın­da sintaktik səviyyədə – cüm­­­­­­lə üzvlərinin bu cür yerdəyişməsi onun əsərlərinə xüsusi çalarlar gətirməklə yanaşı, fikrinin də oxuculara daha qa­ba­rıq çatmasına kömək etmişdir.

Bədii ifadə və təsvir vasitələrinin – məcazların bədii üs­lub­­­­dakı rolu çox mühümdür,onlarsız bədii üslubu təsəvvür et­­mək mümkün deyil. Məhz məcazlar vasitəsilə ədəbi-bədii dil­də bədii ifadələr yaradılır, adi sözlərə qeyri-adi mənalar ve­ri­lir və nəticədə, ədəbi dil zənginləşir, ifadə imkanları geniş­lə­nir, sə­lis­lə­şir. Bütün bu keyfiyyətlərə əsaslanaraq, deyə bi­lə­rik ki, Nəbi Xəz­ri dildə olan söz və ifadələrə yeni məna incəlikləri ve­rə­rək on­ları öz məqsədinə uyğun işlətməklə,fikrini oxu­cu­lara çat­dır­maqla yanaşı, həm də sözlərin məna çalarlıqlarını ar­tır­mış­dır.